Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 48]

De laffe liefde
(the thrill of it all)
door Beatrijs Ritsema

Abraham Maslow had het volkomen mis met zijn hiërarchie van menselijke behoeften. Deze grondlegger van de humanistische psychologie ontwierp in de jaren zestig een fasering voor de ontplooiing van de mens. Zijn uitgangspunt was dat eerst de basale behoeften bevredigd moesten worden, voordat iemand aan het hogere werk toekwam. Dus eerst eten, drinken, veiligheid en seks, en als dat in orde was, kwamen respect en liefde in het vizier. En aan de top van de piramide stond zelf-actualisatie, de door Maslow geponeerde behoefte om je talenten ten volle waar te maken. De volgorde had een intuïtieve logica, die zo vanzelfsprekend leek dat het model wel moest kloppen.

Pas later bedacht ik dat de werkelijkheid veel ingewikkelder in elkaar zit, want kinderen die te weinig voedsel krijgen, maar wel heel veel liefde, zijn er minder slecht aan toe dan kinderen (of grote mensen for that matter) bij wie het net andersom ligt. Misschien is liefde wel de echte basisbehoefte. Maar dan nog. Veel kunstenaars, topwetenschappers en andere zelf-actualiseerders maakten er een potje van op het gebied van de liefde, waren eenzaam en verlaten, hadden honger of werden onderdrukt en voelden zich helemaal niet veilig. Al die tegen-indicaties staan de productie van bewonderenswaardige kunstwerken niet in de weg, terwijl mensen die hun leventje keurig voor elkaar hebben, zelden iets van eeuwigheidswaarde voortbrengen.

Met Maslow was daarmee voldoende afgerekend, dacht ik, tot ik onlangs zijn naam weer eens tegen kwam en wel in het hoekje ‘Stellingen’ in NRC Handelsblad, waarin promovendus E. Cox-Woudstra geciteerd werd met: ‘In de behoeften-hiërarchie van Maslow ontbreekt: thrill.’ Deze stelling trof mij als een eye-opener. Natuurlijk! Als er iets een wezenlijk onderdeel van de menselijke psyche vormt, dan is het wel het zoeken van spanning en sensatie. Zeker in deze tijd, waarin alle denkbare risico's en gevaren uit het dagelijks leven zijn weggepoetst door de overheid die als een moeder-overste veiligheidsvoorzieningen treft voor een ieders bestwil. Snelheidsbeperkingen, verplichte helm en gordel, zachte bodems op kinderspeelplaatsen, kankerwaarschuwingen op pakjes sigaretten, postbus 51-adviezen over uitkijken met vuurwerk en drank die meer kapot maakt dan je lief is, het vermelden van allergogene voedselingrediënten, waarschuwingen tegen glad ijs, onbetrouwbaar zwemwater en balanceren op een keukentrapje.

De veiligheidseisen voor het dagelijkse leven zijn nog nooit zo stringent geweest, terwijl tegelijkertijd meer mensen dan ooit de Mount Everest beklimmen, deltavliegen, parachutespringen, wildwaterkanoën, op survivaltocht gaan in de jungle van Borneo. Als een Nederlandse blauwhelm om het leven komt bij een ‘vredesmissie’, ontstaat er commotie en verontwaardiging, maar bij elke voetbalwedstrijd wetten hooligans vrijwillig de messen. Spanning opzoeken om de spanning zelf is een even authentieke behoefte als veiligheid. Wanneer de spanning ontbreekt, omdat ieders bedje gespreid is en er niet getobd hoeft te worden over gebrek aan brood op de plank of andere dreigingen, dan zorgen we zelf wel voor avontuur en zo ontaarden ‘stap’-avondjes in zinloos geweld en verwordt de liefde tot promiscuïteit.

Het probleem met de moderne liefde is dat er niets verhevens meer aan zit. De westerse cultuur heeft het ideaal van de romantische liefde zo innig omhelsd, dat de liefde zelf het loodje erbij heeft gelegd. Verliefdheid is niet iets typisch westers. Elke cultuur kent het fenomeen en overal zijn gedichten en liederen geschreven, waarin de geliefde aanbeden wordt. De koppeling van seksuele aantrekkingskracht en romantische gevoelens is universeel. Wel typisch westers is de koppeling verliefdheid en huwelijk. In veel nietwesterse culturen is wederzijdse sympathie een meer dan voldoende voorwaarde om een (door

[p. 49]

ouders gearrangeerd) huwelijk te sluiten. Seksuele aantrekkingskracht of verliefdheid is mooi meegenomen, maar het hoeft niet.

Westerlingen gruwen bij de gedachte dat ze zoiets essentieels als een levenspartner niet zelf zouden mogen uitkiezen, maar goedbeschouwd kun je nauwelijks een frivolere reden bedenken om met iemand te trouwen dan seksuele aantrekkingskracht. Over verliefdheid kunnen duizend verschillende dingen gezegd worden, maar één ding is vast en zeker: het gaat weer over. Het kan een week duren, een maand, een jaar, of drie jaar, maar op een gegeven moment is de brandende verliefdheid met alle spanning van dien, voorbij. En dan maar hopen dat er nog iets anders over is gebleven.

De westerse literatuur heeft een grote traditie in liefdesromans, die zich afspelen in het spanningsveld tussen ware (meestal ongelukkige of ongelukkig aflopende) liefdes en maatschappelijke structuren als het huwelijk of de heersende rigide moraal. Ontrouw, overspel, verboden en geheime verbintenissen zijn de scharnierpunten van deze romans; het nagestreefde persoonlijke geluk leidt meestal schipbreuk in een oceaan van religieus-benepen bourgeoisie. Het intrigerende van deze romans (ik denk nu aan bijvoorbeeld Anna Karenina, Eline Vere, maar het geldt ook voor Edith Whartons The Age of Innocence) is de heroïek van de verliefdheid. Zelfs Emma Bovary, die toch door haar schepper als een tamelijk onbenullig wezen wordt gekenschetst, verkrijgt in de liefde heroïsche proporties. Een tragische vorm van heroïek dan, want verliefdheid leidt in de literatuur nooit tot geluk (zie Romeo en Julia, Maarten 't Harts Regenwulpen en Jan Wolkers' Turks fruit). In de romans van Jane Austen gaat het over het tot stand brengen van huwelijken - verliefdheid is maar één van de aspecten die hierin aan de orde komen - en zij schreef dan ook komedies. Zodra je in een komedie verliefdheid de hoofdrol laat spelen, krijg je een farce à la Feydeau. Als je niet tragisch en niet komisch wil zijn en toch over verliefdheid wil schrijven, krijg je de Bouquetreeks.

De Bouquetreeks belicht niet de heroïek van de liefde, maar alleen het karkas ervan, en het vervelende van karkassen is dat ze nogal op elkaar lijken. De lezer begint haar leesavontuur in de veilige wetenschap dat de vrouwelijke hoofdpersoon op de laatste bladzijde haar definitieve geluk (het huwelijk) zal vinden in de armen van haar mannelijke tegenspeler. Tussendoor alleen misverstanden, afgewisseld door stomende seks-scènes. Vrouwen lezen graag over verliefde vrouwen en nog liever over vrouwen die ontkennen dat ze verliefd zijn, maar het intussen wel degelijk zijn. Kijk achter je! Daar komt het geluk aan galopperen!

Verliefdheid geeft thrill aan het leven. Afgezien van het krijgen van een kind misschien wel de sterkst mogelijke thrill in deze veilig dichtgecapitonneerde cultuur. Beter dan ecstasy in de disco, beter dan je vol laten lopen met bier, beter dan bungee jumping. Juist door die drug-potentie is verliefdheid een geestesgesteldheid die mensen actief najagen. Dan gebeurt er tenminste iets interessants in het leven.

Hoe heeft het fenomeen verliefdheid z'n eeuwenoude associatie met heroïek kunnen verliezen? Doordat het te veel voorkomt! Iets kan alleen heroïsch of tragisch of verheven zijn, als het een uitzondering is. Een of twee vervoerende verliefdheden kan een mens aan in z'n leven. Vijf is al belachelijk, laat staan acht of elf. Dat kun je niet meer serieus nemen. Toch is dat precies hoe het leven van de modale westerse mens sinds de jaren zestig zich ontrolt. Ergens in de tienertijd worden ze verliefd, doen hun eerste seksuele ervaring op, knopen een relatie aan die niet houdbaar blijkt en springen zo van de ene op de andere verliefdheid over, als Eliza op de ijsschotsen. Net zo lang tot ze genoeg krijgen van de wisseltruc en besluiten dat het tijd wordt voor een bourgeois-bestaan. De omschakeling van promiscuïteit naar monogamie heeft minder te maken met de overtuiging nu eindelijk de ware ontmoet te hebben dan met factoren die het strikt persoonlijke ontstijgen: voor vrouwen is dat meestal de biologische klok die aangeeft dat er haast gezet moet worden achter de voortplanting; zowel mannen als vrouwen kunnen verveeld raken met het stuivertje wisselen op de relatiemarkt.

Iedereen van jonger dan 55 jaar heeft gedurende periodes in zijn leven deelgenomen aan een vorm van promiscuïteit die vóór de verspreiding van de anticonceptiepil praktisch (en daardoor moreel) onbestaanbaar was. Als ik voor de oorlog was geboren in plaats van in de staart van de babyboomgeneratie, had ik niet zoals nu mijn aantal bedpartners in the double digits geschreven. Dit getal zal een vrouw met eenzelfde soort bourgeois-afkomst en hoge opleiding als ik, maar ge-

[p. 50]

boren in de jaren dertig, astronomisch hoog toeschijnen, maar ik zie mezelf niet als een uitzondering binnen mijn generatie. In de jaren zeventig was de liefde vrij en de seks was vrij en iedereen was promiscue, niet alleen in serieel opzicht (van de ene naar de volgende partner), maar vaak ook nog parallel (meerdere partners naast elkaar). Als je jong bent en alles is nog niet voor het echie, dan gaat het zo - en dat zal voor de mensen die nu tussen de 15 en 30 jaar oud zijn niet anders liggen.

Morele bezwaren kan ik hier niet tegenin brengen. Hoe kan ik mijn eigen verleden afvallen? Ik was geen spion in het huis van de liefde, maar een vaste bewoner, die haar naambordje op de deur had geschroefd (Knock three times on the ceiling if you want me / twice on the pipe if the answer is no). Het was spannend, ik heb heel veel plezier gehad, gelukspieken en verdrietcanyons. Extase, wanhoop, woede, jaloezie, vreugde, bedrog, geheimzinnigheid, machtsspelletjes, de hele mikmak. Het heet dat je ouder en wijzer te voorschijn komt uit zo'n periode, ik had het ook niet willen missen, maar het was natuurlijk wel een speeltuin.

In liefde en oorlog is alles geoorloofd, luidt de zegswijze. Aan het begrip vrijheid van oorlog is in de loop der tijd heel wat gemorreld. Voor oorlogshandelingen als het verkrachten en vermoorden van burgers kun je nu na afloop van de oorlog voor het gerecht worden gesleept. De Navo mag zelfs alleen maar een post-moderne oorlog op afstand voeren, waarbij mensen op beeldschermen turen en op knoppen drukken - voor het inzetten van grondtroepen, waarbij soldaten kunnen sneuvelen, bestaat geen enkele steun van de bevolking in de Navo-landen. In de liefde mag ook steeds minder. Ik herinner mij hoe buitensporig verontwaardigd ik was, toen een rivale zich meester had gemaakt van door en aan mij geschreven brieven. Schending van het briefgeheim! Hoe diep kan iemand zinken! Maar het ligt er maar net aan hoe hoog de inzet is waarmee het spel gespeeld wordt. Dat ik destijds totaal geen begrip kon opbrengen voor het gegeven dat mensen zich van laaghartige methodes kunnen bedienen in de liefde zegt iets over mijn eigen gebrek aan betrokkenheid. Passie okay, maar we moeten ons wel aan de regels van de post-moderne liefdesspeeltuin blijven houden, anders wordt het een zooitje.

Het is dan ook niet vreemd dat hoe sterker de promiscuïteit zich wortelt in de maatschappij, hoe meer regels en voorschriften er toch weer ontworpen worden om mis-communicatie en ander ongenoegen te voorkomen. Regels tegen date rape, regels tegen ongewenste intimiteiten, regels voor gewenste intimiteiten op het werk, regels voor condoomgebruik, regels voor de betekenis van blote kleding in het openbaar. In de adviesrubriek van de Amerikaanse etiquette-specialiste Miss Manners vroeg zelfs iemand naar de regels met betrekking tot de one night stand. De briefschrijfster voelde zich ontstemd, wanneer bezoekers-voor-een-nacht haar later niet belden om te informeren naar haar welbevinden en evenmin als dank voor het aangenaam verpozen een bosje bloemen lieten bezorgen (Miss Manners antwoordde pinnig dat no strings attached nu precies de definitie van een one night stand was en dat de etiquette er niet voor niets op aandrong om eerst dat saaie gedoe van elkaar leren kennen door te ploegen, alvorens tot intimiteit over te gaan).

Waar religie en maatschappelijke conventies faalden, is promiscuïteit geslaagd: het temmen en beheersbaar maken van de romantische liefde door haar te consumeren in een aaneenschakeling van thrills. De ene verliefdheid volgt de andere op. Het huwelijk, waar sommige verliefdheden in uitmonden, valt zelf niet onder romantische liefde en dat is ook nooit zo geweest. In het huwelijk gaat het om gewone, niet-spannende liefde (en trouw en kinderen en elkaar bijstaan en nog een heleboel dingen meer), maar niet om thrills. Toch hoor je (in Amerika) mensen hun echtscheiding wel eens verklaren met: ‘We fell out of love’, als tieners wier verkering uitging.

Het mateloze geluk van de verliefdheid wordt verzwakt door de cynische wetenschap dat het over een jaar of wat weer heel anders kan liggen. De mateloze ellende van de verliefdheid wordt verzwakt door de opbeurende wetenschap dat je je over een jaar of wat niet meer kan voorstellen waar je je helemaal druk over maakte. Het effect van promiscuïteit als levensstijl is, ondanks de opeenvolging van bloedstollend-spannende hoogte- en dieptepunten, dat de liefde laf wordt, zowel in de betekenis van niet je nek meer durven uitsteken, als in de betekenis van wee en smakeloos.

De laffe liefde wordt beoefend in de tegenwoordige singles scene. In boeken als Het dagboek

[p. 51]

van Bridget Jones, 59 kilo en in De zeshoeksverhouding van William Sutcliffe, tv-series als Ally McBeal en Sex in the City gaat het over twintigers en dertigers die de nodige thrills achter de rug hebben en naarstig op zoek zijn naar een persoon die de moeite waard zou zijn om de promiscue levensstijl voor op te geven. In het echte leven loopt er een heel contingent 40-, 50- en 60-plus alleenstaanden rond, die even naarstig op zoek zijn naar die ene, maar niet (meer) over de kwaliteiten beschikken (een sexy uiterlijk, een veelbelovende carrière) om op te vallen in de promiscue uitvalsbasis. Deze categorie is niet interessant genoeg om in romans te figureren - hun behoeftigheid is te groot - er moet wel een beetje muziek in de hoofdpersonen zitten.

Dit soort boeken en tv-drama is wel leuk, maar tegelijk ijzingwekkend omdat de hoofdpersonen zo door de wol geverfd zijn. Je hoeft hen niets meer wijs te maken en tegelijk willen ze niets liever dan zich te laten overrompelen. Ze kennen alle ins en outs van de liefde, maar toch blijven ze zoeken naar de ultieme thrill-ervaring die al het voorafgaande zin geeft of noodzakelijk maakt. In de romans komt deze bevrijdende apotheose wel, al moet de auteur hier wat Bouquetaspecten voor toevoegen, maar de werkelijkheid levert niet altijd zo'n happy ending. Wat er daar gebeurt is een eindeloos doorspreken. Vooral vrouwen analyseren met hun vriendinnen elk detail van hun liefdesleven tot op het bot. Het bespreken van de escapades op het amoureuze vlak met intieme vrienden of vriendinnen neemt zulke groteske proporties aan, dat het soms lijkt of de kick en de thrill van de liefde zelf zich verplaatst naar het praten over de liefde. Nog leuker dan met de een of andere spannende persoon in bed liggen is het om later met je vriendin door te nemen wat er allemaal gebeurde (en hoe raar ie deed). Eigenlijk is dit intieme analyseren een vorm van meta-promiscuïteit die op haar beurt knaagt aan de uniekheid van een willekeurige liefdeservaring. Je kunt je toch niet voorstellen dat Cathy uit Woeste Hoogten met een vriendin op de divan zit en de details van Heathcliffs seksuele prestaties doorneemt? (‘Oh, meid, heb jij dat ook? Ik zal je vertellen, ik was laatst bij mijn minnaar en ik had echt iets van...’ en zo verder). Zo'n herkenning-uitwisselend gesprek devalueert de liefde en maakte haar tam.

In een hedonistische cultuur heerst het primaat van de emotie. De thrills liggen onder handbereik en er is geen enkele reden om ze te weerstaan. Promiscuïteit maakt de mensen niet slechter, maar ook niet beter. De enige die te lijden heeft (maar ik geef toe dat dit een erg Platoons idee is) is de romantische liefde zelf. Hoe meer zij nagejaagd, geproefd, gewogen, tegen het licht gehouden en geëvalueerd wordt, hoe meer zij achter de horizon verdwijnt.