Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 3]

Vijf vijanden van het boek
(deel 1: waarin het Internet onschuldig blijkt)
door Bastiaan Bommeljé

De twintigste eeuw was de eeuw van twee wereldoorlogen en ten minste drieduizend andere oorlogen. Het was de eeuw van seks, drugs en rock ‘n’ roll. Het was de eeuw van de auto, het vliegtuig en de spoetnik. Het was eveneens de eeuw van film, televisie en personal computer. Maar de twintigste eeuw was bovenal de eeuw van het boek. Nooit eerder was het boek zo succesvol als universele drager van kennis en creativiteit. In de twintigste eeuw doorbrak het boek alle sociale en geografische grenzen waartegen het was gebotst sinds de uitvinding van de codex-vorm in de derde eeuw na Christus en sinds de ontwikkeling van de drukpers vijfhonderd jaar geleden.

Het is niet te veel gezegd dat het boek in de vorige eeuw glorieerde als de belangrijkste vorm van mondiale civilisatie, als het medium bij uitstek van wat Karl Popper ooit ‘Wereld iii’ noemde: het oneindige, onvatbare en immer groeiende domein van ideeën. Alles wat de mensheid heeft ontwikkeld aan begrippen, opvattingen, uitdrukkingen en stijlfiguren is vervat in boeken, en het merendeel daarvan is in de twintigste eeuw vervaardigd. De ‘leesrevolutie’ voltrok zich in Europa al eerder, maar pas na 1900 zorgde het boek voor een papieren globalisering die de huidige elektronische Internet-variant zo niet mogelijk heeft gemaakt, dan toch eraan voorafging en in perspectief plaatst.

Hierover denkt men misschien zelden na wanneer men in de kelders van De Slegte staart naar de stapels overbodige romandebuten en afgelegde bundeltjes met columns die hun troosteloze maar welverdiende einde afwachten. Doch ook mislukte, belachelijke, ergerniswekkende, walgelijke, gekmakende, ondermaatse en deplorabele boeken - en daarvan zijn er altijd ontelbaar veel miljoenen meer dan van interessante, lezenswaardige en onmisbare soortgenoten - behoren tot de triomftocht van het boek in de vorige eeuw.

En dat het een triomftocht was, valt moeilijk te ontkennen. In Nederland verschenen tussen de jaren 1900 en 2000 in totaal ongeveer 815.000 boektitels, waarvan er zo'n 500.000 nieuw waren (de rest bestond uit herdrukken). Terwijl de bevolking ongeveer verdrievoudigde in de loop van die eeuw, verzesvoudigde de boekproductie. In 1900 (dit was een jaar voor de wet op de leerplicht werd ingevoerd, terwijl Nederland al behoorde tot de landen in Europa met het hoogste alfabetiseringsniveau) verschenen ongeveer 3000 boektitels, terwijl dat er in het jaar 2000 ongeveer 18.000 waren. In ons land worden nu jaarlijks ongeveer 33,5 miljoen boeken verkocht, hetgeen een totale omzet in de boekhandel betekent van circa 875 miljoen gulden (daarnaast worden bij de openbare bibliotheken zo'n 170 miljoen boeken geleend, ofwel bijna tien boeken per hoofd van alle inwoners).

Elders was de expansie van het boek gelijksoortig. In Duitsland, waar nog veel meer wordt gelezen dan bij ons, is de titelproductie doorgegroeid tot ongeveer 80.000 nieuwe titels per jaar aan het einde van de eeuw. In Groot-Brittannië doorbrak men in 1999 de grens van 100.000 nieuwe titels per jaar, en in de Verenigde Staten verschenen ongeveer 90.000 nieuwe boektitels. Duidelijk is in ieder geval dat nooit eerder wereldwijd zoveel nieuwe boektitels verschenen en voor zulke geringe prijzen werden verspreid onder zoveel lezers als thans.

In dit licht is het misschien enigszins zonderling dat juist nu wordt getwijfeld aan de toekomst van het boek, dat juist nu wordt voorspeld dat in de eenentwintigste eeuw het Internet het boek zal vervangen als drager van informatie, en dat juist nu het boekenvak zelf wordt geplaagd door symptomen van crisis en gevoelens van malaise. Voor dit onheilssentiment zijn vele redenen aan te geven. Enkele daarvan hebben te maken met de snelle opkomst van de nieuwe digitale media

[p. 4]

(die een cocktail van idolatrie, ontzag, angst en overschatting opwekken) en weer andere daarvan hebben te maken met de onuitroeibare neiging belang te hechten aan eschatologische boodschappen (al eerder werden onder meer ‘het einde van de roman’, ‘het einde van de geschiedenis’ alsmede ‘het einde van de wereld’ bezongen - en nog in 1962 predikte Marshall McLuhan de ondergang van het boek door de televisie).

Daarnaast zijn er voor het gevoel van crisis ook een aantal redenen die een reële grond hebben in inherente economische en sociologische beperkingen van het boek die in onze tijd scherper dan voorheen duidelijk worden. Maar de meeste redenenen voor de malaise hebben te maken met onbegrip over wat het boek nu eigenlijk is, welke rol het speelt in ons dagelijks bestaan, en welke positie het inneemt tegenover digitale informatie-dragers zoals het Internet.

Dit onbegrip wortelt wellicht mede in de paradoxale ontwikkelingen die de wereld van het boek thans kenmerken in de naweeën van de triomftocht. Zo is er enerzijds een duidelijke stagnatie van de boekverkoop in de westerse wereld. De expansie van de boekenverkoop voltrok zich geheel en al in het eerste driekwart van de twintigste eeuw; het laatste kwart eeuw hapert die verkoop - met zelfs een scherpe daling in de jaren tachtig - en stijgt alleen de titelproductie nog, zodat de gemiddelde verkoop per titel achteruit gaat). In Nederland is die stagnatie trouwens veel sterker dan in bijvoorbeeld Duitsland (dat de laatste jaren - vooral door de culturele incorporatie van het Oosten - een lichte groei in de boekenverkoop laat zien). Anderzijds is er een even scherpe stijging van het aantal super-bestsellers, ofwel boeken met een verkoop van 100.000 exemplaren of meer, en van de mass-market sellers, ofwel (pocket)boeken met een verkoop van 1.000.000 of meer. De pieken worden dus hoger, en de dalen navenant lager. Ter plaatsbepaling: van een literair debuut worden in Nederland thans gemiddeld ongeveer 250 exemplaren verkocht.

Een andere paradox is die tussen niet-lezen en moeten-lezen. Enerzijds bestaat er een scherpe afname van het lezen en kopen van boeken onder jongeren, terwijl anderzijds kranten en tijdschriften uitpuilen van de boekenbijlagen en de overheid alleen al via de Stichting Lezen jaarlijks 5 miljoen besteedt aan ‘lees-bevorderende maatregelen’. In het algemeen is er van overheidswege nog nooit zo veel geld (prijzen en subsidies) in de boekensector verdeeld als thans: de afdeling Letteren van het ministerie van oc&w heeft nu een budget van 30 miljoen waarvan het Fonds voor de Letteren 10,5 miljoen gulden krijgt tegen nog geen 4 miljoen tien jaar geleden (en dat ondanks het niet toewijzen door het rijk van vele miljoenen die de sector extra claimde). Hiertegenover staat dat bij grote uitgeefconcerns sprake is van evidente bezuinigingen in de boekendivisies om de rendementen te vergroten en de expansie van Internet-activiteiten te bekostigen. Deze de-investering per geproduceerd boek leidde niet alleen internationaal tot een kaalslag onder tekst-redacteuren, maar ook tot talrijke ontslagen of vervroegde pensioneringen of opgeluchte ontsnappingen van bekende uitgevers uit hun bedrijf.

Er is derhalve voldoende reden voor het onbegrip over de boekensector. Dit stuk gaat over dat onbegrip - en het gaat derhalve ook over de toekomst van het boek in het digitale tijdperk. Die toekomst ziet er - in tegenstelling tot hetgeen modieuze doemdenkers of trendgevoelige media menen - geenszins slecht uit, maar dat neemt niet weg dat de positie van het boek een andere zal worden dan tijdens de jaren van triomf in de twintigste eeuw. Er zijn zeker bedreigingen voor het boek, en alle worden ze gevoed door het onbegrip. De bedreigingen zijn niet terminaal, maar wel reëel.

Hier zal ik de vijf belangrijkste vijanden van het boek onder de loep nemen. Het Internet en het e-book behoren daar niet toe. Het Internet is een medium dat informatie op een revolutionaire wijze ontsluit, en het zal zeker invloed hebben op de productie van drukwerk dat louter informatie bevat. Maar het Internet kan noch wat betreft vorm noch wat betreft inhoud concurreren met het boek. Het is een aanvulling en een verrijking van de wereld van het boek, maar het zal altijd achterblijven als medium op het gebied van kennis en creativiteit. Gespecialiseerde handleidingen, wetsteksten en wetenschappelijke ontdekkingen zullen meer en meer hun weg naar het Internet gaan vinden, maar uiteindelijk zal alles wat duurzaam de culturele en intellectuele competitie wil aangaan die wij beschaving noemen, niet zonder het boek kunnen.

Het Internet vindt z'n kracht in hiërarchieloze ongestructureerdheid, zijn permanente state of flux, terwijl een boek - als het goed is - juist iets onveranderlijks (een argumentatie, een ver-

[p. 5]

zinsel) bevat dat een drempel heeft overwonnen, en een plaats beoogt te vinden in een hiërarchie en in een structuur. Hoe hoger de drempel die is overwonnen, des te beter het boek en des te onmisbaarder de boek-vorm. Hoe hoger die drempel ook, des te minder een boek zich laat lezen in de vorm van een e-book. Wie ooit heeft getracht Oorlog en vrede op een schermpje te lezen, begrijpt wat ik bedoel.

Neen, de werkelijke bedreiging voor het boek komt uit een andere hoek. Ze komt van lezers, van schrijvers, van uitgevers, van boekpropagandisten (onder wie journalisten) en van het onderwijs.

lezers - De lezer is een bedreiging voor het boek. De laatste zeventig jaar is het deel van de vrije tijd dat de gemiddelde volwassen Nederlander besteedt aan het lezen getiërceerd: van 30 procent in de jaren dertig, via 22 procent in de jaren vijftig tot 11 procent thans. Het aandeel Nederlanders dat eens per week of vaker een boek openslaat is de afgelopen kwart eeuw geslonken van omstreeks 50 procent tot 44 procent. De groep die nooit een boek leest blijft overigens al decennia lang stabiel: het betreft hier een derde deel van de bevolking.

De gemiddelde lezer in Nederland is nu een 48-jarige boven-modaal opgeleide vrouw. Bovendien wordt die gemiddelde lezer steeds ouder en steeds vrouwelijker. Het lezen vertoonde vooral een dalende lijn onder mannen (in 1950 lazen mannen nog zo'n 50 procent meer dan vrouwen: 6,2 uur tegenover 4,2 uur; het omslagpunt kwam in 1963 vlak na de doorbraak van de televisie).

Vooral bedreigend voor het boek is dat het lezen in het bijzonder zeer scherp is gedaald onder alle generaties die na 1950 zijn geboren. Nog pijnlijker is dat de neergang zich met name voordoet onder mensen met hoger en academisch onderwijs. Vooral academisch gevormden zijn tus-

[p. 6]

sen 1985 en 1990 overgestapt van lezen naar televisiekijken: in 1975 keken universitair gevormden bijna 30 procent minder dan mensen met alleen lager onderwijs, thans is dit verschil tot beneden de 20 procent afgenomen. Feit is dat een hedendaagse student ongeveer evenveel tijd besteedt aan lezen als een mulo-scholier een halve eeuw geleden en als de laagst opgeleide Nederlanders uit de generaties 1919-1933 (kranten, studieboeken en strips meegerekend).

Een halve eeuw geleden golden jongeren nog als de voorgangers van de lezende mens. Terwijl destijds gemiddeld door de Nederlandse lezer één boek in ongeveer veertien dagen werd gelezen, verslond de jeugd tussen 12 en 14 jaar gemiddeld veertig boeken per jaar. Liefst 89 procent van deze leeftijdsgroep las boeken tegen 67 procent gemiddeld; terwijl studenten tussen 18 en 28 jaar destijds een absolute top haalden met 96 procent lezers (tegen 67 procent als Nederlands gemiddelde). Niet voor niets meende het Centraal Bureau van de Statistiek destijds zelfs dat ‘het vele lezen een eigenschap van de jeugd zelve is’.

Hoe anders is het tegenwoordig! Na de academisch gevormden in engere zin is de reductie van leestijd het allergrootst onder mensen (middelbaar en hoger opgeleid) die zichzelf beschrijven als beschikkend over ‘een sterke culturele belangstelling’. Onder deze groep nam de leestijd de afgelopen kwarteeuw met 22 procent af. De ‘sterk cultureel geïnteresseerden’ lezen niet langer 37 procent meer dan statistische cultuurbarbaren maar nog slechts 17 procent.

Het is dan ook geen wonder dat het aantal verkochte boeken in Nederland per hoofd van de bevolking sinds 1975 is afgenomen van 3,10 tot 2,09. Enige jaren geleden diagnosticeerde het Sociaal Cultureel Planbureau dat behalve het sterk gegroeide tijdsbeslag van het kijken naar de televisie er vier factoren waren die hierbij een rol speelden: de taakverzwaring van de moderne mens, de toegenomen concurrentie van andere vormen van vrijetijdsbesteding, de afgenomen waardering voor lectuur als gevolg van een overvloedig aanbod, en ‘het afgenomen vermogen van het publiek om informatie op zinvolle wijze te ordenen’.

Dit laatste punt is opzienbarend (doch tot op heden bij mijn weten door niemand opgemerkt), en ik zal er in het volgend deel van dit betoog op terugkomen. Maar niet alvorens ten overvloede vast te stellen dat de lezer een wezenlijke bedreiging voor het boek vormt. Toch is hij niet de belangrijkste vijand.

uitgevers - Uitgevers vormen eveneens een bedreiging voor het boek. Men zegt wel dat een goede uitgever nooit een boek leest, en dat lijkt me zowel een juiste observatie als een juiste handelwijze. Maar dit is geen excuus voor uitgevers om zich zo fundamenteel te keren tegen de economische werking van de boek-industrie als de laatste jaren gebeurt. Uitgevers zijn blijkbaar de laatste aanhangers van de supply-side economy: door het produceren van meer titels probeert men tegen beter weten in een groeiende vraag te creëren in een krimpende markt. Uitgevers zijn ook de laatste aanhangers van het big is beautiful concept: in de zich steeds scherper specialiserende informatie- en kennis-economie proberen zij met steeds verdere concentraties en schaalvergroting greep te houden op de gehele boekenmarkt.

Dat concentratie in de boekenwereld aan de orde is, blijkt uit het feit in Nederland slechts zeven concerns (zoals de pcm-groep - met Meulenhoff, Prometheus, Bruna enz. - en de Weekbladpers (de Arbeiderspers, Querido enz.) goed zijn voor 90 procent van de Nederlandse boekenomzet. Wereldwijd gezien is het niet anders. In de Verenigde Staten zijn de grootste tien uitgeverijen goed voor 71 procent van de gehele algemene (niet-wetenschappelijke) boekenmarkt van bijna 17 miljard gulden. Deze uitgeverijen zijn weer onderdeel van media-giganten die in economische om vang groter zijn dan talloze landen ter wereld. Het maken van boeken is bij deze mega-corporaties nog slechts een klein gedeelte van hun activiteiten.

De grootste vijf media-bedrijven ter wereld zijn: Time Warner (omzet zo'n 65 miljard gulden en binnenkort samen met Internet-bedrijf America On Line nog weer veel groter); Disney (meer dan 50 miljard), Bertelsmann (meer dan 40 miljard; in Nederland onder meer actief als eigenaar van de eci-boekenclub en de Internetboekhandel bol.com, in de Verenigde Staten eigenaar van de grote uitgeefgroep Random House dat goed is voor 21,6 procent van de algemene Amerikaanse boekenmarkt), Viacom (meer dan 30 miljard, eigenaar van onder meer Simon & Schuster, Scribner en Pocket Books - alsmede Pa-

[p. 7]

ramount Pictures) and Rupert Murdoch's News Corporation (meer dan 25 miljard, onder meer eigenaar van HarperCollins en William Morrow). Wat betreft boekenproductie wordt ook nog meegespeeld door de concerns Holtzbrinck (Duitse eigenaar van onder meer de grote Amerikaanse uitgeverijen Henry Holt, St. Martin's Press alsmede Farrar, Strauss & Giroux) en Longmans-Pearson (Pearson is de grootste boekenuitgever van de vs met onder meer Penguin-Putnam en de gehele Dutton-groep als kroonjuwelen).

Dat deze concerns met hun - soms ooit eerbiedwaardige - uitgeefdivisies onderling kwartetten, is tot daar aan toe. Pijnlijker is dat voor het behalen van hogere rendementen uitgevers steevast hun eigen wonderolie slikken: meer titels produceren en bezuinigen op alles wat niet met marketing en p.r. te maken heeft. Het resultaat is een wereldwijde verwarring van omzet en winst, en bovenal een wereldwijde overproductie van boeken, en sterker nog: een overproductie van slecht verzorgde en nauwelijks geredigeerde boeken die lijden aan een fatale overdosis marketing.

Het probleem hierbij is dat het boek qualitate qua niet voldoet aan de hoge rendementseisen van de moderne aandeelhouderseconomie. Sterker nog: de algemene uitgeverij is inherent een bedrijfstak met gelimiteerde rendementen. Men kan een mega-seller hebben, men kan twee mega-sellers hebben, men kan drie achtereenvolgende top-jaren hebben, maar op de lange termijn en in het algemeen gesproken is de uitgeverij een bedrijfstak met hoge risico's, bescheiden marges, een onduidelijke marktvraag en een beperkte opbrengst van investeringen.

In overtreffende trap: uiteindelijk kan een uitgever op de lange termijn slechts verdienen aan een boek door het te voorzien van added value. Ik bedoel dat een boek slechts een duurzaam product wordt door een toegevoegde waarde van redactie, toewijding, verzorging, intellectuele begeleiding. Dit toevoegen van waarde is het werk van de uitgever, en het is een onmisbaar ingrediënt wil het boek in culturele maar ook in economische zin overleven. Hoe minder added value door een uitgever in een boek wordt geïnvesteerd, des te korter het mee kan, en des te groter de kans dat de lezer het uiteindelijk verwerpt.

Hieruit blijkt dat het op korte termijn gokken op rendement door het bezuinigen op de tijd die men in een boek investeert, zoals door het achterwege laten van inhoudelijke en stilistische redactie - een wereldwijde trend, niet in de laatste plaats in Nederland -, en het opkrikken van de omzet door groeiende titelproductie (dus lagere drempels om iets in boekvorm te gieten), op lange termijn een schot in eigen voet is. De geproduceerde boeken worden steeds korter houdbaar, de gang naar De Slegte moet steeds sneller gemaakt en de lezer verliest binding met het boek. De moderne uitgever knaagt kortom aan de overlevingskansen van het product dat hij maakt.

Het inherente beperkte rendement van boeken (en van kranten for that matter) betekent overigens dat vroeg of laat de tendens tot concentratie onherroepelijk zal leiden tot de-concentratie. Precies ditzelfde proces heeft zich ook al in de jaren zeventig voorgedaan (toen onder meer Elsevier alle voordien verzamelde algemene boekactiviteiten afstootte). Men behoeft dan ook geen visionair te zijn om te kunnen concluderen dat een uitgeefconcern als de pcm-groep pas succesvol naar de beurs kan als men eerst de boekendivisies en de krantentitels afstoot. Paradoxaal genoeg dient men zichzelf dus eerst op te heffen, om te kunnen renderen. Een niet erg geruststellend vooruitzicht voor werknemers en investeerders.

Dit is nog iets voor de toekomst; vooralsnog zijn uitgevers momenteel bovenal ongeduldig, ontevreden en onachtzaam jegens het boek, en derhalve te beschouwen als bedreiging ervan. Toch bestrijden zij veeleer elkaar dan het boek en derhalve vormen zij niet het belangrijkste gevaar.

In het navolgende zullen de grotere bedreigingen voor het boek onder ogen worden gezien. Het gaat hierbij om schrijvers, propagandisten (onder wie journalisten) en het onderwijs. Het zal duidelijk worden dat er reden voor bezorgdheid, maar niet voor somberheid is. Het boek is sterker dan lezers, uitgevers, schrijvers, propagandisten en onderwijzers bij elkaar.

(Wordt vervolgd)