Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 3]

Het grote verlangen
door Arnon Grunberg

Volgens de dichter Jean Pierre Rawie gaat alle kunst over tijd en vergankelijkheid. (Hij liet dit optekenen in NRC Handelsblad van 21 juli 2000). Die uitspraak wordt wel vaker gedaan, meestal op een toon alsof tijd en vergankelijkheid de grote drama's in het menselijk leven zijn.

Ik betwijfel of we moeten vaststellen waar alle kunst over gaat, maar ik weet vrijwel zeker dat de bewering dat alle kunst over tijd en vergankelijkheid zou gaan een nietszeggende uitspraak is, hoogstwaarschijnlijk ook nog eens onwaar.

Vergankelijkheid is niet per definitie een ramp. Vergankelijkheid kan erg prettig zijn. Ik ken genoeg mensen van wie ik het fijn vind dat ze aan het vergaan zijn en in sommige gevallen betreur ik het zelfs dat de vergankelijkheid zijn tanden nog niet goed in hun vlees heeft gezet. (Ook mijn eigen vergankelijkheid komt mij regelmatig als een zegen voor.)

Tijd is een abstract begrip en een nog abstracter thema. Tijd is een handige uitvinding net als geld en de haardroger. Een haardroger die in een badkuip valt, kan voor een drama zorgen, maar dat betekent niet automatisch dat iedere haardroger voor een drama gaat zorgen.

Sommige mensen die wel eens in het werk van Proust hebben gebladerd, of erover hebben horen praten, komen tot de curieuze conclusie dat tijd de melancholische ramp is die ze altijd al hebben voelen knagen, maar waarvoor ze nog geen woorden wisten.

Daarmee wordt bijna altijd bedoeld dat de eigen hangbuik, de eigen kaalheid, de eigen rimpels onbarmhartig aan het naderend einde herinneren, en dat de jongeman (of jonge vrouw) die de wereld zou veroveren echt niet meer bestaat.

Het is zeer menselijk dat een ramp te vinden, en wie weet kan er ook een prachtig boek of gedicht over worden geschreven. Om die particuliere ramp te verpakken in het pakpapier van tijd en vergankelijkheid lijkt me zonde van de ramp.

Bovendien zijn het niet de tijd en vergankelijkheid die we verantwoordelijk moeten stellen voor onze weemoed, maar onze eigen reflecties. Die wij onszelf opleggen of die ons worden opgelegd door verveelde goden, daarover wil ik me niet uitlaten.

Het drama creëren we zelf. Dat we ons vervolgens beklagen over dat drama is typisch. Net als de huisvrouw die klaagt dat ze haar handen vol heeft aan de voortuin, aan de achtertuin, aan de man, aan de kinderen, en dan heb je ook nog de katten van de buren die voor overlast zorgen, ze heeft geen moment voor zichzelf. Ze vergat dat het doel van al die activiteiten nu juist is dat ze geen moment voor zichzelf heeft.

Ooit dacht ik dat wij ons moeten afleiden van gedachten over een naderend einde, ons eigen einde wel te verstaan. Nu denk ik dat we ons moeten afleiden van de gedachte dat we allang dood zijn.

We liggen allang in ons graf, maar de illusie van leven wordt ons nog even voorgeschoteld. Eigenlijk zijn we lijken in een driedimensionale bioscoop die ook nog eens de illusie creëert interactief te zijn, en wij noemen het leven.

In het drama dat wij zelf creëren om ons af te leiden van het niets, interesseren mij de elementen tijd en vergankelijk veel minder dan drie andere elementen die wij bedacht hebben om de spanning erin te houden: schaamte, schuld en straf.

Ik heb gemerkt dat in veel, misschien wel alle boeken en films die ik waardeer deze drie elementen een belangrijke, soms zelfs cruciale rol spelen. Dat zegt waarschijnlijk veel over mij en mijn gebreken, maar over die gebreken wil ik het niet hebben. Wel wil ik opmerken dat ik niet verwacht dat wij ons kunnen bevrijden van onze demonen, hooguit kunnen we die beheersbaar maken, maar zelfs dat is in veel gevallen al te veel gevraagd.

Wat wij aanzien voor onze identiteit bestaat waarschijnlijk uit niet veel anders dan die gebreken. Onze uniciteit, waarop we toch wel erg gesteld zijn, is samengesteld uit frustraties, angsten, kwetsuren, zelfbedrog, en die eigenaardige en toch bijzondere vruchtbare mengeling van schaamte, schuld en straf.

Wij zijn onze ziekte. Of we dat nou bewust

[p. 4]

beseffen of niet. Wat dat betreft lijken wij veel op ratten die door de cosmetische en medische industrie worden gebruikt om bijvoorbeeld een nieuw soort lippenstift of een nieuw soort antidepressivum op uit te testen. Voor welke test wij worden gebruikt is helaas onbekend.

Dat ik de mens als ongeneeslijk beschouw (hoe kun je van iets genezen dat je zelf bent?) betekent nog niet dat ik lethargie aanbeveel of als een onontkoombaar bijproduct van deze levenshouding beschouw. Je kunt ook van mening zijn dat de vrije wil op niets dan een illusie berust en je hoeft toch nog niet de hele dag op bed te blijven liggen.

Overigens is er natuurlijk niets mis mee je levensdagen liggend op bed te slijten. Dat ik een dergelijke levenshouding diep in mijn hart afwijs, en dat ik me er misschien zelfs boos over kan maken, zegt meer over mijn tekortkomingen dan het bed en het vredige liggen daarop.

Boeken, vooral die boeken die wij tot de literatuur rekenen; films, vooral de betere; gedichten hebben de neiging het ziekelijke, het wrede, het onvolmaakte te romantiseren en te verheerlijken.

Zelfs een anti-oorlogsroman romantiseert de oorlog. Kurt Vonnegut lijkt dat te beseffen als hij in Slachthuis vijf (toch een anti-oorlogsroman bij uitstek)een vriend aan het woord laat die zich afvraagt of het niet beter is een anti-gletsjersboek te schrijven.

Deze verheerlijking veroordeel ik niet. Niet zoals communisten en nazi's die meenden ziekelijke en decadente kunst (in hun ogen) te moeten verbieden en ontmantelen.

Dat hun observaties an sich misschien niet zo heel onjuist waren is ironisch. Maar juiste observaties kunnen tot onjuiste conclusies leiden. Dat is eerder regel dan uitzondering.

Het lijkt me dwaas om de romantisering van het ziekelijke te ontkennen en via de goocheltruc van het humanisme alles wat ons mooi schijnt maar verder toch niet zo zint om te toveren tot humanistische kunst, die ons wil waarschuwen, of anderszins toch nog een les wil meegeven, zij het, godzijdank, niet al te opzichtig.

Of we halen die arme Oscar Wilde erbij en roepen dat kunst moreel noch immoreel is alleen maar goed of slecht. Een uitspraak die zeer sympathiek lijkt en ook waar, maar bij nadere bestudering eigenlijk alleen maar onwaar kan zijn.

Begrijp mij goed, ik verlang niet dat boeken of romans ondubbelzinnig het gebrek van de mens moeten afwijzen, een opbeurende boodschap moeten meegeven, of op wat voor manier

[p. 5]

dan ook moeten voldoen aan de wensen van de christelijke boekhandel. (Iedereen die spreekt en schrijft neemt het risico verkeerd begrepen te worden, maar aangezien ik al eens te horen heb gekregen dat ik bijdraag aan de verspreiding van het antisemitisme wil ik mijn risico's afdekken.)

Als Wilde gelijk heeft, dan zeggen we: de schoonheid is een natuurpark waar we een hek omheen zetten om het te beschermen tegen de valse ridders van de moraal. Dat lijkt nobel, maar ik vraag me af of we de schoonheid en onszelf daarmee een dienst bewijzen. Door te doen alsof moraliteit niets in het park van de schoonheid te zoeken heeft, gaan we voorbij aan de vraag of het immorele misschien meer is dan een toevallig bijproduct van de schoonheid die we dankzij een humanistisch sausje genietbaar maken voor massaconsumptie. Misschien is het immorele een noodzakelijk en cruciaal bestanddeel van schoonheid, en berust juist de aantrekkingskracht van schoonheid op dat element.

Als kunst een bestaansrecht nodig zou hebben, zit het misschien wel daarin dat wij door boeken en films kunnen genieten van zaken die wij de rest van de dag moeten veroordelen en afkeuren. (Ik geloof niet dat wat wij onder kunst verstaan een bestaansrecht nodig heeft, maar er zijn serieuze mensen die dat wel geloven, en ook die mensen wil ik aan hun trekken laten komen.)

Door het adagium van Oscar Wilde zonder aarzeling als waar aan te nemen, zijn we ons gaan gedragen als een bezettingsmacht, vermomd, zoals wel vaker gebeurt, als een bevrijdingsleger dat de schoonheid uit de klauwen van de moraalridders houdt. Alsof schoonheid onze bescherming nodig zou hebben.

In New York zag ik de laatste film van de Franse filmmaker Patrice Leconte Girl on the Bridge. Net als The Hairdresser's Husband gaat ook deze film over een fantasie die waar geworden zou kunnen zijn. Het lijkt erop dat Leconte zich vooral concentreert op de fantasie van de man. De mannenfantasie heeft een slechte naam, omdat veel mannen zonder fantasie rondlopen, en ook die mannen moeten zich ontladen. Leconte probeert daar wat aan te doen en dat is lovenswaardig.

Een messenwerper pikt vrouwen op van bruggen die op het punt staan zich van het leven te beroven en haalt ze over voor en met hem te werken. Als ze toch van het leven af willen, kunnen ze net zo goed het risico nemen zich door een mes te laten doorboren.

De messenwerper overtuigt een meisje dat wil springen (Adèle) dat zij zo fortuinlijk zal zijn dat zijn messen haar niet zullen raken. Hij heeft haar fortuin nodig voor zijn act. En dat terwijl ze net verklaard heeft alleen maar ongeluk aan te trekken.

De messenwerper zoekt niet het geluk, dat veel mensen zoeken en dat volgens het woordenboek wordt samengevat als een aangename toestand waarin men al zijn wensen bevredigd ziet. De messenwerper zoekt het geluk, het fortuin, een gunstige loop van omstandigheden. In de meest extreme situaties wil hij de omstandigheden naar zijn hand zetten. Hij speelt het spel omwille van de schoonheid, en hij beseft, hoe groter de inzet, een mensenleven bijvoorbeeld, hoe groter de schoonheid. En niet alle mensenlevens zijn gelijk, wij willen liever dat een jonge aantrekkelijke vrouw haar leven op het spel zet voor de messenwerper dan een oud en verlopen kreng.

De film heeft geen duidelijk plot en concentreert zich op de relatie tussen de messenwerper en het meisje. Je zou de film als een meditatie kunnen beschouwen over fortuin en geloof. Niet geloof in iets groots, maar een dagelijks geloof in zoiets futiels als dat de messen je niet zullen raken en wat voor tragedie het is als dat geloof je op een dag verlaat.

De schoonheid van de act van de messenwerper en het meisje, bestaat bij de gratie van het gevaar. Wij weten dat zij doorboord kan worden, en hoe groter het risico, des te groter onze waardering voor de act.

Wat de messenwerper en het meisje verbindt is hun kunst, het messen werpen. Op een verlaten station in Italië als de broeierigheid onhoudbaar wordt, meen je dat zij zich over gaan geven aan vleselijke liefde. Maar hij neemt haar mee naar een tunnel en doet daar zijn act.

Wij kunnen hun verlangen naar pure schoonheid afdoen als een romantische dwaasheid, en wij hebben het gelijk in veel opzichten aan onze kant. Maar als wij aan het dogma dat het leven boven alles staat nooit willen twijfelen, blijven we blind voor de aantrekkingskracht van deze messenwerper, en missen we iets cruciaals.

Hoeveel hebben wij over voor schoonheid? The girl on the bridge geeft daar geen eenduidig antwoord op, maar suggereert: alles, omdat er verder niets is.