Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 23]

Leven op de farm
door A.L. Schneiders

In het bbc-nieuws bekende gezichten: de delegatie van Zimbabwe in Londen voor de onderhandelingen met de Britten over het probleem van de blanke boeren en hun grond. Ik herken Chris Mundenge, John Nkomo, Witness Mahache, alledrie ministers nu. Ruim vijftien jaar geleden had ik ze gekend in wat nederiger posities, hoewel Mundenge toen al secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken was geweest. Ik zag de drie ministers naar hun plaats aan de conferentietafel slenteren, in onberispelijke maatpakken van Savile Row, smart dressers, big spenders deze jongens; ze deden ook wat lossig, onder elkaar een beetje baldadig grinnikend. Ja, zij hielden toch alle troeven in handen? Of blanke boeren in elkaar werden geslagen tot de dood erop volgde of misschien treuriger nog, hun zwarte werkvolk in nog grotere getale hetzelfde lot onderging, of in het algemeen het land in sneltreinvaart naar de sodemieter ging, nou ja. Zij waren de winnaars, de blanke boeren als gijzelaars aan ze overgeleverd. Voor veel geld van de Britse regering waren ze misschien wel bereid een paar consessies te doen, vergetend dat die regering al eerder een grote som beschikbaar had gemaakt, geld dat spoorloos was verdwenen in de bodemloze putten van Zimbabwe.

Chris Mundenge was een knappe man om te zien, zij het nu op tv wat zwaarder geworden, en nog altijd met die zelfvoldane grijns om z'n lippen. Nu ik zijn gezicht weer voor mij zag stelde ik mij voor hoe hij die lippen omstandig had schoongeveegd nadat hij van de geit, míjn geit, het laatste bot had afgekloven. Ja ja ja mijn geit. Over dat dier straks meer, maar om het verwijt vóór te zijn dat ik een banale racist ben, haast ik mij te berichten dat in evenredigheid tot mijn weerzin tegen Chris mijn grote affectie voor zijn vrouw Ngogo stond. Zij kwam uit een Zulu-familie in Zuid-Afrika, was uitgeweken naar Lesotho en afgestudeerd aan de internationale Roma University, waar ook haar man en veel andere zwarte leiders hun toevlucht hadden gevonden. Ngogo had de lichte kleur en hoge jukbeenderen van haar volk, die een wrede uitdrukking kunnen wekken maar die bij haar werden gecompenseerd door haar grote vrolijke bek. Merkwaardig was haar stem, hoog en ijl als gedragen op de droge ijle winden over ‘die Veld’. Ze leidde met vaste hand een kleine organisatie die projecten voor oud-vrijheidsstrijders entameerde, sommige gefinancierd via onze ambassade. Ngogo en ik maakten er lange autotochten voor en na al die jaren suist mij soms nog die zingende lichte stem als een verwaaide belofte in de oren.

Dus nu maar beter terug naar die geit. Dat kwam door het bezoek van ontwikkelingsminister mevrouw Eegje Schoo, een toegewijd vegetariër die voorafgaand aan haar reizen oekazes deed uitgaan dat haar nooit en te nimmer dierlijke producten mochten worden opgediend. Nu hadden we het voor dit bezoek zo geregeld dat ze een door ons gefinancierde irrigatiedam zou openen en zo zaten we in een grote menigte bij elkaar in de zon op een zanderige vlakte, mannenkoren zingend, vrouwen ululerend. Net toen Schoo aan haar toespraak was begonnen, werden we opgeschrikt door snijdend gejammer. Niemand van het publiek scheen iets op te vallen maar Schoo raakte in paniek, staakte haar toespraak en keek mij verwijtend aan. Ik kon haar geruststellen, ik wist dat overal in Afrika men als eregast na zo'n ceremonie een geit mee naar huis krijgt. En zo werd het dier ten slotte met de poten aan elkaar gebonden in mijn auto geladen. Het paste precies in de kofferbak. Maar wat ermee te doen? Ik zag Schoo het dier niet meenemen in haar vliegtuig en wijzelf hadden in

[p. 24]

Harare een mooie tuin vol bloemen en groenten die in de kortste keren door de geit zouden zijn opgevreten.

Net toen wij ons erf op kwamen, kwam ook Ngogo aangereden, voor de receptie die wij voor Schoo zouden geven. ‘Ngogo,’ riep ik dadelijk. ‘Wil jij een geit? Maar denk erom, alleen voor je kinderen, om mee te spelen. Niet om op te eten, beslist niet. Mevrouw Schoo zou dat niet goedvinden en ik trouwens ook niet.’ Zonder dralen antwoordde ze: ‘Ja heel graag, dankjewel. Ja, dat zal leuk zijn voor de kinderen.’ Zo laadden wij dadelijk de geit over van mijn kofferbak naar de hare, waar het dier ook weer precies in paste. Het is of auto's ontworpen zijn om er standaard één geit in mee te kunnen nemen. Of is de geit ontworpen om zich in elke koffer- of andere bak te laten persen? Een paar maanden later heb ik bij Ngogo nog eens naar het dier geïnformeerd. ‘Oh ja oh ja, de geit, ja hoor, die geit is okay,’ antwoordde ze, zonder mij in de ogen te kijken. Het was mij duideljk dat het dier niet meer onder de levenden was en sindsdien heb ik dat akelige visioen van Chris Mundenge met z'n vette lippen kluivend aan een bot. Mijn enige troost was en is dat Ngogo's hart niet voor Chris leek over te lopen. ‘Ach, hij is nu eenmaal de vader van mijn kinderen,’ zei ze me een keer en mijn hart ging een paar slagen sneller.

Chris Mundenge en z'n kameraden zullen deze dagen in Londen wel beter te makken krijgen dan geit. Intussen heeft de conferentie geen enkel resultaat opgeleverd. Meer farms zijn bezet, meer boeren en zwarte werkmensen zijn vermoord, de tabaksopkopers van de wereld komen niet meer naar het land toe, diesel en benzine zijn nauwelijks te krijgen.

Welmenende mensen zullen vragen of de zwarte bevolking dan geen recht heeft om over meer grond te kunnen beschikken dan nu. Welzeker, maar niet dat zooitje zogenaamde ex-combattanten dat nu de farm bezet houdt, moordt en brandsticht, de knokploegen van Mugabes Zanu-partij.

Bij herverdeling van land moet meteen de vraag komen wat men aan moet met het zwarte werkvolk van de blanke boeren. Iedere farm heeft gemiddeld al gauw een paar honderd werknemers en daar hangen een paar duizenden tegen aan: vrouwen en kinderen en een kring van verdere verwanten, de ‘extended family’. Zo'n farm is te zien als een minidistrict met eigen scholen, kerkjes, een wijkgebouw. Het zijn in het algemeen vreedzame samenlevingen en de verhouding met de werkgever is goed. Waar moeten de honderdduizenden die nu werk en onderdak hebben op de white

[p. 25]

farms heen als de farms bezet worden door horden ongeregeld, van elders gekomen? Een doelloze, krankzinnige bevolkingsruil.

Al jaren geleden was de Unie van de white farmers bereid om te praten over een ordelijke aanpak van het grondprobleem. Voorop staat dat je niet zomaar troepen werklozen van de straat moet halen en neerlaten op een of andere farm, maar dat je echte boeren selecteert en die een landbouwopleiding geeft. Als voorbeeld kunnen dienen de zogenaamde Bossboys, waarvan er een kleine duizend zijn, met middelgrote tot grote farms, die het in het algemeen uitstekend doen. Het is een erfenis van de Rhodesische tijd toen de beste voormannen een flink stuk grond konden krijgen na een landbouwschool te hebben gevolgd. Overigens worden die zwarte boeren nu ook lastiggevallen wanneer ze tegenstander zijn van de Zanu-partij van president Mugabe.

Ik heb nog de eerste rampzalige resultaten van ondoordacht, onvoorbereid ‘resettlement’ kunnen zien. Het eerste jaar wordt nauwelijks aan landbouw gedaan want iedereen heeft het te druk met kappen. Chop, chop, chop, mooie oude bomen, struiken, alles gaat eraan en wordt op vrachtauto's naar de steden gebracht waar brandhout veel geld oplevert. Ze hebben dan wel even wat geld, maar de farm is dan al naar de bliksem, kaal geslagen, overgeleverd aan erosie als gevolg van zon en zware regens. Wat je na een jaar ziet zijn rommelige akkertjes met mais, net genoeg voor zelfvoorziening van een familie, zonder enige meerwaarde voor de boeren, laat staan voor de economie van het land.

Van overal zijn de white farmers gekomen. De oudste groep bestaat uit de ‘Boer’ uit Zuid-Afrika, rond de eeuwwisseling naar het Noorden getrokken. Er zijn een paar districten met alleen maar namen als Coetzee, Viljoen, Joebert en dergelijke, daar spottend de nieuwe republiek Zuid-Afrika genoemd. Het waren niet altijd de meest comfortabele ‘Homesteads’, die van de ‘Japies’, soms nogal kaal en rommelig. Onder de Engelsen, veelal oud-militairen, waren ze niet populair, zij vonden ze vulgair, ‘shallow’. In de hoogtijdagen waren er ook een honderd Nederlandse boeren te vinden. Ook was er een Belgische graaf, een figuur van onbestemde leeftijd met geverfd haar, een grote versierder die veel tijd in de bars doorbracht. Hij was een van de eersten die in Rhodesië de wijnbouw had geïntroduceerd.

Dan had ik kennis aan een Baltische baron, een grote tabaksboer, een lange rechte, krakerig correcte heer, vroeger grootgrondbezitter in Estland, door de Sovjets verdreven. Zijn vrouw was een Engelse, een ijzige schoonheid, een type dat je je voorstelt onder een grote strooien zonnehoed, knippend aan de rozen. Dat was inderdaad wat ze deed en buitengewoon vaardig. Een mooiere rozentuin heb ik nooit gezien, met poorten en bogen en een labyrinth. Prachtig was ook hun huis, groot en koel met een enorme open haard en verschillende Baltische baronnen aan de muur. Van de ene dag op de andere is dit toonbeeld van ‘gracious living’ weggevaagd. De zoon is met zijn gezin uitgeweken naar Kenia, het zwarte werkvolk heeft hij aangeraden terstond de farm te verlaten en onder te duiken, met medeneming van trucks en tractoren; een laatste voorraad diesel heeft hij laten weglopen, waarna ze op het vliegtuig naar Londen zijn gestapt.

Ik kende ook een farm die al tot de ondergang was gedoemd lang voordat er sprake was van bezetting en onteigening. Het was de farm van Henk en Erika, niet ver van de hoofdstad Harare. Dat de vorige eigenaar vermoord was, vergat je wanneer je met Henk en Erika op ligstoelen in de koelte van de hoge wuivende bomen lag, die het wijde gladgeschoren gazon omringden. Toch beving me bij de bezoeken een vaag gevoel dat er in die streek een boze geest rondwaarde. Daar was een incident dat niet rechtstreeks met de farm te maken had, maar dat ik er niet los van kon denken. Het was toen ik op de aarden weg naar de uitgang van hun terrein een vreemde doffe klap hoorde. Doordat het al een tijdje aan het weerlichten was geweest dacht ik aan een

[p. 26]

donderklap, maar op de weg, vlak voor hun inrit, stond ik oog in oog met de dood, kersvers en in viervoud. Een auto was tegen een bus gereden. De twee zwarte mannen voorin waren onder het dashboard geschoven, de bestuurder nog krampachtig een fles brandy vastklemmend aan een uitgestrekte arm. Achterin zaten twee vrouwen, springlevend zou je zeggen, recht overeind, en het hoofd helemaal naar achteren geworpen, zoals wij doen als we schaterlachen, maar er werd niet gelachen, de hoofden te ver naar achter geschoten, nekken gebroken. Het was en bleef vreemd stil in de gebroken auto. Dit was dus een van de honderden ongelukken daarginds, na aids de voornaamste doodsoorzaak.

Ik vertelde Henk van het ongeluk; het scheen hem niet in het minst te interesseren. Zo gingen de dingen daar nu eenmaal. Des te meer was hij bezig met z'n farm, plannen voor nieuwe gewassen, installaties, hij wees aan waar het moest komen als hij me rondleidde, met lange stappen, een hoge kleur en glinsterende ogen. Toch zag ik er niet veel veranderen, het bleef bij plannen. Ook viel het ons op dat Erika, een hartelijk moederlijk type, steeds langer met verlof in Nederland bleef. Op een dag troffen wij een gloednieuwe verschijning aan, een ‘petite’, wel zwierige dame en lang niet dom; een tough cookie leek ze mij, deze June. Henk had nog een hoger kleur dan anders, sprong zenuwachtig op en neer om iets te halen of te brengen, een opgewonden trotse haan.

Niet lang daarna werden wij overgeplaatst en het was in het nieuwe land dat ons het bericht bereikte dat Erika zich op de wc een jachtgeweer aan de mond had gezet en had geschoten, het ultieme protest, de verwarde en droevige inhoud van haar hoofdje tegen muren en plafond gespetterd. Dadelijk daarop heeft Henk het huis afgebroken en iets verderop weer opgebouwd, waarna hij maandenlang aan z'n bureau achter een fles whisky schijnt te hebben zitten suffen.

Nog één keer zijn we teruggekeerd, nadat Henk en June zijn getrouwd. De farm was onherkenbaar veranderd, alle grote plannen waren werkelijkheid geworden: enorme kassen met zeeën van rozen voor de export naar Aalsmeer, velden met allerlei soorten groenten en indrukwekkende installaties om ze te wassen en te drogen voor de Amerikaanse markt. Junes hand was er duidelijk in te herkennen, de fluwelen schroef; het was ook duidelijk dat Henk eerder leed onder deze successen dan dat hij er voldoening in vond. Voortdurend was hij aan het vitten, grauwen en snauwen. Kort na ons vertrek hoorden wij dan ook dat June haar koffers had gepakt en naar Australië was vertrokken. Henk scheen weer aan z'n bureautje achter de fles te zitten en toen is ook de farm failliet gegaan, door de Bank in beslag genomen.

Een van de laatste berichten was dat Henk met een zware depressie in een psychiatrische inrichting was opgenomen. Wij dachten dat dit het laatste zou zijn dat wij ooit van hem zouden horen, maar nee, hij is weer naar boven geduikeld, getrouwd met een zekere Grace, de zwarte assistente van zijn psychiater in Harare. Na een jaar ontvingen wij zelfs een roze kaartje met een ooievaar die hun een nieuwe dochter was komen brengen. Al zullen nog zoveel blanke boeren het land worden uitgepest of uitgezet, Henk met z'n Grace zal kunnen blijven, zij het zonder farm.