Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 27]

Wassergate
Duitsland op weg naar de catharsis
door Willem Wansink

Het is de winter van het jaar 2000 en in Berlijn kent men nog steeds zijn klassieken. Als een volleerde Karl Liebknecht klimt pds-leider Gregor Gysi voor de Russische ambassade op een keukentrapje. Met een handvol gelijkgezinden demonstreert hij tegen de oorlog in Tsjetsjenië. Enkele dagen later marcheren neo-nazi's door de Brandenburger Tor uit protest tegen het geplande holocaust-monument. ‘Roem en eer van de Waffen-SS’, brullen ze en zwaaien met hun vlaggen.

Ging het er zeventig, tachtig jaar geleden net zo aan toe?

Ja, de kelner in het café aan Unter den Linden, midden in de stad, windt zich op. Hij weet wat witwassen is. Laatst vond hij een diplomatenkoffertje in zijn trendy etablissement, dat vlak bij de Russische ambassade ligt. Toen hij de koffer openmaakte, bleken er talloze briefjes van duizend mark en ongestempelde valse paspoorten in te zitten. Wat moest hij doen, de politie halen? Het probleem werd vanzelf opgelost, omdat een blauw aangelopen Rus tegen sluitingstijd zijn bezit opeiste.

Corruptie, omkoping, zwart geld, dubbele moraal, geheime bankrekeningen en stiekeme donaties: iedereen in Duitsland praat erover. Dit keer gaat het niet over Italië of Frankrijk, of over de Verenigde Staten onder Nixon. Nu gaat het over Helmut Kohl, over diens cdu en over de illegale vliegreisjes van bondspresident Johannes Rau, de vroegere minister-president van Noordrijn-Westfalen en goede vriend van koningin Beatrix. En het gaat over nog meer. Het gaat over Duitsland zelf. Het systeem van beïnvloeding, vriendjespolitiek, maffiose malversaties en manipulaties reikt verder dan de politiek. Als iets de laatste weken duidelijk is geworden, dan is het dat de corruptie blijkt te zijn geworteld in de alledaagse Duitse samenleving.

Net als in andere West-Europese landen, zou men met een blik op Duitslands buren kunnen opmerken. Duitsland blijkt even ‘normaal’ als de rest van de wereld. Het land is niet de morele Überinstanz waarop de Frankfurter Schule ooit zijn hoop had gevestigd. Nooit meer Auschwitz, klinkt hier met ijzeren regelmaat uit vrome monden, maar volgens een recent onderzoek van de universiteiten in Keulen, Tübingen en Linz wordt zestien procent van de Duitse economie in het zwarte circuit gerealiseerd. Het gaat daarbij om 640 miljard mark. Vijf miljoen mensen verdienen hier hun brood. Dit jaar groeit de schaduw-economie naar verwachting met 6,8 procent, bijna drie keer zoveel als de toename van de officiële Duitse economie.

Ook Dieter, onze Duitse vriend die veel over de wereld reist, is onder de indruk van de affaire-Kohl. Momenteel is hij in de Verenigde Staten, waar hij via internet en e-mail op de hoogte blijft. Dieter is een succesvolle ondernemer. Na de eenwording nam hij een failliet Oost-Duits conglomeraat over. Als nu de naam Kohl valt, waarschuwt hij voor ‘duistere machten’ op de achtergrond. Pas's avonds laat, na een paar glazen wijn, wil hij vertellen hoe de stasi ooit een greep in zijn kas deed waardoor miljoenen marken uit zijn bedrijf verdwenen. De Treuhand, het West-Duitse saneringsbedrijf dat de ddr-industrie moest opdoeken, drukte eveneens geld achterover. Om maar te zwijgen van de bnd, de West-Duitse geheime dienst die hem intimideerde, of van obscure diensten uit het Midden-Oosten die dikke auto's wilden hebben.

De geest van Watergate waart door het land. Het is tijd om af te rekenen met oude allianties en Seilschaften van vroeger. Als het om onthullingen en interpretaties gaat, distantieert zelfs de Duitse pers zich van haar traditionele banden. Terwijl de conservatieve Frankfurter Allgemeine Zeitung deze weken Kohl fel kritiseert, haalt de gewoonlijk zo gezagsgetrouwe Welt am Sonntag diens opvolger Schäuble over de hekel. Elke avond dui-

[p. 28]

ken de televisiecamera's op bij de hoofdkantoren van de politieke partijen. Iedere persconferentie wordt integraal uitgezonden door Phoenix, de politieke zender van ard en zdf. Het maakt geen verschil of het om Düsseldorf gaat of om Wiesbaden waar cdu-premier Roland Koch in scherpe bewoordingen opheldering heeft geëist over de twintig miljoen mark die illegaal op de rekeningen van zijn partij in Zwitserland en Liechtenstein terecht gekomen zijn. Zelfs de obscure Mauerstrasse in Berlijn, vlak bij het vroegere Checkpoint Charlie, is een nationaal begrip geworden, omdat het partijbureau van de cdu daar een tijdelijk onderkomen heeft gevonden dat permanent door journalisten wordt belegerd.

‘Ze zijn allemaal hetzelfde, de vroegere communisten en de huidige kapitalisten,’ klaagt een oudere vrouw uit het Oost-Duitse Magdeburg voor de camera. ‘Die sind auch nicht besser als die, die wir früher hatten. We hebben de ene corrupte kliek ingewisseld voor de andere.’ Ze beleeft het eerste grote schandaal sinds de Wende, en dat komt aan. Als Oost-Duitse die de oorlog meemaakte, stelt zij hoge morele eisen aan de politiek: machtsmisbruik moet worden bestraft. Ze wil zich niet nog eens onderwerpen aan een leider die een loopje neemt met waarheid en wet.

De schok zit diep, misschien wel dieper in het oosten van Duitsland dan in het westen. In de Süddeutsche Zeitung analyseert de Beierse politicoloog Werner Patzelt dat het Westen na de Tweede Wereldoorlog heeft geleerd schandalen te hanteren door met cynisme daarop te reageren. Het Oosten daarentegen is onervaren en weet niet waar de valkuilen van de democratie zich bevinden. ‘Er waait een ijzige wind over het tere plantje van de democratie in het Oosten,’ weet Patzelt die in Dresden doceert.

In 1989, in 1990 en ook in 1994, riepen ze op de marktpleinen van de vroegere ddr in koor ‘Helmut, Helmut, Helmut’, ‘Deutschland, Deutschland’ en daarbij zwaaiden ze met de zwart-rood-gele vlag waar de hamer-en-de-sikkel was uitgeknipt. Inmiddels is tweederde van de Oost-Duitsers zijn vertrouwen in de democratie kwijtgeraakt. Reinhard Höppner, minister-president in Saksen-Anhalt, wees er onlangs op dat dit soort zaken bijdraagt aan het feit dat de Mauer in den Köpfen, de mentale muur tussen Oost en West, groeit. In dit verband is het begrijpelijk dat de laatste ddr-minister van economische zaken, Gerhard Pohl, zijn christen-democratische vrienden in het Oosten heeft opgeroepen zich van de West-Duitse moederpartij af te splitsen.

In Die Zeit waarschuwt Peter Altmaier, de jonge cdu-afgevaardigde uit het Saarland, voor de gevolgen van de implosie van Kohls imperium. De stabiliteit van het democratische stelsel is in gevaar, meent hij. De onthulling van het feit dat Kohl, Kanther, Weyrauch en Casimir Prinz zu Sayn-Wittgenstein jarenlang de grondwet hebben geschonden, zal de relatie tussen de burgers en de staat negatief beïnvloeden, weet Altmaier, die overigens vloeiend Nederlands spreekt. Hij heeft het over een Griekse tragedie. Anderen noemen het een Shakespeariaans drama. Nog geen drie maanden geleden werd Kohl, de eeuwige kanselier, samen met Bush en Gorbatsjov bewierookt, omdat de Wiedervereinigung zonder bloedvergieten was voltrokken. Nu lijkt hij als Macbeth zijn onafwendbare ondergang tegemoet te wankelen, en zijn land mee te sleuren.

Altmaier is somber. De werkelijkheid is evenwel dat affaires ook zuiverend kunnen werken. Dat geldt zowel voor de geheime geldstromen van Kohl als voor de trips van Rau. Al roept de Oost-Duitse pds dat de Parteispendenaffäre tot een ‘staatscrisis’ heeft geleid, inmiddels wordt allang weer gehunkerd naar de catharsis. De burgers zijn het beu om elke avond te worden geconfronteerd met nieuwe feiten. Volgens bondskanselier Gerhard Schröder is de Duitse democratie niet eens in gevaar. Er is slechts sprake van een partijcrisis, beweert hij, en de buitenlandse pers neemt dat standpunt meer en meer over. Met een catharsis, zegt Altmaier echter, moet je oppassen: in een Griekse tragedie wordt altijd eerst de held opgeofferd, maar blijft het dilemma onopgelost. Nog is het in Duitsland niet zover.

Altmaier legt wel de vinger op de zere plek. Duitsers leven in een droomwereld. Ze hebben mythes nodig, dappere krijgers (Recken heten die hier zonder ironie) en echte leiders waarnaar ze kunnen opkijken. Liberalisme wordt in dit land klein geschreven, en nog steeds is onbewust de collectiviteit dominant over het denken aan individuele verantwoordelijkheid. Duitsers houden van sprookjes, van de Nibelungen-sage, van heldendichten en oeroude Germaanse begrippen als kameraadschap, dienen, eer, trouw, plicht, gemeenschap en Sippe - de familieclan. Zo ziet ook het antieke denkpatroon van Helmut Kohl eruit.

[p. 29]

Ook in het nieuwe Duitsland hanteerde hij het Germaanse eergevoel als emotioneel bindmiddel. Na de oorlog leerde deze zoon van een kleine belasting-ambtenaar uit Ludwigshafen met een groepje voormalige leden van de Hitler-Jugend wat het betekent om je wil door te zetten, macht af te dwingen en te heersen. Deze ervaring heeft hem gevormd: Kohl was de Leitwolf, de sterkste wolf in het roedel. Zijn woord was wet.

Om het schandaal te kunnen duiden, om de oud-kanselier te begrijpen, moet je zowel terug naar het afhankelijkheidsstelsel van het feodalisme dat in sommige delen van Duitsland tot in het begin van de twintigste eeuw intact gebleven is, als naar het hiërarchisch-paternalistische organisatiemodel van de rooms-katholieke Kerk. Voor Kohl is het ritueel van de onderwerping aan de leider een sleutelbegrip. Wie niet voor mij is, is tegen mij, luidt zijn even simpele als primitieve devies. Hij mag Duitsland en Europa aaneen hebben gesmeed, voor hem geldt dat de Bondsrepubliek nog steeds een land is van bossen, van dorpen en van stammen. Van overwegend gekerstende Germaanse stammen wel te verstaan. Duitsland mag herenigd zijn, voor Helmut Kohl bestaat het éne Duitse volk nog steeds niet. Slechts de deelstaten, de Länder, en de politieke partijen tellen. Cuius regio, eios religio - in overdrachtelijke zin geldt nog steeds de godsdienstvrede van Augsburg uit 1555. Elke partij bedient zichzelf in haar eigen invloedssfeer. De zuidelijke deelstaat Beieren is van de katholieke csu, Noordrijn-Westfalen is al meer dan twintig jaar ‘rood’, de rest van het land wordt afwisselend door de cdu en de protestante spd beheerd. Het is een verdeling die diep in de geschiedenis wortelt. Wie hoort hier nog de slogan Wir sind ein Volk?

In zijn partij gedroeg Helmut Kohl zich als een ouderwetse leenheer, een keurvorst die aan de top van de maatschappelijke piramide stond en naar eigen goeddunken beloonde en bestrafte. Hij was een absoluut heerser die zich boven de wet achtte. Dat was Kohls grootste fout, hij was boven de geschreven regels uitgestegen en kon niet meer tegen kritiek. De Britse politieke denker Lord Acton wist het al, en Churchill herhaalde het: macht corrumpeert, en absolute macht corrumpeert absoluut.

Het positieve van de huidige affaire is dat eindelijk de verrotte wortels van een achterhaald, retrospectief Duits wereldbeeld worden blootgelegd, een wereldbeeld dat was gebaseerd op een instinctieve reactionaire afkeer van het vooruitgangsdenken. Wie de Bondsrepubliek langer volgt, weet dat Duitsland geen modern land is. Dat is het nooit geweest. Duitsland heeft de Verlichting gemist, en betaalt daar keer op keer de tol voor. Door de eeuwen heen bleek Duitsland, vergeleken bij Frankrijk of Groot-Brittannië, telkens anti-modernistisch.

Übervater Kohl was de verpersoonlijking van dit anti-modernisme. Maar ook het politieke tegensysteem van de spd-er Johannes Rau in Noordrijn-Westfalen bestond uit eenzelfde antimodernistisch netwerk van vriendschappen, handjeklap en wederzijdse bevoordeling. Ook de gelovige protestant Rau regeerde als een zachtmoedige autocraat die het veel te lang voor het zeggen heeft gehad. Bij hem en zijn ministers was het individuele belang systematisch verstrengeld met het partijbelang, met dat van de staat en het bedrijfsleven. Het land en zelfs de bank die zijn reizen sponsorde, de WestLB, was van Rau, zo leek het. Net als bij Kohl ontbrak bij hem een modern en in het Verlichtingsdenken geworteld Unrechtsbewusstsein. Beiden waren zich van geen enkel kwaad bewust.

Nog steeds geldt dat slechts wie het juiste partijboekje heeft, in Noordrijn-Westfalen een goede baan krijgt. Dat gaat evenzeer op voor hoogleraren als voor de woordvoerders van de grote energiebedrijven, zoals rwe in Essen. De regels van de Proporz zijn bepalend, voor de vorm krijgt de tegenpartij af en toe een kluif toegeworpen. In dat opzicht lijkt de Bondsrepubliek meer dan haar lief is op het broederland Oostenrijk waar de sociaal-democratie altijd vooraan stond als er iets te verdelen viel en de christelijke övp zich opwerpt als Steigbügelhalter voor Jörg Haiders primitief-nationalistische fpö.

Toch biedt de huidige crisis Duitsland ongekende kansen. Eindelijk heeft het land de mogelijkheid om op eigen kracht schoon schip te maken. Voorwaarde is dat de kenmerkende Duitse Angst voor veranderingen wordt afgelegd en toekomstgericht denken ruim baan krijgt. Het perspectief is bemoedigend: legio zijn de debatten, talkshows en commentaren waarin de Duitsers worden opgeroepen na te denken over een verbetering van hun democratie. Dat gebeurt veelal op een niveau dat wij in Nederland niet meer schijnen op te kunnen brengen.

[p. 30]

Het fundamentele probleem is echter dat Duitsland na de Tweede Wereldoorlog nooit echt nieuw geschapen is en dat die kans met de eenwording opnieuw werd gemist. De Stunde Null was een illusie, Hitlers aanhang was te groot om alle geledingen van de maatschappij te zuiveren. In de jaren vijftig moest hard worden gewerkt - en gezwegen - om het land opnieuw salonfähig en welvarend te maken. Slechts dankzij de Amerikanen kwam een grondwet en de morele heropvoeding tot stand waarmee de nationaal-socialistische erfenis kon worden overwonnen.

Daarbij speelde de interconfessionele cdu een belangrijke rol. Na 1945 koppelde zij uiteenlopende conservatief-liberale stromingen aan de katholiek-socialen, de christelijke vakbonden en de Noord-Duitse protestanten. Ook klerikaal-fascistische groeperingen die zich tot dat moment afwijzend hadden opgesteld tegenover de democratie, de westelijke wereld en het Verlichtingsdenken, werden geïntegreerd.

De cdu was een echte volkspartij die alle klassen en standen met elkaar wist te verzoenen. Volgens de Berlijnse socioloog Richard Stöss suggereerde zij in een verscheurd Duitsland een nieuwe harmonische samenhang tussen volk en partij door zowel de Gesamtheit als het Gemeinwohl te vertegenwoordigen. Tijdens de Koude Oorlog legde deze ‘stem van de zwijgende meerderheid’ de basis voor integratie van de Bondsrepubliek in Europa. Later leek de alliantie tussen Kohl en kapitaal een zegen te zijn voor de wederopbouw in de vroegere ddr. Inmiddels weten we beter. Het zwartgeldschandaal is de schipbreuk van het patriarchale stelsel dat Kohl aan zijn partij had opgelegd. In Berlijn blijkt de achterkamertjespolitiek van de veelgeprezen Bonner Republik geen veilige haven meer te zijn: transparantie en de rechtsstaat blijken nu belangrijker dan het in stand houden van historische monumenten.

De geschiedenis, beweerde Napoleon, is de leugen waarover men het eens geworden is. Nu de Bonner Republik wordt ontmaskerd, is voor Duitsland de tijd van revisionisme en politieke hervormingen aangebroken. En belangrijkst van alles: de affaires bieden de gelegenheid te bewijzen dat het land werkelijk stabiel is. Duitsland is toch allang normaal? De regering regeert, de rechtsstaat floreert, het parlement onderzoekt de recente ontsporingen, de pers werpt zich sine ira et studio op als controleur van de politieke macht. Wat moet er nog gebeuren? Misschien alleen de suggestie van kanselier Schröder en oud-president Richard von Weizsäcker opvolgen, dat de voorzitter van een politieke partij of de kanselier slechts acht tot tien jaar mogen aanblijven.

Van oudsher vond in Duitsland de vooruitgang met vallen en opstaan plaats. Telkenmale bleek de behoudende onderstroom sterker. Pas tien jaar na de eenwording vindt thans de eigenlijke Wiedervereinigung plaats, nu Oost-Duitse protestanten als Angela Merkel, partijsecretaris van de cdu, en Wolfgang Thierse, de sociaal-democratische voorzitter van de Bondsdag, het voortouw nemen bij de opheldering. Juist deze geïnvolveerde Ossies willen de uitwassen van het systeem-Kohl uit de wereld helpen en het moeras van de partijcorruptie voorgoed droogleggen. Zij zijn de ware helden van de Aufklärung.

Al te lang werd het Duitse volk door ‘grote mannen’ onmondig gehouden, in afhankelijkheidsrelaties gedwongen en tot Nibelungentrouw veroordeeld. Zestig jaar na het begin van de Tweede Wereldoorlog komen de Duitsers nu op eigen benen te staan. Het model van de Berliner Republik neemt vorm aan, hardop wordt langs de Spree nagedacht over een nieuw gezicht van de democratie. Dat is een winstpunt voor de moderne stedelijke samenleving, voor de Oost-Duitsers die een nieuwe fase van politieke mondigheid ingaan, en voor Duitsland als geheel, het trage hart van Europa. Tenslotte is het geëmancipeerde, post-patriarchale Berlijn geen Weimar.

Dezer dagen herinnerde een Berlijnse krant in een commentaar aan Così fan tutte (‘Zo doen ze het allemaal’), de opera van Mozart. Daarin gaat het om smerig geld, overspel, leugens en bedrog. De waarheid komt pas aan het licht als het echt niet anders kan. De opera, misschien wel de fraaiste van Mozart, eindigt in een grootse verzoening, al weet niemand hoe het in de toekomst met de echtelijke trouw gesteld zal zijn.

Ook in Duitsland is het grote opruimen begonnen. Waarschijnlijk valt de schade mee. Er wordt afstand genomen, het koren wordt gescheiden van het kaf. Misschien raakt de cdu wat nationaal-conservatieven kwijt aan rechtse partijen. Mogelijk worden meer pre-democratische elementen uit het Oosten opgenomen. En uiteindelijk beslist de kiezer of de Aufarbeitung geslaagd is.