Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 25]

Het blauwtje van Bernlef
door Maarten 't Hart

Volgens Susan Smit in Marie Claire schetst J. Bernlef - ‘altijd wars van mooischrijverij’ - in zijn roman Boy ‘in zuivere bewoordingen een wereld waar je meteen deel van uitmaakt’. Hans Warren denkt daar in de Provinciaals Zeeuwse Courant heel anders over. In nog sprankelender bewoordingen dan waarmee hij 31 jaar geleden De verdwijning van Kim Miller te lijf ging (‘hier zijn letterlijk 160 bladzijden volgeschreven op een voor de lezer allervermoeiendste manier’), wordt nu Boy neergesabeld. ‘Dit proza beweegt zich driehonderd bladzijden lang op krukken voort.’ Volgens Warren is Boy ‘een



muf en duf boek’.

Warren blijkt Bernlef al dertig jaar te sarren, noemde Eclips ‘Een kil boek,’ gewaagde naar aanleiding van Publiek geheim over ‘tal van alinea's die men zonder te missen kan overslaan’, stelde drie decennia geleden al vast ‘overal dezelfde ouwe zeur, er komt eigenlijk helemaal niks, platvloers, banaal gezever’. Zodra Bernlef publiceert, begint Warren te blaffen. Dat je dat derig jaar lang volhoudt! Dat zo'n Warren niet zegt: ‘Mij ligt bard Bernlef totaal niet, laat een ander hem bespreken.’

Overigens is Warren ditmaal niet de enige die bitter teleurgesteld blijkt. Volgens Jeroen Vullings in Vrij Nederland ‘verziekt Boy het festijn’ van veertig jaar Bernlef. Waarom? ‘Het boek was al geschreven voor het geschreven werd.’ Helaas legt Vullings niet uit hoe je iets schrijft voor je het schrijft, want daar zou ik graag les in hebben. Bernlef is volgens hem ‘te veel op de epische toer’, en ‘wilde te veel tegelijk’. Vullings gewaagt van ‘de diepgang van een driestuiversroman’, en zijgt bij het slot waar mevrouw blijkbaar een kindje van meneer verwacht ‘tenslotte ineen’.

Ook Marja Pruis is niet tevreden, zo blijkt in De Groene Amsterdammer. ‘Een vlak verhaal dat vakkundig wordt verteld, maar absoluut zielloos blijft.’ Ze zegt: ‘Als je niet wist dat Bernlef de schrijver was, zou het niet lukken om de zweem van oubolligheid die over iedere bladzijde ligt van je af te schudden.’ Blijkbaar lukt het haar, daar ze weet dat Bernlef de schrijver is, nu wel ‘om de zweem van oubolligheid die over iedere bladzijde ligt’ van haar af te schudden. Desondanks heeft ze de oubolligheid opgemerkt. Hoe kan dat? Of had ze eerst niet door dat ze een roman van Bernlef las?

Jan Paul Bresser vindt in Elsevier dat Bernlef er ‘anders dan in voorgaande romans minder goed in geslaagd is zijn obsessies met betrekking tot het waarnemen om te vormen tot een roman, die behalve intrigeert ook ontroert.’ Zijn slotzin luidt: ‘Echt meeslepend wil Boy niet worden.’

Maar Menno Schenke gewaagt in het Algemeen Dagblad van een ‘indrukwekkend boek’. Hij noemt Bernlef ‘een magiër van woord en beeld’, en meent zelfs dat de auteur een misdaad- en historische roman in elkaar geschoven heeft ‘die bovendien nog veel van een ideeënroman heeft’.

Volgens Arjan Peters is Boy zelfs ‘een voltreffer’. In De Volkskrant betoogt hij dat wij ‘schrijvers als Bernlef nodig blijven houden om te ervaren dat er, zowel in boeken als in het leven, naast het verhaal nog wonder wat te ontdekken is’. Zo'n slotzin is van een weeë, kleffe oubolligheid die je zelfs van een kwaakpaap als Peters niet verwacht. Om met Gerrit Komrij te spreken: alleen iemand met bernlef kan zo'n stupide zinnetje uit z'n pen toveren.

En Tom van Deel gaat in Trouw helemaal uit zijn kale bol. ‘Een grootse roman,’ schrijft hij. ‘Veel aan Boy te beleven.’ En: ‘Het schitterende van de roman is zeker gelegen in de verschillende verhaallijnen die zo vanzelfsprekend op elkaar betrokken zijn.’ Vanzelfsprekend op elkaar betrokken verhaallijnen, die ergens in gelegen zijn en daardoor voor schittering zorgen - hoe is het in vredesnaam mogelijk dat iemand zo'n abjecte zin uit z'n pen weet te krijgen! Van zo'n woord als ‘verhaallijnen’ word ik al onpasselijk.

Bij Hummie Heumakers die in NRC Handelsblad verreweg de langste recensie over Boy

[p. 26]

schreef kom je er desondanks amper achter wat hij van het boek vindt. Zijn zinnen daveren en ronken en bulderen. Volgens hem schrijft Bernlef ‘om te achterhalen hoe het is om buiten de geijkte kaders te treden waarmee we de werkelijkheid plegen te ordenen’ en hij gewaagt van Bernlefs ‘benadering en omcirkeling’ van ‘een woordloos zuiver denken’. Jammer dat Heumakers binnen de geijkte kaders van zijn recensie niet benadert en omcirkelt wat hij van Boy vindt. Maar misschien bevindt zijn mening zich nog in het gebied van ‘woordloos zuiver denken’. Dan kan hij uiteraard niet opgeschreven worden. Overigens deelt hij wel duidelijk zijn mening mee over de vorm en stijl van Bernlef. ‘Beide zijn in deze roman opnieuw traditioneel realistisch, op het grijze en saaie af zelfs, zonder veel beeldspraak en met clichés als blikken die “boekdelen” spreken, voortuinen die “door een ringetje te halen” zijn en zaken die verdwijnen “als sneeuw voor de zon”.’ Vergelijk Warren: ‘Mensen zijn steevast “in gepeins verzonken”, hoofden zijn “zo kaal als een biljartbal”, zaken worden verkocht voor “een appel en een ei” en dingen verdwijnen “als sneeuw voor de zon”.’ (In al die recensies zijn dit volgens mij de enige opmerkingen die hout snijden en je enig idee geven van de roman Boy- al dat andere gezever over ‘obsessies met betrekking tot het waarnemen’ of ‘buiten geijkte kaders te treden om de werkelijkheid te ordenen’ is opgeklopte, dikdoenerige literatureluursheid.

Ach, wat moet de koper nu beginnen die oprecht dubt over de vraag of hij de nieuwe Bernlef voor f 52,50 gebonden of voor f 39,90 ingenaaid al dan niet zal aanschaffen? Op wiens oordeel moet hij nu afgaan? In zo'n geval zou ik, gesteld het uiterst onwaarschijnlijke geval dat ik mij aan een nieuwe Bernlef te buiten wou gaan, Max Pam raadplegen. Pam noemt Boy ‘een elegant boek, zij het hier en daar wat vlak geschreven’. Hij zegt: ‘Het is waar dat Bernlefs bijna a-literaire verteltrant soms wat al te gewoontjes aandoet. Plotselinge uitspattingen zul je zelden bij hem vinden. Het is een verhaal waarbij de verteller vrijwel nooit uit zijn rol valt. Bernlef weet waar hij goed in is en stilistisch loopt hij niet graag een blauwtje. De zinnen zijn kort en er staat zelden meer dan één komma in. Dat is prettig om te lezen, maar af en toe snak je ook wel eens naar enige afwisseling.’

Goddank, in al die door Bernlefs eigen bloedeloze, novembergrauwe proza zo duidelijk gegenereerde dofgrijze recensies warempel nog één leuke opmerking: ‘Stilistisch loopt Bernlef niet graag een blauwtje.’

Helaas blijkt ook Pam net als zijn collega's, op dit ene verrukkelijke zinnetje na, nauwelijks geïnspireerd te zijn. Ook hij verrast ons met een bloedeloze, kommaloze zin als: ‘Het einde ligt er wat dik bovenop.’ Dat vooral is wat zo opvalt als je al deze recensies doorneemt. Hoe het oordeel van de recensent hier ook uitpakt, onveranderlijk blijken al deze recensies vlak en dor en saai geschreven te zijn, met dieptepuntzinnen over ‘vanzelfsprekend op elkaar betrokken verhaallijnen’. Bernlefs proza inspireert niet tot scheld- of juich-kritieken, het inspireert alleen maar tot muffe en duffe recensies. En daarom denk ik dat Warren gelijk heeft als hij zijn recensie eindigt met de zin: ‘Mogen romanciers die niets meer weten te verzinnen voortaan gewoon met pensioen.’ Maar ik wil er wel aan toevoegen: stuur het merendeel van de recensenten dan ook de laan uit, Heumakers met z'n ‘geijkte kaders’ en z'n ‘woordloos zuiver denken’, Van Deel met z'n ‘schitterend liggende verhaallijnen’ en Peters ‘die dankzij Bernlef wonder wat ontdekt in boeken en het leven’.