Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 23]

Klokkenluiders & verschoningsrecht
door Rik Smits

Het had maar weinig gescheeld of klokkenluiders hadden geen klokkenluiders geheten, maar tuinsluipers. Lang geleden, in 1977, schrok een jonge directeur van een nieuwe psychiatrische inrichting 's nachts wakker van een vreemd geluid. ‘Inbrekers!’ Maar eenmaal in pyjama op de trap hoorde hij alleen nog het tuinhekje dichtklappen en wegstervende voetstappen. Op de deurmat lag een dikke envelop vol stukken die bevestigden wat hij al een tijd vreesde: zijn inrichting



was met vele andere slachtoffer van grootschalige subsidiefraude.

Zo begon de beruchte Nollen-affaire, want het tuinhekje van die rechtschapen maar discrete directeur was niet het enige dat toen - en later nog een paar maal - klapperde en piepte. De geheimzinnige wandelaar voorzag ook de pers van bewijsmateriaal en de val van het Nollen-syndicaat werd uiteindelijk Vrij Nederland's Rudi van Meurs' finest hour. Nu, een kwart eeuw later, weet nog altijd niemand precies van wie die enveloppen kwamen.

Wat we er wel van leren, is dat een goede klokkenluider over bewijzen of ten minste sterke aanwijzingen beschikt en journalisten gebruikt om die in de openbaarheid te brengen. Of hij daarbij zelf bekend wordt is een kwestie van eigen keuze. De Nollen-klokkenluider hulde zich in anonimiteit, maar iemand als Paul van Buitenen, die in 1999 de val van de Europese Commissie veroorzaakte, trad zelf naar buiten - met ingrijpende consequenties voor hem en de zijnen.

Dat is wel heel andere koek dan de zogenaamde klokkenluider waardoor journalist Koen Voskuil in september in het gevang belandde. Voskuil sprak Amsterdamse agenten ter voorbereiding van een boekje over de rol van toeval en blunders bij de opsporing van misdadigers, en bij zo'n gesprek vertelde iemand het verhaal dat het bewijs in de lopende zaak tegen Mink K. en de zijnen via een gefingeerde lekkage verkregen was.

‘Ha, loodgieters!’, moet Voskuil gedacht hebben: ‘Net Watergate! Hier zit mijn eigen deep throat!’ En hij zette het verhaal zonder omwegen in zijn krant (de Spits), met als gevolg dat hij werd gegijzeld door de rechtbank zolang hij zijn bronnen niet wilde onthullen.

Niks klokkenluider hier, Voskuil hoorde slechts toevallig de klok luiden. Het gesprek had plaats op zijn initiatief en was om een andere reden aangegaan. Voskuil besloot ook zelf om er een krantenartikel van te maken, het is zelfs de vraag of zijn zegsman daarvan wist voor het te laat was. Als dat zo is, heeft Voskuil de agent in kwestie onder valse voorwendselen in grote moeilijkheden gebracht en was zwijgen over zijn identiteit wel het minste dat hij kon doen.

Een echte journalist had bij zo'n verhaal trouwens de wenkbrauwen opgetrokken, en was op zoek gegaan naar aanwijzingen dat het om meer ging dan roddel of een sterk verhaal alvorens ook maar een letter te publiceren. Veelzeggende memo's, collega's die het verhaal bevestigen, desnoods paniekerig ‘geen commentaar’ roepende woordvoerders. Of natuurlijk de overtuigingskracht van de zegsman zelf die vierkant en met naam en toenaam achter zijn verhaal gaat staan. Maar Voskuil spiegelde zich aan Woodward noch Bernstein en publiceerde een wild gerucht, zonder na te gaan waar de klepel hing. Flutjournalistiek, zelfs als het gerucht achteraf alsnog waar mocht blijken.

Het hele gebeuren zou niemand zijn opgevallen als de advocaten van K. en co. er niet een kans in gezien hadden om het proces tegen hun cliënten te laten stranden. Toen de als getuige opgeroepen Voskuil weigerde zijn bron te noemen,

[p. 24]

vroegen zij gijzeling. En met succes, Voskuil zat vast.

Maar de beer was los. Iedereen die ook maar iets met media van doen had, toonde zich geschokt en bombardeerde Voskuil maar meteen tot martelaar van de persvrijheid. Journalisten gevangen zetten, dat gebeurde toch alleen in bananenrepublieken? De rechtsstaat, de vrijheid van meningsuiting en de mensenrechten waren aangetast! Dat alles culmineerde al snel in de roep om een verschoningsrecht voor journalisten, iets dat in sommige buitenlanden bestaat, maar niet hier.

Een wettelijk recht op bronbescherming moest er komen of, zoals Boris Dittrich voorstelde, een regeling via een soort toetsingscommissie van wijze mannen. Maar het is helemaal niet zo duidelijk of journalisten zo'n recht nodig hebben en of de persvrijheid ermee gediend is.

In haar hoofdartikel van 27 september jl. memoreerde de Volkskrant het gebrek aan succes dat journalisten hebben als ze zich beroepen op ‘een geheimhoudingsrecht zoals dat wettelijk toekomt aan artsen, advocaten, notarissen en geestelijken’. Wat de krant er niet bij zei, is dat dit falen volkomen terecht is, omdat de journalistieke bronbescherming iets fundamenteel anders is dan de plicht, niet het recht, die op die groepen drukt. De wet heeft er dan over dat zich kunnen ‘verschoonen zij die uit hoofde van hun stand, beroep of hun ambt tot geheimhouding verplicht zijn’. Dat is niet zozeer een recht toekennen als wel een al bestaande plicht eerbiedigen. En daar zijn heel zwaarwegende redenen voor.

Wie naar een dokter, advocaat of notaris gaat, doet dat niet uit eigen vrije wil. De patiënt en de cliënt hebben geen keus. Wie zijn been breekt móét immers naar de dokter, wie een ander voor de rechter daagt of gedaagd wordt kan niet om de advocaat heen - professionele bijstand is in veel gevallen zelfs wettelijk verplicht. Omgekeerd kunnen de dokter en de advocaat hun werk alleen maar doen als zij kennis hebben van allerlei privé-gegevens en geheimen van hun klanten. Wanneer nu dokters en advocaten gedwongen zouden kunnen worden om de geheimen van hun klanten door te brieven, zou dat de grondrechten en leven en welzijn van hun klanten zeer ernstig schaden.

Om die reden hebben zij een beroepsgeheim. Geen recht, zoals gezegd, maar een dure plicht: gij zult niet doorvertellen wat u uit hoofde van uw beroep onvermijdelijk te weten kwam. De notaris is ook zo'n onontkoombare figuur. Als middle man tussen burgers onderling en tussen burger en overheid maakt hij de omgang mogelijk tussen partijen die anders niet tot vruchtbare samenwerking zouden kunnen komen, maar dat kan alleen dankzij zijn spreekwoordelijke discretie - en zijn beroepsgeheim. De geestelijke, ten slotte, heeft zijn beroepsgeheim uit hoofde van zijn bemoeienis met de geestelijke gezondheidszorg. Waar de notaris het veiligheidsventiel is voor de publieke betrekkingen tussen verschillende mensen, is de geestelijke dat, net als het riagg, voor conflicten van mensen met zichzelf en in het privé-leven.

Dat alles lijkt zelfs niet in de verte op de positie van de journalist. Wie met de pers praat, doet dat altijd uit eigen vrije wil. Niemand wordt daar door omstandigheden onontkoombaar toe gedwongen. Het is een vrije, bewuste keuze - tenzij de journalist zich niet als zodanig bekend maakt. Verder is de bestaansgrond van de journalist juist dat hij dingen niet discreet geheim houdt, maar openbaar maakt. Kortom, er zijn nauwelijks overeenkomsten maar wel fundamentele verschillen tussen de positie van de beroepsgeheimers en die van journalisten.

Als een verschoningsrecht dan niet aan het beroepsgeheim te ontlenen valt, moet zo'n recht op zichzelf gemotiveerd worden. Maar dan is de vraag of de maatschappij, dat wil zeggen de persvrijheid, erbij gebaat is en of de journalist er zelf wat aan heeft. Daar lijkt het niet op, al denken velen maar al te gemakkelijk van wel.

Neem nou dat zelfde Volkskrant-hoofdarkitel. Daarin staat ook de volgende merkwaardige passage: ‘Volgens de wet zijn journalisten gewone burgers die aansprakelijk zijn voor hun daden en verplicht zijn als getuige de waarheid te spreken. Niettemin prevaleerde in het verleden de persvrijheid wel eens boven het belang van de waarheidsvinding en werd journalisten ontheffing verleend van de getuigplicht.’

Pardon? Wat nou persvrijheid boven waarheidsvinding! Waarvoor bestaan journalisten eigenlijk als het niet is om de waarheid boven tafel te krijgen, desnoods tegen de verdrukking in? De krant is toch geen sprookjesboek, de Story uit de tijd dat er nog totaal uit de duim gezogen interviews in stonden toch niet de maat aller journalistieke dingen? Er kán helemaal geen principiële belangentegenstelling zijn tussen goede journalistiek en waarheidsvinding.

[p. 25]

Maar allá, de praktijk is soms anders, en ook dat verwoordde de Volkskrant getrouw: ‘Het is echter een journalistieke plicht om bronnen aan wie vertrouwelijkheid werd beloofd, te beschermen. Als informanten daarop niet kunnen rekenen, drogen bronnen op die de journalist behulpzaam kunnen zijn bij het aan de kaak stellen van misstanden in de samenleving.’

Nogal wiedes, zou je op het eerste gezicht zeggen, en het klinkt prachtig edel, met die ‘misstanden’ en dat ‘aan de kaak stellen’. Maar ook hier bedriegt de schijn. Wie vertrouwelijkheid belooft, behoort zich altijd aan zijn woord te houden, daarin onderscheidt de journalist zich niet van wie ook. Bovendien gaat het hier helemaal niet om vertrouwelijkheid - de zaak moet immers juist naar buiten - maar om anonimiteit, toch echt iets heel anders. Anonimiteit is op veel manieren te garanderen. Bijvoorbeeld door pas te publiceren als er zoveel bewijs is dat de feiten voor zich spreken, zodat het er niet meer zo toe doet wie de bron was. Kortom: informanten beschermen doe je door ze te gebruiken als vertrekpunt voor journalistiek speurwerk, niet als gemakkelijk eindpunt. Woodward en Bernstein lieten zien hoe dat moet.

In handen van een kundig en ijverig journalist heeft een oprechte bron die anoniem wil blijven dus ook zonder verschoningsrecht niet zo veel te vrezen. In handen van een Voskuil heeft zelfs een gezellige maar onvoorzichtige prater dat niet. Voskuil is zo eerlijk om zelf te gaan zitten, dat siert hem. Het is voor hem persoonlijk heel vervelend, maar niet echt een probleem om van achterover te vallen, hoe opgewonden de nvj, het Genootschap van Hoofdredacteuren en allerlei andere journalistieke instanties er ook over doen. De persvrijheid of de vrije nieuwsgaring wordt er op geen enkele manier door aangetast. Dat zou pas zo zijn als gijzeling systematisch werd gebruikt om de pers te muilkorven, en daarvan is geen sprake. Journalisten worden niet dagelijks vastgezet, terwijl er legio verhalen verschijnen die net zo min kapotgecheckt zijn als dat van Voskuil. Gijzeling gebeurt minder dan eens in de tien jaar.

Goed beschouwd is er dus niets dat pleit vóór een journalistiek verschoningsrecht. Maar er is

[p. 26]

wel heel wat op tegen. Zo haalt zo'n recht de complete smaadwetgeving onderuit. Die luidt simpel weergegeven: gij zult geen leugens over iemand verspreiden. Maar als u die leugens onder beding van anonimiteit door een journalist laat publiceren gaat u vrij uit. De journalist beroept zich op zijn zwijgrecht, en de leugens doen ongestoord hun vernietigend werk. Wie een persoonlijke of zakelijke concurrent om zeep wil brengen, beijvere zich voor het journalistiek verschoningsrecht.

Zelfregulering met behulp van een soort tuchtcollege, zoals d66 kamerlid Boris Dittrich opperde, lost niets op. Hoe je het ook wendt of keert, zo'n commissie kan geen journalist echt dwingen tot het noemen van zijn bron, zodat zij nooit anders dan op de mooie blauwe ogen van de nieuwsjager kan beoordelen hoe het zit.

In het tros-mediaprogramma ‘Forum’ van 1 oktober jl. werd daarom een in de wet verankerd verschoningsrecht bepleit. Alleen een wettelijke regeling zou immers duidelijkheid en zekerheid brengen. Maar ook dat is niet zonder meer waar.

Zekerheid brengt het verschoningsrecht alleen voor journalisten. Maar dan wel, door het smaadprobleem, ten koste van de rechtszekerheid van ieder ander. Bovendien valt met zo'n recht voor journalisten een rem weg op de verleiding tot scoren, waar tegelijkertijd de commerciële druk op diezelfde reporters om met spektakel te komen alleen maar groeit. Dat betekent een aantasting van de betrouwbaarheid van de berichtgeving, en daardoor meer onzekerheid over wat er zich in de wereld afspeelt.

En die duidelijkheid ten slotte is ook maar een betrekkelijke zegen. Natuurlijk schept een simpele regel, bekrachtigd door het parlement, een stevige basis waarop journalisten zich kunnen verlaten. Maar in zo'n regel zou vanwege diezelfde duidelijkheid ook klip en klaar omschreven moeten zijn wat een journalist precies is.

Momenteel kan iedereen zich zo noemen, van de chef binnenland van NRC Handelsblad tot aan de eerste de beste gelegenheidsschrijver in een buurtkrant. Maar geen parlement zal akkoord gaan met een regel die dat zo laat. Dat zou er immers op neerkomen dat iedereen kan schrijven wat hij wil, zolang hij omstreden en onbewezen uitspraken maar toeschrijft aan een bron die bescherming behoeft. Een groot deel van de beperkingen op de vrijheid van meningsuiting zou zo danig op de tocht komen te staan. De kans is dan ook groot dat het parlement zal proberen om het begrip journalist eenduidig te definiëren, waardoor een systeem van erkenningen akelig dichtbij komt. Een systeem waarbij de overheid bepaalt wie wel en wie niet als journalist werkzaam kan zijn, terwijl het controleren van de overheid juist een van de belangrijkste taken is van de journalistiek. Dat is pas echt de bijl aan de wortel van de persvrijheid.