Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 23]

Journaal
door J.J. Peereboom

Wetende hoe ik geneigd ben de verrichtingen van mensen die mijn krachten te boven gaan te negeren of weg te lachen, vraag ik mij af wat de positie van het begrip respect is tegenwoordig.

Er is weinig over van het maatschappelijke respect van honderd jaar geleden, toen kleine luiden aan hun petten tikten en staande wachtten tot hun meerderen tijd voor ze hadden. Mensen die meer geld verdienen en meer gezag uitoefenen dan wij danken het aan kansen en vermogens die zij van het lot hebben gekregen. Die hadden wij ook best willen hebben; dan hadden wij op net zulke mooie inkomens gezeten.

Zij zijn bofkonten, zo hebben zij hun hoge tree op de ladder kunnen bereiken. Afgunst zou een natuurlijk gevoel zijn voor ons die lager zijn blijven steken. Waarom respect? Het verschil zit er niet in dat zij meer dan wij hun best hebben gedaan om de samenleving te dienen. Wij hebben ook zeer ons best gedaan; het werkte niet.

Ergerlijk; het lot is ergerlijk; het is een wonder, zo weinig opstandigheid als er voorkomt, en zoveel aanvaarding.

Als wij het daarover eens zijn is het begrip respect toch nog bruikbaar. Niet tegenover de figuurtjes die wij kunnen onderscheiden boven ons op de ladder. Evenmin tegenover natuurtalenten, die meesterwerken scheppen, honderd meter lopen in negen seconden of het heelal doorzien; dat zijn bofkonten op een hoger plan.

Het respect functioneert alleen tegenover degenen op ons eigen niveau die er meer van maken dan wij: met iets meer energie, iets meer verbeeldingskracht, aandacht, humor, generositeit.

Goed gedaan hoor. Daar heb ik respect voor, wat hun misschien plezier doet en in ieder geval mijzelf: het verdrijft de nijdige lucht uit mijn binnenste.

*

Aangepaste mensen van deze tijd zullen nooit als zij bij hun thuiskomst een vette kop zien op de krant in de gang denken dat er iets bijzonders of belangrijks gebeurd moet zijn. Ik denk dat soms, en blijf staan om op de hoogte te komen. Ach, er is alleen een man benoemd in Den Haag, of een bedrijf overgenomen door een nog groter bedrijf. Niets dat deze dag onderscheidt van andere dagen; niet iets dat verschil zal maken voor andere levens dan die van de betrokkenen.

Wat een tekort, nooit gewend te zijn geraakt aan de overdonderende communicatie. De krant volstaat niet met meedelen dat A. staatssecretaris is geworden: hij pakt ons bij de schouders en schreeuwt het in ons gezicht.

Zo moeten wij het niet opvatten. De belangrijkheid van bijna alles is kortstondig. Waar het in de opmaak om gaat is dat een pagina er levendig uitziet. Er was een tijd, nog na de Tweede Wereldoorlog, toen de Times (of London) op zijn voorpagina alleen kleine annonces had staan - ingezonden mededelingen. Wie wilde weten wat er in de wereld gebeurd was moest op zoek binnenin.

Het getuigde van een ouderwets gevoel voor verhoudingen. Richt eerst de blik op je eigen terrein; daarna desgewenst op wat zich in de buitenwereld afspeelt. Als concessie aan de vermaaksbehoefte zou ik in mijn soort Times de annonces op de voorpagina vervangen door gemengde berichten. Ophaalbrug halfopen blijven steken. Veertienjarigen vernielen autospiegels. Duizend nieuwe woningen in polder.

[p. 24]

Dat ligt binnen ons bereik. Vervolgens desgewenst toegang tot de grote zaken: Amerikaanse verkiezingen! - aex tien punten lager! - Chinese dreigementen! - meevaller van tien miljard voor overheid!

Het kan geen kwaad om kennis te nemen van enkele gebeurtenissen in de buitenwereld. Een mens voelt een bescheiden belangstelling. Wat niet hoeft is iedere dag koeien van letters, en morgen weer zo'n dag.

*

In een recente Times Literary Supplement besprak Samuel Brittan een boek van Robert H. Frank, Luxury Fever, waarin de oude vraag behandeld wordt of geld gelukkig maakt. Het antwoord, tenminste wat Brittan eruithaalt, is dat geld tot een zeker inkomen de mens gelukkiger maakt, daarboven niet meer.

Wat mij dwarszit is dat in zulke overwegingen vaak happiness en satisfaction als synoniemen gebruikt worden: geluk en tevredenheid. Dat iemand zich tevreden voelt als zijn inkomen omhooggaat van 75.000 gulden naar een ton kan ik mij voorstellen; dat het hem gelukkig maakt, onmogelijk.

Definieer je begrippen, is hier de eis.

Heel goed.

Geluk kunnen wij ondervinden wanneer een emotie of een idee of een waarneming of een handeling onze alledaagse kabbelende gedachtenstroom in versnelde beweging brengt, gericht op een ongewone beleving. De ondervinding, kort of lang, licht of hevig, kan niet anders dan voorbijgaand zijn. Dit moet ik proberen vast te houden, denkt de geluksvogel soms: als het lukt zal mijn leven een stuk mooier zijn.

Het lukt niet.

Tevredenheid, satisfaction, is een ander levensgevoel. Er bestaan veel jammerlijke toestanden in de wereld, ook vlakbij zonder dat wij er acht op slaan; intussen, zoals Frans Halsema zong, zitten wij hier lekker, wij zitten hier okay. Dat is tevredenheid.

*

Eens in de zoveel dagen neem ik de hond voor de avondwandeling mee op de grote lus, van vijfentwintig minuten. Dan komen wij langs een reeks koele dure huizen waar zelden leven waarneembaar is, alsof de bewoners liever uit varen blijven op de Middellandse Zee. Alleen in het laatste ervan is de voorkamer achter de netgordijnen zwartblauw verlicht, te mat om bij te lezen. Tussen elf en een 's nachts staat gewoonlijk de televisie aan, en er zitten als ik het goed zie twee kerels in lage stoelen naar te kijken.

Andere tv-kijkers die ik achter hun ramen zie, zitten er opgestoken bij als verjaardagsbezoekers zonder conversatie. De twee kerels zijn een mysterie. Zij zouden uit het werk van Harold Pinter kunnen komen: zij wachten op een telefonische oproep, waarna zij hun revolvers in de holsters zullen laten glijden en de auto nemen naar een gemompeld adres. In werkelijkheid zullen zij misschien tegen enen woordeloos opstaan, de tv uitknippen en de zwartblauwe kamer verlaten. Ik stel mij voor hoe in de gang de een de ander aankijkt, die de onuitgesproken vraag beantwoordt met een negatieve knipper van zijn oogleden.

Even vreemd en minder afwijzend doen de twee kamers-en-suite zich voor van een huis hier om de hoek waar de hele avond alle lichten op zijn, wel een stuk of twaalf schemerlampen en muurlampen, terwijl er nooit iemand zit. Het is een gastvrij gemeubileerde ruimte, met een grote eettafel en hoge stoelen; verder naar achteren een zithoek en nog een zithoek denk ik, bij de tuindeuren; en geen mens die er gebruik van maakt.

[p. 25]

Op een laat uur zal het licht uitgaan. Ook hier komt een toneelassociatie op: nee, zeggen de bewoners - hij is nog niet gekomen (En Attendant Godot). Eigenlijk denk ik dat er halverwege de avond een slanke vrouw binnenloopt met een blonde haarlok die naar voren valt en een uitdrukking van onvoldaanheid om alles wat lastig is. Zij kijkt in een kast, vindt niet wat zij zoekt, en verlaat de kamer. Even later kom ik langs.

*

Soms, op een late avondwandeling, als de hond blijft staan om te snuffelen, kijk ik omhoog naar een verlichte dakkapel, en mijn aandacht spitst zich, al kan ik erbinnen alleen een stuk plafond zien.

In mijn schooltijd dacht ik of wist ik dat het de kamer was van een dochter die ik zou willen opzoeken.

Als ik er nu iets bij invul komt er een nuchtere versie. ‘Hier zijn die brieven; ik zag je licht en dacht laat ik ze meteen afgeven.’

‘Wat aardig. Het had niet gehoeven; je had ze ook in de bus kunnen doen.’

‘Ik wou weleens weten hoe je hier zit.’

‘Nu je er bent, wil je gauw iets drinken?’

‘Nee dank je, ik moet door. Leuke kamer.’

Dan naar beneden, tree voor tree, en even later terug op dezelfde plek als nu.

[p. 26]

Wij vervolgen onze avondwandeling en ik let op andere dingen. Niet dat dit de laatste dakkapel van mijn leven geweest zal zijn. Binnenkort valt er mij weer een op en spitst mijn aandacht zich opnieuw.

Aan de lagere verdiepingen heeft mijn verbeelding geen boodschap. Die zijn zonder betekenis. Daar wonen ouders.

*

Af en toe komen er uit verscheidene vechtlustige of onderdrukte delen van de wereld tegelijk berichten van een verzoening. De Noord-Ieren blijven aan de vergadertafel zitten, de Iraniërs mogen in Teheran laten weten wat zij vinden, Israël glimlacht tegen de Palestijnen, Djakarta excuseert zich voor Timor. De wereldbevolking zou zich toch niet gaan ontspannen, tot bedaren gebracht misschien door de nieuwste vormen van telecommunicatie?

Ik zou de opgejaagde of beklemde bevolkingen gelukwensen en delen in hun opluchting.

Niet van ganser harte toch. Ik hoor in mijzelf een tegenstem van ongenoegen dat ik mij jarenlang tevredengesteld heb met een kortzichtige zwarte kijk op de mensheid en haar conflicten. Er blijkt vooruitgang te bestaan. Men gebruikt zijn verstand. De geweertjes worden gebroken.

Een paar dagen later is het voorbij. De verzoeningen gaan niet door; er komen berichten over nieuwe gevechten en over al enige jaren durende oorlogen die wij zowat vergeten waren.

Het is jammer voor de bewoners daar, binnenkort op de televisie te zien met grote donkere ogen voor hun vernielde woonblokken.

Voor de wereldkundige op zijn werkkamer is het geruststellend. Niets kortzichtigheid. Hij had de mensen door.

*

‘Dames en heren!’ - iedere keer werkt het weer vervreemdend als wij daarmee worden aangesproken op een bijeenkomst.

De mensheid is samengesteld uit vrouwen en mannen. Dames en heren zijn bourgeois van de bovenste plank, en het komt zelden voor dat een gezelschap daarop geselecteerd is. Voor een conferentie van eerste ministers zou het een passende aanspreekvorm zijn; en voor bezoeksters op een kostbare modeshow. De meeste bijeenkomsten zijn van buurtgenoten, vakgenoten, vermaakzoekers, belangstellenden. De enkelen onder hen die op de bovenste plank leven voelen zich niet gewaardeerd door de gelijkschakeling; de anderen hebben geen vertrouwen in het eerbetoon.

Ook van de televisie werkt het vervreemdend. Moeten de honderdduizenden kijkers afzonderlijk in hun stoelen zich verbeelden dat de onbereikbare figuur op het scherm hen voor dames en heren aanziet? Ik denk dat zij net als ik de begroeting langs zich heen laten gaan; die was bestemd voor anderen.

Het is niet dat het schade doet. Het is dat het de plank misslaat, in het vertrouwen dat die conventionele ondoordachte frase altijd past.

De ervaring leert toch dat een goedgekozen opening een meegaande stemming op kan wekken bij een gehoor net als bij een lezer. Wie niet iets bijzonders bedacht heeft voor een bijzondere gelegenheid kan de kijkers als kijkers aanspreken, en de aanwezigen als aanwezigen. ‘Welkom aanwezigen, wij zijn blij dat u gekomen bent en wij hopen u niet teleur te stellen.’

Dan zijn wij op gang. Blij dat ze ons zien zitten.