Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 27]

Journaal
door J.J. Peereboom

Mensen die ik of wij niet meer zien, dat wil zeggen met wie geen afspraken meer gemaakt worden: het zijn er nogal wat. Laten wij zeggen tientallen, bij benadering.

Soms zijn zij het die niet meer van zich hebben laten horen, soms waren wij het, wat minder opvalt. Soms kwam het door een tekort aan plezier of belangstelling - ‘Eigenlijk houd je er niets bijzonders van over’ -, soms door een grief of verwijt - ‘Ze hadden ten minste eens mogen opbellen.’

Als onze paden elkaar weer eens kruisen zullen wij in enkele gevallen een ontwijkmanoeuvre maken. Meestal zullen wij elkaar op een toon van kleine vriendelijkheid vragen hoe het gaat. Soms bij verrassing fleuren wij op: ‘Wat is het lang geleden, wij moeten gauw weer eens, alleen hebben wij geen agenda bij ons!’ - en dan proberen wij het misschien weer.

Intussen duurt met vele van de wegblijvers de relatie voort in mijn verbeelding. Jullie zijn er nog, sommigen bijna dagelijks lijkt het, enkelen behorend bij bepaalde handelingen: altijd dezelfde als ik de badkraan dichtdraai, soms een bepaald iemand als ik mijn deken rechttrek, een derde bij het kaassnijden.

Bij tijden heb ik ze groepsgewijs in gedachten, niet zichtbaar, onduidelijk hoorbaar als een onzichtbare verjaardagsmiddag bij de buren.

Zij helpen het verleden indelen: al heel lang, nog niet erg lang, sinds kort. Soms stel ik mij voor dat ik met een van hen weer een uur lang in gesprek zou zijn. In de auto, terugkerend naar Amsterdam uit ergens in het land. Meerijden? Natuurlijk, dat kan best.

Het gesprek zou makkelijk verlopen, net als vroeger.

Zouden wij zelfs praten over de vervreemding hoe die gekomen is?

Nee, dat doen wij niet.

Dat doe je niet, dat doe je niet.

Hoogstens zeggen wij bij het afscheid: ‘Als je nog eens vervoer nodig hebt...’

*

Conversatielessen worden voorzover mij bekend alleen aangeboden om buitenlandse talen te leren spreken, niet Nederlands. Zij zouden nuttig zijn om op recepties en gezellige avonden het gesprek gaande te houden en te variëren, soms om het af te remmen.

Het lesprogramma moet gevoelig voorbereid worden.

Beginnen met openingszetten zoals: ‘Ik zocht eigenlijk de witte wijn, of is die op?’

Dan lessen over het toepassen van ideeën op familieverhalen en vakantieverhalen en vakantieherinneringen, zodat een gedachteuitwisseling mogelijk wordt; daartegenover het illustreren van ideeën met verhalen en herinneringen, om van de abstractie verlost te worden.

Vervolgens ontwikkeling van het kritisch vermogen, om wanneer een gesprek te non-controversieel wordt te bepalen of het aan onszelf ligt of aan de ander; dan naar gelang van de conclusie hierover iets controversieels inbrengen zonder de ander verbluft of gekwetst te doen zwijgen.

Niet vergeten technieken om van een gesprek af te komen als het eindeloos dreigt

[p. 28]

te worden: door weer over de witte wijn te beginnen of door zodra zich een kans voordoet er een derde in te betrekken.

Om de paar minuten afstand nemen en naar onszelf luisteren, indachtig de ervaring dat wij de meeste kans hebben om achteraf iets vriendelijks over de ontmoeting te horen wanneer wij menen nogal saai geweest te zijn, minder leuk dan anders.

Na afloop in gedachten houden dat nooit meer dan halve antwoorden mogelijk zijn op de vragen van het zelfonderzoek: heb ik te veel gepraat - onzin gepraat - niets gezegd - A overgeslagen - B beledigd - heeft C mij ontweken?

*

Opgegroeid als voetballer in de juniores op zaterdagmiddag kan ik mij nog verbeelden hoe het voelt om door te geven, voor te zetten, in te schieten. Als de hond een tennisbal heeft laten liggen in de kamer probeer ik die met een schuiver door de deur de gang in te plaatsen; als een jongen op het plein twee vriendjes omspeelt denk ik: wat een aanleg!

Langer dan een kwartier wil ik naar zulke evenementen als het Europese landenkampioenschap toch niet blijven tv-kijken. Zelf doen is één ding; op zondagmiddag de iets ouderen van het eerste elftal aanmoedigen hoorde daarbij. Hoe twee troepen overbetaalde onbekenden elkaar de voet dwarszetten, dat houdt alleen in het voorbijgaan de aandacht even vast, zoals een opvoering van straattheater.

De karakteristieke activiteit van een voetbalwedstrijd is dwarszitten, hinderen, frustreren. Een enkele keer glipt iemand tussen de benen door en verbaast met zijn vlugheid en balbeheersing; daarna zitten ze elkaar weer minutenlang in de weg, vaak met tekenen van ergernis. Twee of drie keer in de anderhalf uur krijgen ze de bal het net in overeenkomstig de bedoeling, zelden zo mooi als in mijn dagdromen: geen kogel van de rand van het strafschopgebied, geen kopbal uit een duikvlucht, geen afgemeten boog over een uitgelopen keeper.

Is het hinderen en dwarszitten, tot kijkspel opgevijzeld, juist wat het honderdduizendkoppige publiek aantrekt? Denken zij: zo is mijn eigen leven, steeds hopen dat je uit kan breken en iedere keer gedwarsboomd worden - en dienen de schaarse doelpunten om de hoop toch in stand te houden? Als het zo opgevat mag worden beginnen wij elkaar te begrijpen.

*

Nog altijd lokt de illusie dat ik erop vooruit zal gaan. Niet alleen werkzaamheden uitvoeren volgens plan; ook scherper zien, ordelijker denken, ruimer openstaan en mijzelf vaster afsluiten.

En dat op een leeftijd wanneer je blij mag zijn als je niet versukkelt. Hoe vroeg begint de afbraak: in de buurt van het dertigste jaar. Alleen is de achteruitgang dan niet meteen zichtbaar, behalve van schaakkampioenen en wiskundigen van wie het nauwer luistert dan bij de rest van ons. Wij verdrogen geleidelijk.

Geen gemopper dus als je nog mee kunt komen. De trap op en af, gaat dat zomaar? Gefeliciteerd.

Of er in al die tijd enige winst geboekt is blijft onzeker. Hoe is de verhouding tussen de hoeveelheid ideeën en verhalen in de boekenkast tegenover mij en die in mijn herinnering: tienduizend op één?

Zo hoef je het niet te zien. Men bewaart ook niet al de biefstukken van een heel leven in zijn maag; men verwerkt ze.

Tenslotte is men dit wat hier nu zit.

[p. 29]

*

Bij een grensoverschrijdende vrachtauto in een rustige straat van Amsterdam-Zuid maakte ik een innerlijke momentopname van de chauffeur die er net naar terugkeerde. Hij was een slanke kerel met soepele heupbewegingen, donkerblonde krullen en de oogopslag van iemand die zich onbedreigd voelt in zijn maatschappelijke rol.

Het heeft iets onverbeterlijks dat ik mij steeds weer verwonder over zo'n allure bij

[p. 30]

mensen die werk doen waar geen bijzondere aanleg of bekwaamheid voor nodig is. Ik weet wel dat het daar niet in zit. Het is een kwestie van persoonlijkheid, geholpen door de omstandigheden, en de onbedreigde allure houdt waarschijnlijk makkelijker stand op lage plaatsen dan op hoge waar meer wind gevangen wordt, zoals de zegswijze luidt.

In ieder geval komt de onbedreigde allure weinig voor bij hooggeplaatste personen als zij zich op de televisie aan het volk vertonen. Gewoonlijk zien zij - ministers, directeuren, experts - er beklemd uit, en hun woordkeus is zo schuw alsof zij menen dat hun tegenstanders nooit een kleine verspreking zullen vergeven. Zodra de presentator een verantwoordelijke gezagspersoon oproept voor een interview zakt dan ook de belangstelling van de kijker verscheidene graden naar gemiddeld koel.

Een zeldzaam voorbeeld van een gezagspersoon die zich onbedreigd op zijn eigen manier uitdrukte was de vorige minister van Economische Zaken. Hij komt, Wijers komt! riepen wij door het huis als hij aangekondigd werd.

Nee, onzin, dat riepen wij niet. Wel ging de aandachtmeter enige graden omhoog.

Ik vraag mij af hoe de vrachtautochauffeur van Amsterdam-Zuid zich zou uitdrukken als ze hem interviewden. Zoeken jullie het maar zelf uit, zou hij misschien zeggen.

*

Van een balkon aan de Sonsbeekweg zag ik boven in het park, aan de voet van de bomen bij het statige huis, twee groepen jongens voetballen. De groten hadden een oranje bal, de kleinen een witte. Zij liepen door elkaars spel heen; dat gaf niet, het ging zonder regels. Hun families zaten erbij, picknickend om zeven uur 's avonds. Waarschijnlijk waren het Noord-Afrikanen, niet goed te onderscheiden op een afstand van een paar honderd meter.

Beneden over het lege weiland sjokte een man met een wit tasje aan zijn hand de helling op naar het hek bij de vijver. Toen hij het bereikt had klom hij eroverheen en zette met dezelfde sjok zijn weg voort, omhoog over de gebaande paden. Hij verdween uit het zicht tussen de bosjes.

Compositie. De jongens, de families, de man: spel - samenzijn - eenzaamheid? De poging om er namen aan te geven begint achteraf. Zolang het kijken duurt komen er geen woorden in gedachten.

Vergelijk dit met de stroom van indrukken van een alledaagse dag die meteen vergeten worden. Een enkele keer maar, eens in de paar weken, is er een die zich in de herinnering vestigt. Soms dwing ik de buitenwereld een ervaring af met stilstaan en kijken: een boom scheef over het water, een kraai pikkend in het gras, een mevrouwtje met een zorgvuldige stok, een dikke man die achterover leunend loopt. Het lukt, er blijft een prentje van over, gewoonlijk niet lang.

De ware, de meest duurzame, komen ongezocht. Dan is het meer dan kijken; het is vervuld zijn.

*

Als ik mijzelf op foto's van gezellige avonden voorgelegd krijg zie ik iemand die mij bekend voorkomt van andere foto's. De voorstelling die ik mij in vrijheid van mijzelf maak lijkt daar weinig op (wel eens een lachje, en een hand).

Hoe zou je het onderscheid definiëren?

[p. 31]

Als volgt. De man op de foto is een grote zware figuur met een complexe achtergrond in zich opgenomen; hij is iemand met een verleden en een huis, een vak en een familie, een bankrekening en een hoop eigendommen die hij voor driekwart weg zou moeten gooien; zijn lichaam, voorzover zichtbaar, doet denken aan botten en pukkels en zweet en een maag meer dan aan karakter.

Wat voor beeld zou mij beter bevallen - meer in overeenstemming zijn met mijn zelfgevoel?

Hij zou iets lichts en vlugs hebben, dat de loop van mijn gedachten vertegen-

[p. 32]

woordigt; soms eentonig, doelloos, onmachtig; soms met een uitschieter, zodat er iets te lachen valt of een ontdekking uitkomt.

Zo licht en vlug zouden veel mensen op foto's willen zitten. Niemand zou ze herkennen.

Ik weet het. Wel bestaan er mensen die minder log ogen. Viever. Bewegelijker. Puntiger.

*

De miniatuur-heuvelruggen, drempels genoemd, die over straten gelegd worden om het verkeer te vertragen, zijn een gerechte straf voor automobilisten met hun behoefte om na iedere hoek hun acceleratie te beleven.

Dat zij gerechtvaardigd zijn betekent niet dat zij door mij in de auto verwelkomd worden. De glooiende modellen verdienen begrip; de hatelijke die gebouwd zijn als plateaus met scherpe hellingen wekken steevast ergernis. Zelfs bij een vaart van tien kilometer worden de inzittenden erdoor omhooggestoten. Ik kan mij een verkeershater voorstellen die op een stoel bij zo'n drempel gaat zitten genieten hoe het gemotoriseerde volksdeel auto na auto voor gek gezet wordt.

Zo verdeeld is het menselijk gemoed over autogebruik dat ik mij ook kan verlustigen in een visioen van de snelwegen die het land doorstrepen, overal met drempels geribbeld. Op de hele A4, en de A1 en de A9 en hoe die andere wegen genummerd mogen zijn, hortende bonkende verkeersstromen met weggebruikers vloekend tussen opeengeklemde tanden.

Waar zou dat op uitlopen! Op burgeroorlog denk ik.

*

De laatste weken heb ik mij enige malen verbeeld, onder het fietsen door de omliggende straten, dat de buurt ontvolkt is. Het komt doordat er zoveel mensen die ik kende gestorven zijn. De meesten van hen woonden ergens anders, en van de recente doden in de buurt kende ik er maar enkele; dat maakt geen verschil, hun afwezigheid wordt hier door mij ondervonden.

Evenmin maakt het verschil dat zich in de lege huizen nieuwe bewoners gevestigd hebben, schilderend en meubilerend. Zij zijn onbekenden; zij leven in een andere tijd, de toekomst.

[p. 33]

Is dit een treurige gedachte; een kijk op de wereld die treurig stemt? Zo kan het niet genoemd worden. De treurigheid is een element. Samen met andere elementen brengt het mij in een nadenkende, oplettende, vereenzaamde stemming. De vogels kwetteren hoog in de bomen, de levenden doen boodschappen bij de supermarkt.

Misschien spreken wij elkaar ooit wel eens. Zo niet, dan groeten aan allen.

*

Andere mensen hebben fantastische dromen waarin onsaamhorige motieven uit hun herinneringen en hun vrezen tot interpretatie noden.

De mijne lijken meestal kleine parodieën.

Deze keer speelde ik in het Nederlands elftal tegen België. Er was geen beeld bij van volgepakte tribunes, noch van ploeggenoten of tegenstanders, behalve de aanvoerder van de Belgen. Hij was een fatsoenlijke zorgelijke man, in een grijs pak gekleed hoewel hij geacht werd mee te spelen. Wij stonden met 2-0 achter, en ik zei hem dat wij ook eens wilden kunnen scoren. Het doel van de Belgen was veel te klein; het had het formaat van het vakje in het dashboard van de auto waar de radio in past. Al was de bal waarmee wij aanvielen geslonken tot een tennisbal, hij bleef te groot. Hij kon er niet in.

De Belg had begrip voor de klacht. Hij was bereid om een tweede hokje op te stellen, net zo. Nee, zeiden wij of zei ik, dan kan de bal er nog steeds niet in.

Hier hield het op. Ik werd wakker met een sterkere herinnering dan mijn dromen meestal nalaten.

Hoe had het verder kunnen gaan? Er zijn vele mogelijkheden. Het heeft er iets van of mijn droomfabriek mij wilde helpen. Ik zou toch best een grappig verhaal willen vertellen, misschien schrijven? Hier was een ongewoon uitgangspunt.

Maak er maar iets van.

*

Wat is er in te brengen tegen een plan voor een Gerontolympiade, naar analogie van de Paralympics?

Niet weer zo'n mega-organisatie omringd door reclameteksten, zou de tegenwerping kunnen zijn.

Begin dan op plaatselijke schaal, en houd het voorlopig klein. Voor zestig-plussers heeft de wereld zoals hij nu draait weinig anders te bieden dan praten, wandelen, lezen en reizen; voor sommigen aangevuld met vissen of golfen.

Geen wedijver, behalve in de conversatie, dat is het onbevredigende. Mijn behoefte om het fysieke tempo te verhogen en anderen af te troeven borrelt voort. Benutten die energie.

Twee keer vijfenveertig minuten over een modderig veld hollen zou niet aanslaan. Dat houden die lui niet vol.

Het hoeft ook niet. Hulpmiddelen genoeg. Voor de jongste ouderen handige autopedjes; voor de vorige generatie, electrische fietsen; en zo door tot de invalidewagens. Er kunnen races mee gehouden worden en behendigheidsproeven; ook ploegwedstrijden met ballen en stokken.

Je krijgt daar oude zakken niet voor, die willen alleen napraten, zullen sommige mensenkenners zeggen.

Zij vergissen zich. Wij gaan ertegenaan. Geef ons de middelen, dan tuinen wij over het terrein, net als vroeger op het juniorenveldje achter de overdekte tribune.