Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 27]

Willem Elsschots Kedju
door Jaap Roomer

In augustus 1952 kocht ik in Djakarta een tweedehands boekje met de titel Kedju en de naam Willem Elsschot op het omslag geannonceerd. Ik wist niet wat ik zag. De bookshop in Passar Baru was niet meer dan een smoezelige garage met een metalen roldeur. Om een uur of vijf werd die elke dag omhooggeschoven. In de straat vol marktkraampjes hing een permanente broeikashitte. Loom slenterende mensen zochten er iets van hun gading. De sigaretten hadden er hun kruidnagelgeur blijvend gevestigd. Na de schemer breiden de oliepitjes er hun vlammetjes.

In de garage houten bakken op schragen. Daarin een onbestemd allegaartje van leesmateriaal. Engelse en Amerikaanse pockets en tijdschriften, Indonesische platenboeken. Voor Nederlands literatuuraanbod leek de tijd voorbij. Ik kocht er The 100 greatest advertisements - who wrote them and what they did - een tweede druk van 1952. De auteur was Julian Lewis Watkins. Onmogelijk te achterhalen hoe dat schaarse boek daar terecht was gekomen. Maar ook Kedju was voor mij een levensgroot raadsel. Wie had in hemelsnaam besloten een vertaling van Kaas in het Bahasa Indonesia hier op de markt te brengen? Welke lezersgroep kon in Indonesië belangstelling hebben voor de Vlaamse pseudo-ondernemer, die het kaasavontuur aanging in een omzetgevecht met volvette Edammers? Kaas verscheen voor het eerst in Nederland in 1933. Elsschot begon toen net moeizaam te infiltreren in de Nederlandse lezersmarkt. Zijn eerdere boeken waren in België nauwelijks aan oplagecijfers toegekomen. Maar wie had in hemelsnaam voor deze barre kaasdroom in de tropen interesse? Er waren nog wel Indonesische en Nederlandse intellectuelen in Djakarta, die naar de zondagse radiopraatjes van Rob Nieuwenhuys luisterden. Die was net voorgoed naar Nederland teruggereisd. Ik weet dat omdat ik zijn radiorubriek heb overgenomen. Op de Universiteit van Djakarta doceerde prof. Heeroma (Muus Jacobse) voor een handjevol studenten Nederlands en Nederlandse literatuur. Anton Koolhaas stuurde de Stichting Culturele Samenwerking Nederland-Indonesië. Maar nergens kon ik enige grond ontdekken voor een vertaling van het relaas van de startende, falende kaasondernemer. In de bookshop had ik het boekje doorgebladerd. Het ging ontegenzeggelijk over kaas, want vrijwel op elke pagina kwam ik kedju tegen. Zelfs met mijn beperkte vocabulair deed dit een belletje rinkelen. (Ik had voor mijn tijdelijke detachering in Djakarta in het Amsterdamse tropeninstituut een elementaire cursus gevolgd om het officiële Bahasa Indonesia te leren. In de praktijk kwam het erop neer dat ik aardig tot tien kon tellen. Door mijn volhardende, correcte hantering van voor- en achtervoegsels van de werkwoorden was ik voor de gewone man en vrouw volstrekt onverstaanbaar).

Het boekje kreeg een plaats in mijn hutkoffer als een curieus factotum. Later ging het mee naar Nederland als een literaire bezienswaardigheid uit de binnenlanden. Ik stuurde het naar Simon Carmiggelt, van wie ik wist dat hij nauwe banden had met Elsschot. Hun bewondering voor elkaar was bekend. Maar zoals Carmiggelt mij schreef bij het terugzenden van het boekje, ook na circulatie in een vriendenkringetje was hij, zoekend naar achtergronden, geen stap verder gekomen. Hij kon er geen touw aan vastknopen. Zo kreeg de vreemde eend in de bijt tussen mijn Elsschotboeken een bescheiden, intrigerend plaatsje. Ik had er drie roepias voor betaald. Destijds één Nederlandse gulden.

Het tweede en laatste bedrijf van mijn Kedjupuzzel speelde 47 jaar later. Toen zond het in 1999 opgerichte Willem Elsschot Genootschap mij het boek Brieven van Willem Elsschot. 1200 pagina's correspondentie, geduldig verzameld door Vic van de Reijt en Lidewijde Paris en door Querido uitgegeven in 1993. Mijn weggezakte nieuwsgierigheid naar het op Passar Baru aangeschafte boekje kreeg een vitaliserende injectie. Ik meende dat in de keurig gerangschikte brieven iets te ontdekken moest zijn en dat klopte. In het

[p. 28]

trefwoordenregister werd ongeveer honderd keer naar het boek Kaas verwezen en onder al die paginacijfers bungelde vier maal zonder verder commentaar ‘Kedju’. Nu werd duidelijk dat in oktober 1948 Willem Elsschot een bruine envelop met veel kleurige postzegels had ontvangen. Toen hij het pakketje openmaakte was het hem alsof hij water zag branden. Er kwam een boekje te voorschijn, waarop de bekende door Jozef Cantre getekende kop in het oog sprong. Maar ‘Kaas’ was door ‘Kedju’ vervangen. Dit zei Elsschot niets en ook het gedrukte binnenwerk bracht hem in opperste verbazing. Het boekje werd hem toegezonden door het Departement van Onderwijs en Eredienst in Batavia (zegt Elsschot). Een naam die zou kunnen passen in de reeks artikelen in het Wereldtijdschrift. Wat betekende dit allemaal? Elsschot schreef er meteen over naar zijn uitgever P.N. van Kampen & Zn in Amsterdam. ‘Ik veronderstel,’ schreef hij, ‘dat het een vertaling in het Maleis is.’ En hij sprak de wens uit te mogen horen hoe die vertaling in het leven was gekomen. Van Kampen reageerde even verbaasd als Elsschot. ‘Over welk departement heeft u het precies?’ vroeg Van Kampen ongelovig en verzocht om het vreemde exemplaar. Dat gebeurde. ‘Wie mag toch de vader van dit werk zijn?’ vroeg Elsschot zich met Van Kampen af.

Op 19 oktober 1948 richtte Elsschot zich rechtstreeks tot het eigenaardige Departement, afdeling Culturele Vorming. Vriendelijk als hij was dankte hij beleefd voor de toezending van het vertaalde boek en merkte op zich zeer vereerd te voelen. Maar, gaat zijn brief verder: ‘Sta mij echter toe u te doen opmerken, dat ik, zo ver ik weet, nooit aan iemand mijn toestemming gegeven heb om mijn boek in het Javaans of Maleis over te zetten. Ik herinner mij evenmin daaromtrent ooit met iemand onderhandeld te hebben.’ En hij doceerde fijntjes verder dat een boek nooit in een andere taal wordt uitgegeven dan met voorafgaande toestemming van de schrijver, waarbij steeds het honorarium van de laatste bepaald wordt, hetzij in een percentage op de verkoop, hetzij in de vorm van een vast bedrag. (Willem heeft zijn percentages altijd goed in de gaten gehouden.) Terloops machtigde hij zijn Nederlandse uitgever om in zijn naam met de Indonesische machthebbers te onderhandelen. Na die brief trad een lange windstilte in. Pas op 13 december 1949 ontving Elsschot een kort briefje van Van Kampen. Die had na speurwerk ontdekt dat in Den Haag een zekere heer Pamoetjak verbleef, die iets met de Kedju-affaire te maken kon hebben. Uit het contact met deze heer volgde een voorstel van B.P. Volkscultuur, Batavia-centrum, die iets te maken heeft met de uitgeverij Balai Pustaka. Toewan Pamoetjak had gemeend met verwijzing naar artikel 18 van de auteurswet 1931 het boek vrij te kunnen vertalen. Elsschot reageerde meteen en wilde weleens weten hoe artikel 18 dan wel luidde. Op 19 december 1949 schreef hij Van Kampen dat het zijn verstand te boven gaat, hoe bij het berekenen van de kostprijs en de verkoopprijs van het boek men helemaal geen rekening heeft gehouden met zijn honorarium, want dat is toch wel het eerste element bij zo'n berekening. Hij stelde prompt zijn honorarium op 20% van de geschatte omzet tegen een gemiddelde verkoopprijs, claimde f 1.800,- en vroeg per omgaande remise. Van Kampen remde de financiële schermutseling wat af. ‘Het gaat, mijnheer de Ridder, om een vertaling en dan is 5 à 6% normaal.’ Op 19 december 1949 berichtte Van Kampen nog dat het genoemde artikel volstrekte onzin was en dat Pamoetjak moest betalen, hoe dan ook. De oplage van Kedju zou op 3000 hebben gelegen, maar Van Kampen betwijfelde de juistheid daarvan. Balai Pustaka maakte voor die grote archipel meestal grotere oplagen. Bob van Kampen adviseerde toch maar niet te hoog te paard te gaan zitten. Hij had het gevoel dat genoemde heer dan weleens helemaal kon afhaken. Bovendien bleef het geld voorlopig geblokkeerd in Batavia. De nieuwe windstilte rond wat ‘de roofdruk’ is gaan heten duurde tot 25 september 1950. Enigszins verheugd berichtte Van Kampen aan Elsschot dat de schrijver een bedrag zal ontvangen van f 440,60 voor de vertaling van Kaas in het Indonesisch. De uitgever was zo vrij geweest 10% voor zichzelf te reserveren voor alle moeite om het bedrag binnen te krijgen. Einde van het tropische kaasavontuur.

Ik heb mijn zuinig beheerde exemplaar van Kedju ondergebracht bij Cyriel van Tilborgh, die zich nu druk maakt voor het Willem Elsschot Genootschap in Antwerpen. Het komt wellicht te zijner tijd in hun te voorschijn.

De informatie over de Kedju-affaire komt uit Willem Elsschot Brieven, uitgegeven door Querido. Het gaat om de brieven 813, 814, 815, 872, 873 en 899.