Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 31]

Papegaai-motieven
door Beatrijs Ritsema

Wat kunnen recensenten toch vervelend zijn! Zowel in lovende als in krakende modus. Een van de ergerlijkste recensententrucs is het toeschrijven van bepaalde, minder fatsoenlijke motieven aan de schrijver van het te bespreken boek. Dat gaat dan bijvoorbeeld zo: ‘Stephen King zat een beetje krap bij kas en besloot derhalve dat het tijd werd voor de volgende onverbiddelijke bestseller.’ Wat er vervolgens ook voor positiefs over het boek wordt genoteerd, het valt allemaal weg binnen het knipogende kader van de recensie: lezer, u en ik weten best dat het King om de pegels en niets dan de pegels is te doen.

Ook Doeschka Meijsing valt dit lot ten deel. Hans Warren begint in de Provinciaal Zeeuwsche Courant zijn stuk over Meijsings nieuwe roman De tweede man met de zin: ‘Wat Leon de Winter kan, kan ik ook, moet Doeschka Meijsing gedacht hebben.’ Als lezer weet je dan genoeg. De Winter is in de ogen der critici ooit ‘commercieel gegaan’ met romans voor een breder publiek en Doeschka Meijsing probeert het nu ook over die boeg te gooien. Wat mij hieraan ergert, is niet de inhoud van de observatie (want misschien klopt het wel dat De tweede man een groter publiek zal aanspreken dan pakweg Vuur en zijde), maar dat Warren de motivatie van Meijsing in diskrediet brengt. Hij reduceert haar tot iemand die een trucje afkijkt, iemand die zich thuis aan haar werktafel in de eerste plaats bekommert om hoe ze haar boeken gelikter kan maken.

Een eindje verderop in zijn recensie doet Warren het weer. Na een uitweiding over het Revisor-proza, de literaire stroming waar Meijsing prominent in figureerde en die tegenwoordig niet meer zo veel aanzien geniet, schrijft hij: ‘Desondanks zie ik niet in waarom zij het nodig vindt alles wat zij de afgelopen vijfentwintig jaar heeft geschreven min of meer te verloochenen. Dat waren vaak goede boeken, terwijl ik haar nieuwe boek niet al te geslaagd kan vinden.’ Hoezo min of meer verloochenen? Staat er in De tweede man dat Meijsing haar eerdere werk in de prullenbak heeft gegooid? Heeft zij soms in een interview gezegd dat haar de schellen van de ogen zijn gevallen en dat ze nu wel weet hoe ze moet schrijven? Meijsing mag van Warren niet een andere richting inslaan en hij concludeert in een moeite door dat zij niet meer achter haar eerdere romans staat.

Het is niet de taak van de recensent te speculeren over motieven van de schrijver. Precies dezelfde kritiek had Warren makkelijk kwijt gekund in een beschrijving van de effecten die het lezen van de roman op hem heeft gehad. Hij had kunnen wijzen op de overeenkomsten die hem zijn opgevallen tussen thema's van De Winter en van Meijsing (avontuurlijkheid, veel reizen, veel geld, veel drank), hij had desnoods de uitwerking van die thema's met de grond gelijk kunnen maken, zonder daarbij Meijsing papegaai-motieven toe te schrijven.

Andere recensenten zagen ook parallellen. Niet met Leon de Winter, maar met Harry Mulisch' De ontdekking van de hemel. Pieter Steinz in NRC Handelsblad, Koen Eykhout in De Limburger en Tom van Deel in Trouw signaleren alledrie deze gelijkenis. Zodra recensenten parallellen gaan trekken, kan de auteur maar beter dekking gaan zoeken (behalve natuurlijk als je Harry Mulisch heet en in Amerika met Homerus wordt vergeleken). Inderdaad pakken in het geval van De tweede man de vergelijkingen niet echt gunstig uit. De kern van de overeenkomst is de volheid van de roman (400 pagina's dik, met toegevoegd een bibliografie van 27 titels). ‘Net als Harry Mulisch en Umberto Eco - in De slinger van Foucault - haalt Meijsing nogal wat overhoop om de zoektocht van haar hoofdpersoon schwung te geven’ schrijft Pieter Steinz, en een eindje verder: ‘In de handen van Mulisch of Eco, de grootmeesters van het jongensboekvoor-volwassenen, zou het gegoochel met oude geschiedenis, theologie en mystiek een fascinerende roman hebben opgeleverd. Maar Meijsing

[p. 32]

weet de spanning nauwelijks op te bouwen, laat staan vast te houden. De tweede man is eigenlijk een beetje stuurloos.’

Koen Eykhout die à la Warren opmerkt: ‘Doeschka Meijsing heeft vast en zeker De ontdekking van de hemel van Mulisch aandachtig gelezen’, houdt zijn hart vast ‘voor een boek met een hoog Discovery Channel-gehalte, richting Indiana Jones, maar Meijsing houdt haar verhaalstof redelijk in toom, al is het soms kantje boord.’ Tom van Deel ten slotte is wel te spreken over het boek als geheel (‘Het steekt vernuftig in elkaar en is mollig genoeg om geen staketsel te vormen’), maar heeft er bezwaar tegen dat ‘Meijsing de constructie op een psychologiserende manier invult en op dat punt weinig overtuigt’. Zijn genadeklapje gaat zo: ‘Een helderder verteltrant, ik denk bijvoorbeeld aan die van Mulisch, zou de opzet van dit boek ten goede zijn gekomen en de psychologiseringen overbodig hebben gemaakt.’ Ervan afgezien dat ik niet helemaal begrijp wat Van Deel hier bedoelt (hoort ‘verteltrant’ bij de opzet van een boek? Ik zou denken bij de uitwerking; over de opzet schreef hij twee regels eerder dat die zo ‘vernuftig in elkaar steekt’), is de strekking van zijn opmerking duidelijk: dit boek had beter door Mulisch kunnen worden geschreven.

In Van Deels eindoordeel vermomt de kritiek zich als een twijfelachtig compliment: ‘Er komt [...] in De tweede man wel heel erg veel en in verschillende samenhangen ter sprake. In die overvolheid schemert iets door van de brij, waaruit elke schepping nu eenmaal ontstaat.’ Opdracht: vervang in deze zin het woord ‘overvolheid’ door ‘brij’ en vice versa en probeer opnieuw de betekenis te vatten.

Nee, dan is een auteur beter af met recensenten die geen parallellen trekken. Jeroen Vullings in Vrij Nederland, Alle Lansu in Het Parool, Jan Paul Bresser in Elsevier en Aleid Truijens in de Volkskrant zijn volmondig positief over De tweede man en laten Mulisch in de kast zitten. De volheid van thema's, waar de anderen schamper of een beetje bedenkelijk over doen, wekt bij dit viertal juist enthousiasme: ‘de rijkdom en inventiviteit van het boek’ en ‘Meijsing excelleert in deze grootse krachttoer’, schrijft Vullings; ‘Ze heeft de moed iedere verwachting krachtig onderuit te halen’ (heet het bij Truijens); ‘een overdonderend boek waarin veel wordt losgewoeld en waar je steeds meer in ontdekt, hoe langer je erover nadenkt’, oordeelt Lansu.

De beste recensie (niet wat betreft loftuitingen, maar inhoudelijk) is die van Aleid Truijens, omdat ze al die gelaagdheid, de referenties naar de klassieken en de poëzie, het motief van de boezemvriendschap, de avonturen met de Dode Zeerollen wel signaleert, maar er tegelijk toch één dragend thema uit destilleert: ‘De roman gaat over drinken. Zorgen dat er genoeg drank in de kast staat, is de laatste ambitie van een man die nooit iemands eerste keus was.’ Wie naast de recensies de fleurige foto's ziet van een herboren Doeschka Meijsing, die een paar jaar geleden ophield met alcohol, weet dat Truijens gelijk heeft. Dit boek moet een ode aan een voorbije geliefde zijn.