Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 8]

Omwikkeld verstand
door René Hesselink

Schrijf een essay over ‘de betekenis van het werk van Willem Frederik Hermans’, en win daarmee een prijs die ‘bestaat uit een geldbedrag van f5000,-’. Het onderwerp, W.F. Hermans, stond me aan en uiteraard oefenden ook die f5000,- een grote aantrekkingskracht uit. Waarom niet een gooi gedaan naar de wfh-essayprijs?

Maar wat is ‘de betekenis’ van het werk van W.F. Hermans?

Het leek me nogal aanmatigend een oordeel uit te spreken over de betekenis van W.F. Hermans voor de Nederlandse literatuur. Dus schreef ik over de betekenis van W.F. Hermans voor mijzelf. Misschien eveneens aanmatigend, want wie wil nu weten wat het werk van W.F. Hermans betekent voor René Hesselink? Het verbaasde me dan ook geenszins toen ik een brief kreeg van de voorzitter van het W.F. Hermans Instituut waarin mij werd medegedeeld dat ik - ‘helaas’ - niet behoorde tot de drie genomineerden voor de eerste prijs.

Nee, verbaasd niet, maar nieuwsgierig wel: wat was volgens de winnaar ‘de betekenis’ van het werk van W.F. Hermans? Dus spoedde ik mij op 29 september naar de hoofdstad alwaar in theater De Balie op de openingsavond van het W.F. Hermans-festival de prijsuitreiking zou plaatsvinden.

Na veel ‘het verheugt ons zeer’ en ‘daarom dachten wij de gelegenheid te moeten aangrijpen’ en ‘ook dienen wij niet te vergeten’, betrad eindelijk professor Ton Anbeek het podium om het juryrapport voor te lezen. Uiteraard maakte de hooggeleerde gebruik van de gelegenheid het publiek eraan te herinneren wat een essay - of esseej, zoals Hermans zelf het woord spelt - is. ‘Het is een opstel waarin andermans boeken worden naverteld zonder namen te noemen, Engelse en Franse schrijvers in het oorspronkelijk worden geciteerd omdat het dan veel mooier klinkt en conclusies worden getrokken die de lezer zelf ook wel had kunnen trekken, als hij daar plezier in had gehad.’

Haha, die Hermans!

De derde prijs was voor een traktaat over ‘de literaire politiek’ van W.F. Hermans, beschouwd in het licht van de theorieën van de Franse socioloog Pierre Bourdieu. W.F. Hermans in sociologisch perspectief! Wat zei Age Bijkaart ook weer over sociologische theorievorming? ‘Een sluitende theorie opstellen, iets wat alleen voor de allergrootste denkwonderen weggelegd is geweest als het bv. om de meest alledaagse verschijnselen ging die uit de zwaartekracht voortkomen, dat zou iedere zwetser kunnen leren wanneer het betrekking heeft op de razend ingewikkelde fenomenen van de menselijke maatschappij, die, voor zover ze niet uiterst moeilijk te definiëren zijn, zich toch bijna nooit in precies dezelfde vorm herhalen.’

Nummertje twee was een interpretatie van Au pair, een roman die - niet alleen volgens mij - niet bepaald behoort tot het belangrijkste wat W.F. Hermans heeft voortgebracht. De interpretatie was alleszins opmerkelijk, dat wel.

Maar, dacht ik, de eerste prijs zal toch wel gaan naar iemand die iets te melden heeft over ‘de betekenis’ van het werk van W.F. Hermans, al is dat ‘in de ruimst mogelijke zin’, zoals voorzitter Raymond Benders reeds had aangekondigd. - Nou, integendeel! De vijfduizend guldens gingen naar een verhandeling over, een vergelijking tussen, de surrealistische gedichten van W.F. Hermans en Paul Éluard. Jawel, in een oeuvre zo rijk als dat van W.F. Hermans zoekt iemand uitgerekend het zwakste deel uit, de poëzie, om aan de hand daarvan ‘de betekenis’ van dat oeuvre te belichten.

De drie genomineerde essays zijn thans samengebracht in een boekje met de uit een gedicht van Hermans afkomstige, maar desalniettemin afschuwelijke titel Omwikkel mij met uw verstand. Odile Heynders begint haar prijswinnende betoog - ‘Visuele kracht en onmacht; over surrealistische gedichten van W.F. Hermans en Paul Éluard’ - met een uiteenzetting over het lezen. In haar visie is lezen iets anders dan ‘het afwerken van het alfabet’. Zij betoogt: ‘Ik neem de gedachte, dat je het lezen niet te veel moet vastleg-

[p. 9]

gen in een systeem, als uitgangspunt bij een lectuur van gedichten van Willem Frederik Hermans waarbij ik gedichten van Paul Éluard als referentiepunt betrek.’

Waarom mevrouw Heynders Éluard als ‘referentiepunt’ heeft gekozen en niet bijvoorbeeld Baudelaire of Byron komen we uit het vervolg helaas niet te weten, of het moest wezen omdat Hermans en Éluard toevallig allebei met ‘surrealisme’ in verband worden gebracht. Maar surrealistische dichters zijn er wel meer, Heynders noemt ze zelf.

De vragen die Heynders wil beantwoorden, terwijl ze zich ‘door beider dichterlijke oeuvres beweeg[t]’, zijn de volgende: ‘1. Kunnen we de gedichten die Hermans publiceert in 1946 in zijn officiële debuutbundel Horror Coeli beschouwen als surrealistische poëzie; 2. Wat zijn de onderscheidende kenmerken van deze poëzie; 3. Is er sprake van overeenkomsten in gedichten van Hermans en Éluard?’

Volgt een exposé van zeven pagina's over het surrealisme, dat we in elke encyclopedie kunnen opzoeken en negen pagina's over Éluard in wie we eigenlijk niet geïnteresseerd waren. Nadat ze vervolgens een vijftal pagina's vult met citeren en navertellen van enkele gedichten van W.F. Hermans, lezen we eindelijk dat er van de zevenendertig gedichten die de eerste afdeling van de bundel vormen ‘tenminste zestien gedichten duidelijke kenmerken van het surrealisme’ vertonen. (Een noot maakt ons er opmerkzaam op dat Hans Renders slechts zeven gedichten als surrealistisch onderkent.)

Tot slot wordt ons medegedeeld dat de gedichten van Hermans enkele surrealistische kenmerken - het ‘vermijden van ornamentele retoriek’, het ‘uitgebreid tekenen van droomvoorstellingen en fantastische taferelen’ en een ‘sterke aandacht voor de vrouw, dood en seksuele beleving’ - met de gedichten van Éluard gemeen hebben, maar er ook duidelijk van verschillen: bij Éluard is meer dan bij Hermans ‘sprake van impulsief woordgebruik en van discontinuïteit’.

Het is ongetwijfeld allemaal waar, maar een andere reden dan dat mevrouw Heynders toevallig thuis is in de gedichten van Éluard lijkt er niet te zijn voor de vergelijking met Hermans. Wanneer de gedichten van pakweg Catullus als ‘referentiepunt’ bij een lectuur van Hermans waren betrokken, zou allicht zijn gebleken dat de poëzie van W.F. Hermans enkele zeer klassieke aspecten bezit. En misschien waren er dan wel meer dan zestien gedichten gevonden die ‘duidelijke kenmerken’ van het classicisme vertoonden.

‘Misschien,’ luidt Heynders' verpletterende conclusie, ‘kunnen we het leesproces in het licht van deze excursie langs surrealisten beschouwen als een plakken en knippen, zoeken naar nieuwe beelden en uitwissen van wat al te bekend is.’ - Het is goed dat mevrouw Heynders ons in het begin van haar betoog voorhoudt dat ‘echt lezen iets anders inhoudt dan het afwerken van het alfabet’, anders was deze conclusie nogal uit de lucht komen vallen.

Wat zou dat trouwens zijn, ‘het afwerken van het alfabet’? Het opsommen van de letters, a, b, c... etc? Maar er zal toch niemand wezen die dat lezen wenst te noemen? En over welk systeem heeft Heynders het toch, wanneer zij beweert ‘dat je het lezen niet te veel moet vastleggen in een systeem’? Zou ik er ver naast zitten als ik veronderstel dat Odile Heynders dat hele ‘leesproces’ en dat ‘systeem’ bovenal nodig heeft om haar tekst een kop en een staart te bezorgen?

Handelt het prijswinnende essay over het door W.F. Hermans met het minste succes en het kwalitatief gezien magerste resultaat beoefende genre, de poëzie, de verhandeling die als tweede uit de bus kwam, geeft een analyse van een van Hermans' beroerdste romans: Au pair.

Jaap van der Does biedt in zijn ‘Een klassieke schoonheid; over thema's en dubbele bodems in Au Pair’ althans een poëticale interpretatie van dit werk. Paulina, de hoofdpersoon, is in zijn ogen ‘een godin van het Noorden, de Nederlandse taal’. Staat Paulina voor de Nederlandse taal, de diverse leden van de familie De Lune, Paulina's tegenspelers, vertegenwoordigen verschillende ‘stijlen van schrijven’.

Van der Does geeft allerlei argumenten voor zijn interpretatie, maar het is net als met de theorieën van Erich von Däniken of Karl Marx: bewijzen dat de redenering niet waar is, blijkt principieel onmogelijk. Misschien is het niet verwonderlijk dat Van der Does uitgerekend Au pair heeft uitgekozen om er zijn interpreteerzucht op los te laten, want Au pair bevat van al Hermans' boeken de meeste krakkemikkige zinnen. Is het verhaal misschien nog wel enigszins subtiel bedacht en uitgewerkt - Van der Does prijst het boek herhaaldelijk om zijn ‘samenhang’

[p. 10]

en zijn ‘klassieke vorm’ -, het is geschreven in een krukkig Nederlands, dat Hermans onwaardig is. Had Van der Does dit opgemerkt, dan had hij dit wie weet een plaatsje in zijn interpretatie kunnen geven. Maar Van der Does merkt het niet op. Hij kàn het niet opmerken aangezien hij zelf een nog veel krukkiger Nederlands schrijft.

Het is altijd weer een wonder dat mensen die zelf geen fatsoenlijke zin op papier kunnen krijgen, zich bemoeien met de schone letteren. Waarom toch de literatuur als onderwerp uitgekozen en niet de constructie van benzinemotoren of desnoods de beeldende kunst? Is het dat men de literatuur voor mysterieus verslijt en voor iets hogers houdt omdat men zelf niet bij machte is een rechte zin te schrijven? Bij Van der Does is het meteen in de eerste alinea al raak. ‘Het duurt even,’ schrijft hij, ‘voordat er licht achter het masker schijnt, maar dan vertoont zich onverwacht een geheimzinnig patroon van tekens. En in een poging te doorzien wat die uitbeelden besef je dat Au Pair een van de meest klassieke romans is die Willem Frederik Hermans ooit geschreven heeft. In onopgesmukte taal komen gedachten als vrouw of vent tot je, beelden verborgen door hun oorspronkelijkheid vormen een hecht geheel.’

Tsja. ‘Licht achter het masker’... ‘geheimzinnig patroon van tekens’... ‘beelden verborgen door hun oorspronkelijkheid vormen een hecht geheel’. Dat van die ‘onopgesmukte taal’ is wel waar, moet ik onmiddellijk toegeven, maar geef mij maar wat opgesmuktere taal. Au pair is een geslaagd boek, concludeert Van der Does, ‘wat met name duidelijk wordt als je ziet hoe ideeën over taal, schrijfstijl, schrijven in een vuile wereld, schrijver en geschrevene, er verheimelijkt in worden weergegeven’.

Maar waarom toch heeft Hermans die ideeën ‘verheimelijkt’ weergegeven en ze niet onomwonden uitgesproken? Een kunstwerk, zegt Van der Does, ‘moet zoveel mogelijk voor zich spreken’. Voor zichzelf, zal hij misschien bedoelen, maar ik vraag me af: waarom moet Jaap van der Does dat kunstwerk dan uitleggen? Omdat het blijkbaar toch niet voor zichzelf spreekt? Is het dan een mislukt kunstwerk?

‘Elke lezer,’ koeterwaalst Van der Does rustig verder, ‘koestert zijn semantisch vermogen en zal zich er ver van houden het het zwijgen op te leggen of het te laten doldraaien. Maar waar te stoppen?’

Ja, waar te stoppen? Bij de derde ‘het’ misschien? Maar voorlopig is Van der Does nog helemaal niet van plan te stoppen, we zijn pas op de derde van de zevenentwintig pagina's. Zo gaat hij voort:

‘Hermans is een schrijver die in voldoende mate aangeeft waar een boek over handelt, zonder daarin al te expliciet te zijn.’ (Zijn er dan ook schrijvers die ‘in onvoldoende mate’ aangeven ‘waar een boek over handelt’?)

‘In de eerste negentien hoofdstukken dwaalt Paulina door een wereld die haar vreemd is of afkeer inboezemt.’ (Multiple choice: ofwel a) de wereld is Paulina vreemd, ofwel b) de wereld boezemt haar afkeer in. Goede inzendingen worden beloond.)

‘Mevrouw behandelt de au pair op een manier die zijzelf beschrijft als “uiterste gevallen die aan misdaad grenzen”.’

‘De roddelpraat dat de generaal door halfdoorzichtige spiegels Paulina zou hebben bespied geeft toch een fraai beeld hoe een realistisch auteur zich tot zijn personages verhoudt.’

Een van de personages in de roman heeft de kop van een gier. ‘De kop van zo'n onschuldig beest,’ weet Van der Does te melden, ‘siert het omslag van Mandarijnen op zwavelzuur.’ Hij heeft het betreffende werk niet gelezen, anders had hij geweten dat het niet een gier is die staat afgebeeld (en ook niet een roofvogel zoals Kees Fens dacht), maar een veel onschuldiger vogel, namelijk een zeemeeuw.

Liefst schreef ik zelf een prijsvraag uit over de vraag wat bedoelt Van der Does? Maar ik heb geen vijfduizend gulden tot mijn beschikking om uit te keren aan de inzender van de origineelste interpretatie van dit duistere en onsamenhangende betoog.

In het derde genomineerde essay - ‘De geheime politie van het zwijgen en de zondebok; de literaire politiek van Willem Frederik Hermans’ - bekijkt Gaston Franssen het ‘literair-politieke optreden’ van Hermans in het licht van de theorieën van de socioloog Pierre Bourdieu.

Ook hier is het meteen raak: ‘De betekenis van het werk van een auteur ligt niet uitsluitend in zijn oeuvre besloten, maar tevens in de dialectische verhouding tussen zijn literaire producten en de literair-maatschappelijke omgeving.’

En: ‘In de theorie van Bourdieu staat het lite-

[p. 11]

raire veld centraal. Een veld is een sociale ruimte, een netwerk van relaties, waarin zowel individuen als instanties bepaalde posities in kunnen nemen.’ Hierna zal niemand meer verbaasd zijn dat termen als ‘structuur’, ‘macht’ en ‘kapitaal’ (zowel in economische als in sociale vorm voorkomend in de literaire velden van Bourdieu) niet van de lucht zijn.

Ten slotte volgt de grandioze conclusie: ‘Samenvattend kan men stellen dat het werk van Hermans zijn betekenis dankt aan de veranderingen die hij in het literaire veld veroorzaakte: hij introduceerde een nieuwe vorm van literaire politiek, die deels bestond uit het bekritiseren van de traditionele vorm.’ En daarom ‘ligt in deze wisselwerking tussen literair product, literaire politiek en literatuurgeschiedenis de betekenis van zijn werk’.

De betekenis van Willem Frederik Hermans ligt dus niet in zijn romans en verhalen, ook niet in zijn essays en polemieken, nee, de betekenis ligt in de sociologische veranderingen in ‘het literaire veld’. Het is alsof we hier de oude marxisten, niet alleen door W.F. Hermans uit het literaire veld verdreven, maar ook door historische ontwikkelingen tot diep onder de groene zoden verbannen, voorzichtig uit hun graf zien kruipen. Het is misschien onvermijdelijk dat de slingerbewegingen van de geschiedenis ook de meest aftandse ideeën af en toe weer boven brengen, maar het is een ironische speling van het lot dat de marxistische literatuurbeschouwing uitgerekend in een betoog over W.F. Hermans de kop weer opsteekt.

‘Het Willem Frederik Hermans Instituut heeft,’ aldus Raymond Benders in het voorwoord van Omwikkel mij met uw verstand, ‘als een van zijn belangrijkste doelstellingen het bevorderen van de aandacht voor het werk van Willem Frederik Hermans.’ Mocht de liefhebber van dat werk zich afvragen wiens aandacht het instituut wil bevorderen, dan zal lezing van het boekje hem op die vraag het antwoord verschaffen. Het gaat louter om de aandacht van de wetenschapper. Het gaat louter om het moeizame geploeter ‘in het

[p. 12]

licht van Bourdieu’ en om het literatuurwetenschappelijke strompelproza vol ‘referentiepunten’ en ‘discontinuïteit’ en ‘semantisch vermogen’ en ‘literaire velden’. De aandacht die een liefhebber van literatuur in het algemeen, of van het werk van W.F. Hermans in het bijzonder, aan dat werk heeft besteed, daarvoor heeft het instituut geen enkel oog.

Karel van het Reve concludeerde in ‘Het raadsel der onleesbaarheid’ dat het literair-wetenschappelijk geploeter tot weinig meer leidt dan bergen onleesbare tekst. Zijn belangrijkste bezwaar tegen de literatuurwetenschap is dat ze zich bezighoudt met irrelevante zaken, en niet een antwoord probeert te vinden op de vraag waarin een literair meesterwerk zich onderscheidt van een prul. Tot op heden is er geen literatuurwetenschapper geweest die Reve heeft weten tegen te spreken.

Ook de drie in Omwikkel mij met uw verstand opgenomen teksten dragen, zoveel moge duidelijk zijn, niet het minste steentje bij aan de oplossing van de vraag waarin het belang, of de schoonheid, schuilt van het werk van W.F. Hermans. En geen enkel van de drie vertogen lijkt ook maar enigszins op de uiting van het plezier dat het lezen van de boeken van W.F. Hermans kan verschaffen. (Misschien is Jaap van der Does ooit uit joligheid met zijn interpretatie begonnen, maar hij kon het uiteindelijk toch niet laten zijn tekst op te schrijven in wat Karel van het Reve noemt de ‘dieventaal’ van de literatuurwetenschapper.) Het is allemaal van een loden ernst die in ieder geval het lezen van de teksten niet tot een genoegen maakt. Zou het schrijven ervan wel plezierig zijn geweest?

Van het Reve stelt de vraag wat de zin kan zijn van het uitleggen van literatuur. Immers, ‘die boeken, die toneelstukken, die verhalen, die gedichten zijn geschreven om door het publiek gelezen te worden zonder uitleg’. Een reden om iets over literatuur te zeggen, is dat men daardoor een roman of gedicht mogelijk niet alleen beter begrijpt, maar ook beter kan waarderen. Hierin ligt de zin van het schrijven van een essay. Dat een lezer vervolgens plezier heeft in het lezen van zo'n essay is mooi meegenomen. Een essay is een vorm van literatuur. Wie een essay schrijft, doet een poging - het woord zegt het al - literatuur te maken.

De drie beschouwingen die genomineerd werden voor de wfh-essayprijs zijn geen essays maar academische vertogen. Het is geen literatuur wat Odile Heynders, Jaap van der Does en Gaston Franssen hebben voortgebracht, maar literatuurwetenschap. En literatuurwetenschap is niet om van te genieten, literatuurwetenschap is strafwerk.