Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 3]

De Clairville-methode
door Arnon Grunberg

Nicolai Fryer was een idealist, en toen hij nog Nicolai de Clairville heette, had iedereen zijn ondergang al voorspeld. Zijn vrouw, zijn vrienden, zijn minnaressen, zijn familieleden, zijn agent, zijn accountant, de leden van zijn sekte.

Nicolai de Clairville had het theater vernieuwd. De Clairville-methode werd een tijdlang beschouwd als de beste, misschien wel de enige methode om theater te maken, en over de hele wereld had hij toespraken gehouden. Dat het theater geen kerk was, dat het publiek zijn mond open moest doen, dat de mensen zich niet langer moesten laten bedotten.

Nicolai de Clairville was tegen manipulatie. Dit standpunt had hem roem en rijkdom gebracht en zelfs een de Clairville-instituut in Straatsburg. Hij werd in één adem genoemd met Grotowski. Hij had zijn vinger in de lucht gestoken en goed aangevoeld van welke kant de wind waaide. ‘Ik ben niet gek,’ zei hij in 1975 tegen Paris Match, ‘ik zoek het ware moment.’

Nu was het windstil, de vochtigheidsgraad was vijfennegentig procent, hij zat in een auto op West Broadway en naast hem zat een Peruaan die nog nooit van De Clairville had gehoord. De Peruaan kende alleen een zekere Fryer die in tuinmeubilair deed.

‘Ik hoorde op televisie dat het vanavond gaat regenen,’ zei de Peruaan.

Fryer trommelde op het stuur.

‘Als het vanavond gaat regenen,’ zei Fryer, ‘verlies ik tienduizend dollar. Vertel me iets wat ik nog niet weet. Vertel me iets over Diderot. Vertel me niet iets wat ik zelf al op televisie heb gezien, en ik heb een televisie vijf keer zo groot als de jouwe.’

De Peruaan lachte, dat deed hij altijd als zijn baas sprak, alsof alles wat Fryer zei grappig was.

1969 was een topjaar voor orakels. Ze konden niet worden aangesleept. Als orakel kende De Clairville geen serieuze concurrentie. Men was vergeten dat de verbeelding in '33 al aan de macht was gekomen en dat het nog een tijdje zou duren voordat dat orakel weer overtroffen kon worden. Van die vergeetachtigheid had De Clairville handig gebruikt gemaakt. Er was een gat in de markt, en daarin was hij met een sierlijke duiksprong gesprongen, zo sierlijk dat velen in de sprong alleen al het bewijs voor De Clairville's genialiteit zagen.

‘Ik ben van de kanker genezen, nu moeten jullie van de kanker genezen,’ had hij in 1977 tegen Die Zeit gezegd.

Vooral jonge mensen die de nietigheid van dit leven niet wilden of konden accepteren, vonden troost en zekerheid in de armen van Nicolai de Clairville. Al was het maar de zekerheid dat het publiek zich niet langer moest laten manipuleren. Uit heel Europa, en later ook uit de rest van de wereld, kwamen jongens en meisjes, net het ouderlijk huis ontvlucht, naar het De Claireville-instituut om zich te laven aan Nicolai. Dat het orakel een klein kalend mannetje was dat op hoge hakken liep om groter te lijken, deed niets af aan de betovering, integendeel. De wind waaide uit het oosten, de schoonheid kreeg een nieuw verfje en toen de schilders waren vertrokken, stond Nicolai de Clairville daar, in vol ornaat. In een Italiaans kostuum, met een gouden ketting om zijn nek. Wij mochten dan wel oog in oog staan met het niets of de

[p. 4]

dood, maar dat was nog geen reden om in vodden rond te lopen. Bovendien had De Clairville één ding goed begrepen. Men bezocht een orakel om de toekomst te horen, maar het oog wilde ook wat.

‘Concurrentie bestaat niet,’ zei hij in 1977 tegen werknemers van het Franse bedrijf Danone, ‘concurrentie is een concept in het hoofd, gebaseerd op illusie. Er zijn geen concurrenten.’

Niet alleen concurrentie, ook ambitie is een mysterieus concept. Waar De Clairville ook keek, elk gebaar zag hij aan voor een dolkstoot. Overal meende hij Brutus te ontwaren, in iedereen die zijn grootheid niet erkende zag hij het zoveelste bewijs voor zijn miskenning. Revolutie in het theater was hem te weinig, de mensheid moest eraan geloven.

‘Niets is mooier om naar te kijken, dan naar mensen die verdrinken,’ zo begon De Clairville zijn beruchte toespraak in een kerk in Leiden.

Vrienden zeggen dat het in die tijd was dat hij zijn eigen voorspellingen serieus begon te nemen.

Hoe lang zaten ze al in die auto? Een uur, twee uur, drie uur misschien? Hij wist alleen wat hij had gegeten. Niets.

Een bedelaar kwam langs.

‘Ben ik een geldautomaat?’ vroeg Fryer.

De bedelaar bekeek Fryer en Fryer bekeek de bedelaar.

‘Zie ik eruit als een geldautomaat?’ vroeg Fryer nu iets harder.

‘Je ziet er goed uit,’ zei de bedelaar, ‘je ziet er beter uit dan gisteren.’

Fryer haalde tien dollar uit zijn broekzak en propte die in een eeltige hand.

Nee, een geldautomaat was hij niet. Hij kende mensen die geldautomaten waren en die zagen er anders uit, voldaner, glimmender, achtelozer, stoïcijnser. De mens als geldautomaat is het toppunt van stoïcisme, dacht hij en hij bekeek de Peruaan die naast hem zat.

‘Wat weet je eigenlijk van Diderot?’ vroeg Fryer, maar de Peruaan bestudeerde het weerbericht in de krant dat vandaag op pagina 28 stond afgedrukt.

‘Baas,’ zei de Peruaan.

‘Noem me geen baas.’ Fryer wilde geen baas zijn, nog steeds niet.

In 1979 kreeg De Clairville in Berlijn voor zijn stuk Samen sterven een prijs die hij weigerde. In Theater Heute legde hij uit waarom: ‘Het enige wat ik doe, is faciliteren, zij hebben het stuk gemaakt. Iedereen krijgt de prijs, of niemand.’

De acteurs in Samen sterven waren veertig Griekse druivenplukkers, natuurlijk allemaal werkeloos, speciaal voor Samen sterven waren ze van de Griekse eilanden naar Straatsburg geïmporteerd. De Europese Gemeenschap had twee miljoen d-mark in het project gepompt. Toen bij de première bleek dat de acteurs niet allemaal Grieks, niet allemaal druivenplukker en ook niet allemaal werkeloos waren, was het geld al op. De critici oordeelden terecht dat dit aan de schoonheid van Samen sterven niets afdeed.

Het was niet zijn hoogmoed die aan de megalomanie grensde, het waren zelfs niet de malversaties van het De Clairville-instituut die een eind maakte aan dat instituut en zijn oprichter.

Nicolai had vergeten zijn vinger in de lucht te steken. Een orakel dat gelooft in zijn eigen voorspellingen is een ondeugdelijk orakel.

‘Hoe lang is ze nu al binnen?’ vroeg Fryer.

De Peruaan keek op zijn horloge.

‘Twee uur baas,’ zei de Peruaan.

[p. 5]

Fryer schudde zijn hoofd. Mijn advocate is een verliezer, dacht hij, ik betaal haar 400 dollar per uur, maar zij is een verliezer. Iedereen had tegen hem gezegd, neem een vrouwelijke advocate, alleen een vrouw kan je nog redden.

Vrienden hadden hem Louise Wasserman aangeraden. Maar hij had geen vrienden. Een Geheimtip, hadden ze gezegd, ze is pas 28, Louise Wasserman, maar ze steekt nu al met kop en schouders boven de rest uit.

Dat was het laatste wat hij nodig had gehad, Louise Wasserman, de nagel aan zijn doodskist.

[p. 6]

Bij de eerste ontmoeting had Wasserman na anderhalf uur gezegd, ‘meneer Fryer, ik zal eerlijk met u zijn, u zit tot over uw oren in de stront.’

Fryer had geglimlacht, hij had naar een ingelijste reproductie van Kandinsky gekeken en had toen gezegd, ‘mevrouw Wasserman, vertel me iets wat ik nog niet weet.’

Toen in 1980 drie leden van het bestuur van het De Clairville-instituut naar Madagascar vertrokken met medeneming van 8 miljoen d-mark aan subsidies, wierp dat wel een smet op het instituut. Maar Nicolai's handen waren schoon.

‘Er is een verschil,’ zei hij op een persconferentie, ‘tussen een kind dat de suikerpot leegeet, en een kind dat een natte vinger in de suikerpot steekt, omdat hij de verleiding niet kan weerstaan.’

Wie dat kind was, wilde hij niet zeggen. Maar wat er bedoeld werd met de suikerpot, dat begrepen de journalisten maar al te goed.

Alleen De Clairville zelf bleef blind voor zijn eigen metaforen. Zijn geloof in het collectief was onaantastbaar. De Clairville reisde naar Oost-Berlijn waar hij voor een twintigtal fotografen Heiner Müller omhelsde en samen met Müller drie uur lang het kapitalisme ontleedde, tot Müller een einde maakte aan het gesprek met de woorden, ‘ik ben moe, ik moet naar bed, het kapitalisme is er morgen ook nog.’

‘Zie ik eruit als een geldautomaat?’ vroeg Fryer.

De Peruaan bekeek zijn baas. Hij grinnikte. De Peruaan wist dat misdaad alleen loont als je er goed in bent. Hij was er niet goed in. Daarom zat hij hier.

‘Nee baas.’

Dit was een grote avond voor Fryer. Om acht uur zou een openluchtveiling van zijn tuinmeubilair plaatsvinden, en als alles goed ging zou Louise Wasserman vanavond voor altijd uit zijn leven verdwijnen.

‘Als u zich niet houdt aan mijn instructies,’ had Wasserman gezegd, ‘weet ik niet of het verstandig is onze relatie te bestendigen.’

Ze behandelt me als een kind, dacht Fryer.

‘Zestien, vierentwintig, dertig, wie ziet achter al die lagen make-up het verschil nog? Mevrouw Wasserman?’ had hij gezegd, ‘u bent achtentwintig. Als ze me hadden verteld dat u achtendertig was, had ik het ook geloofd.’

Louise Wasserman had geglimlacht.

Een volledig gebrek aan ambitie kan de mens mysterieus doen lijken, maar een teveel ook. Sommigen waren vandaag de dag alleen nog maar ambitie, rondwandelende ambitie, napalm, zoals Louise Wasserman.

‘Meneer Fryer,’ zei Louise, ‘leeftijd is in deze zaak van ondergeschikt belang. In elke zaak eigenlijk.’

Ze bekeek Fryer, de bril, de kale schedel, de hooghartige blik.

Ze had de onschuld van iemand die nog nooit had verloren. En ze vertrouwde op precies hetzelfde waarop Fryer eens had vertrouwd. Altijd slimmer, altijd sterker en ook nog altijd geestiger.

Tot de mensen genoeg hadden van dat altijd.

Toen in 1981 De Claireville aan Antigone werkte ener in de lokale pers berichten verschenen over zijn merkwaardige opvattingen over het repetitieproces, was men bereid hem zelfs die merkwaardige opvattingen te vergeven.

Het waren vreemde tijden en vreemde tijden vroegen om vreemde oplossingen.

Bovendien dweepten de Franse studentes die het Griekse koor moesten voorstellen, zelfs na de penetratie nog met De Clairville, dus waar maakte men zich druk om? Een enkele studente was minder blij, maar zij, zo zeiden de mensen, had last van die Franse ziekte, jaloezie. Zij wilde Nicolai niet delen, maar De Clairville was van het collectief, De Clairville was van iedereen. Men mocht een orakel niet claimen.

[p. 7]

De Clairville werd steeds radicaler en het verbaasde dan ook niemand dat hij in 1981 in De Morgen verklaarde, ‘ik wil radicaal leven.’

Het ware moment leek verdacht veel op stilte. De bezoekersaantallen liepen terug.

Voor stilte wilde men de deur niet uit, hoewel De Clairville an sich natuurlijk gelijk had toen hij verklaarde, ‘stilte is schaars.’

De roman, het theater, de beeldende kunst, ze waren allemaal al eens dood verklaard, maar De Clairville baarde toch enig opzien toen hij zichzelf dood verklaarde. En op de gevel van zijn instituut een spandoek hing, waarop in drie talen geschreven stond: wij zijn dood.

Velen verlieten het instituut, ze hadden zich iets anders voorgesteld bij het radicalisme van De Clairville, en ook de aanvoer van vers bloed stagneerde. De jeugd van 1982 was liever levend dan dood. Zij begrepen de romantiek van De Clairville niet.

Uit Kiew haalde hij een beeldend kunstenares, Katja Lipovksa, die hij benoemde tot zijn assistente. Door de week deelde hij het bed met Lipovska, en in het weekend ging hij terug naar Luik waar hij meer van zijn vrouw hield dan ooit tevoren.

De politie deed een inval in zijn pied-à-terre in Straatsburg en nam zijn boekhouding in beslag. Zijn vrouw ruilde hem in voor een notaris, en zij die vroeger gedweept hadden met De Clairville, schaamden zich nu met hem gezien te worden. De dwepers zouden De Clairville hun eigen vergissingen nooit vergeven.

En De Clairville zelf onderzocht of het mogelijk was de doden te doen herrijzen.

Fryer haalde kauwgum uit zijn zak. Daarboven op de derde verdieping, praatte zijn advocate met twee vrouwen, een moeder en een dochter. Wat hadden ze zolang te bespreken? Alles was toch geregeld? Alles was al honderd keer doorgenomen, dit was slechts een formaliteit, maar Fryer had erop gestaan die formaliteit zelf te volbrengen.

‘Baas,’ zei de Peruaan, en hij wees naar de lucht, ‘over tien minuten gaat het beginnen, zal ik de radio aanzetten?’

Fryer kauwde, als een bezetene. Hij kauwde zwijgend. De woorden van zijn assistent ontgingen hem.

Hij had nooit geweten dat het gevoel van miskenning zo sterk kon zijn, sterker dan haat, sterker dan dorst, sterker dan het verlangen om terug te slaan, er was zelfs geen jaloezie, die had hij al lang geleden achter zich gelaten. Het was ook geen bitterheid die hij voelde, bitterheid was het paradijs vergeleken bij de miskenning die door zijn aderen stroomde. Het zoemen in zijn oren was miskenning, de smaak in zijn mond, de droge korreltjes in zijn ooghoeken 's ochtends bij het ontwaken. Iedere passant op straat sprak een oordeel over hem uit. Allemaal dachten ze dat ze beter waren dan Fryer, omdat hij in tuinmeubilair deed, omdat hij van iets beschuldigd was dat hij niet had gedaan en dat hij nooit zou kunnen hebben gedaan, omdat hij een vermogen had besteed aan Louise Wasserman. En hij begreep nu dat je op een ochtend precies om zeven uur opstaat, en om half negen fris geschoren een McDonald's binnenwandelt, je bestelling plaatst en pas ophoudt met schieten tot niets meer beweegt.

Improvisatie was de remedie tegen de dood, zo besloot Nicolai de Clairville. Er zou nog alleen maar worden geïmproviseerd. Er zou verdronken worden. Er was opeens haast bij. Waarom zou je morgen verdrinken als het ook vandaag kon?

Men begon over het De Clairville-instituut te praten als de Claireville-sekte, en zelfs de kritische stukken over Nicolai hielden al snel op te verschijnen. De critici vroegen zich af wat men toch ooit in De Clairville had gezien? Wat er van zijn naam over was, was de spot waarmee over hem werd gesproken, maar al snel verdween ook

[p. 8]

die spot. Er verschenen nieuwe mensen om mee te spotten, en wie was De Clairville ook alweer?

In 1983 werd zijn assistente Katja Liposvka tot 4 jaar gevangenisstraf veroordeeld. Ze was medeplichtig bevonden aan mensenhandel.

Niet lang daarna werd het instituut ontbonden. In een van zijn laatste interviews voor de Zwitserse televisie zei De Clairville, ‘liefde is thuiskomen, ik heb het gevoel dat ik eindelijk ben thuisgekomen.’

‘En hoe ziet uw toekomst eruit?’ vroeg de interviewster.

‘Ik ga een boek schrijven,’ zei hij, ‘een boek over mijn moeder.’

Niet lang daarna was er geen Nicolai de Clairville meer. Hij verliet Europa en veranderde zijn naam in Fryer. Waar was hij geweest? Cuba, de Dominicaanse Republiek, St. Maarten. Een mistige waas was het in zijn geheugen, tot hij in 1993 opdook in de Verenigde Staten.

‘Ik heb van mijn fouten geleerd,’ zei hij tegen kennissen, ‘ik doe in tuinmeubilair.’

‘Als ze er over tien minuten niet is,’ zei hij, ‘ga ik naar boven.’

De Peruaan luisterde naar de radio. De files en het weer, meer hoefde je van de wereld niet te weten. Als alles was gezegd en gedaan, was dat wat je overhield.

Met een advertentie begon het. Een onschuldige advertentie: ‘Fryer Tuinmeubilair zoekt jonge enthousiaste mensen voor de verkoop. Goede betaling.’

Caroline meldde zich. Tuinmeubilair leek haar beter dan met vieze borden rondrennen in een restaurant. ‘Bovendien,’ zei ze, ‘krijg je daar spataderen van.’

‘Wat krijg je daarvan?’ vroeg Fryer.

‘Spataderen,’ zei Caroline. ‘Van dat rondrennen.’

Hij neemt haar aan en daarna verschijnen er opnieuw witte vlekken in Fryers geheugen, meer dan ooit eigenlijk en tussen al die witte vlekken door hoort hij zichzelf zeggen, ‘liefde is een mysterie dat niet in een eenvoudige filosofie te vatten is.’

De nieuwe collectie is net binnen, parasols, tafels, ligstoelen, alles voor de barbecue en alles in felle kleuren, want felle kleuren zijn in deze zomer, ook voor tuinmeubilair. Hij loopt door zijn magazijn, maar hij ziet zijn voorraad niet, hij ziet de liefde, die achter hem aan loopt. En voor het eerst in jaren denkt hij niet aan Brutus als hij voetstappen hoort. Hij denkt ook niet aan De Clairville, of aan dweepzucht die hij voor bewondering aanzag, hij denkt zelfs niet aan zijn successen die voetnoten zijn geworden in de theater-encyclopedie van de twintigste eeuw.

‘Thuiskomen,’ zegt hij, ‘weet je wat dat is? Dit is thuiskomen.’

Caroline is actrice. Althans ze wil het worden. Caroline is bang voor spataderen. Maar waar Fryer is, is geen angst, Fryer is voorbij alle angst.

Fryer is Tibet. Desillusie vermomd als wijsheid, ongeloof aangekleed als idealisme, eindelijk is hij weer het orakel dat in zijn eigen voorspellingen gelooft.

Waar houdt vriendschap op en begint de romance? En wat is er te zeggen over die onweerstaanbare cocktail van ijdelheid, onzekerheid en onwetendheid, die cocktail die Caroline altijd zoveel geluk had gebracht? Niets.

De mensen zeggen, je moet roeien met de riemen die je hebt, en als je geen riemen hebt, doe je het met je handen.

Fryer vraagt zich niet af wie Caroline ziet als ze naar hem kijkt, hij ziet te veel in haar.

‘Zo'n stoel zou ik in mijn tuin willen hebben,’ zegt Caroline.

Hij hoort het niet, hij legt uit wat toekomst is.

Ze gaat in de tuinstoel zitten die ze in haar tuin zou willen hebben.

‘Zo'n stoel zou ik in mijn tuin willen hebben,’ zegt Caroline.

Ze strekt haar armen naar hem uit, als een baby in een box. Ze wil alleen maar

[p. 9]

worden opgetild, misschien dat niet eens, ze wil weten dat ze kan worden opgetild. Ze wil de mogelijkheid openlaten dat Fryer haar optilt uit die tuinstoel, en dat hij dan zegt, ‘ja, zo'n tuinstoel krijg je van me, voor later, voor je tuin.’

Is dat zo'n gruwelijke wens? Is het misschien een wens die de goden mishaagt?

Fryer zegt, ‘ik had geen toekomst nodig, ik had een verleden, tot ik jou tegenkwam.’

Dat zegt Fryer, en dan pas, als ze voor de derde keer roept dat ze echt zo'n tuinstoel wil hebben in haar tuin, later, als ze een tuin heeft, en als ze haar handen nog iets verder uitstrekt, dan pas hoort hij haar. Horen is zien voor Fryer, en wat zien is, had hij al lang geleden uitgelegd, verscheuren is zien, kijken naar mensen die bezig zijn te verdrinken, dat is het.

Daarna verandert met terugwerkende kracht alles in bewijsmateriaal.

Een paar sandalen cadeau gedaan op 16 juni.

Een avondeten bij kaarslicht, 19 juni.

Een mislukt grapje, 21 of 22 juni.

Voetmassage, 24 juni.

[p. 10]

Een avondjurk cadeau gedaan op 26 juni.

Een boottocht op 28 juni.

Een eerste kus, 29 juni.

Een tweede kus, 30 juni.

Een hand op een borst, 1 juli.

Een hand op een buik, 2 juli.

En alles is gezien. Overal zijn getuigen voor. Fryer lijdt aan die verrukkelijke ziekte van de verliefde. Hij wil het de wereld tonen, hij wil het de wereld inwrijven.

Op de avond van de 2de juli laat Caroline zich kaalscheren in een schoonheidssalon. Van onderen ziet ze er nu uit als een zevenjarige, maar ook dat kan Fryer niet meer redden. Wat bewijst dat? Ze liet zich wel vaker kaalscheren.

Alles wijst vooruit naar de namiddag van de 3de juli in het magazijn van Fryer Tuinmeubilair, alsof het vanaf het begin af aan alleen maar om dat moment ging, alsof alles alleen maar bestond en alleen maar gebeurde om die apotheose mogelijk te maken.

‘Uw interpretatie van vrijwillig is bijzonder interessant,’ zegt mevrouw Wasserman, ‘maar geen woordenboek deelt uw opinie.’

Nachthemd cadeau gedaan + boek, 3 juli. Autotocht naar het magazijn van Fryer Tuinmeubilair. Nog meer bewijsmateriaal: 1 tuinstoel.

‘Daar is ze,’ zegt de Peruaan.

Wasserman blijft op straat staan, kijkt om zich heen, dan ziet ze Fryer.

Hij is al uitgestapt.

‘Meneer Fryer,’ zegt ze. Ze lacht.

‘Ik geloof dat ze ons aanbod hebben geaccepteerd. Gefeliciteerd.’

Ze steekt een hand uit, maar Fryer negeert die hand.

‘Gaat u mee naar mijn kantoor?’

Hij duwt haar opzij. Een schikking van driekwart miljoen was dat nog wel een schikking? Dat was een heel leven. Dat was zijn leven. Zijn tuinmeubilair, zijn kantoor, de Peruaan, de schikking at alles op. Wat overbleef na die schikking was het ware moment.

‘Ik moet met ze spreken.’

‘Meneer Fryer,’ zegt Wasserman, ‘ze hebben u niets te zeggen, en wat u te zeggen heeft, willen ze niets horen. Dit is onverstandig. U weet dat.’

‘Wat onverstandig is, kunt u niet bepalen.’

De Peruaan is uitgestapt, hij wil Fryer de tas aanreiken, maar Fryer heeft de tas al uit zijn handen gerukt.

Hij belt aan.

Wasserman schudt haar hoofd. Ze kijkt naar de Peruaan. Ze heeft weer een zaak gewonnen. Ze is tevreden, ze is Fryer eigenlijk al vergeten. Hij heeft nooit voor haar bestaan, er bestond alleen een zaak-Fryer en die is nu afgehandeld.

Fryer leest de namen. Beatrice en Caroline Riccobono.

Hij had nooit stilgestaan bij die achternaam. Hij kende Caroline als Caroline. De ware liefde is eenvoudig. Caroline, meer niet. Dat was voldoende.

Nu denkt hij, Riccobono, die naam alleen al, Riccobono.

Hij wil radicaler leven. Hij zei het in 1981 al tegen De Morgen, maar nu weet hij het zeker.

Hij wacht niet op de lift. Hij neemt de trap.

Dit is pas thuiskomen.