Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 19]

Over de doodstraf
door J. Harteveld

Ik ben tegen de doodstraf. Ik ben dat altijd geweest. Vroeger zei ik het vaak, zelfs wanneer niemand erom vroeg. Op kantoor, in het park of gewoon thuis, tijdens het eten. Bij ons thuis was het geen probleem om zoiets naar voren te brengen, zelfs niet tijdens het eten. Wij waren wel wat gewend, thuis.

Eén keer heb ik veel succes gehad met mijn beslissing dat ik tegen de doodstraf ben. Dat was toen mijn vriendin en ik in een bioscoop zaten en we naar een film keken waarin nogal veel bloed vloeide. Het is goed mogelijk dat mijn gedachten op dat moment even waren afgedwaald. Tegenwoordig valt het wel mee, maar vroeger dwaalden mijn gedachten om de haverklap af ‘Wat zit je toch te denken,’ zei mijn vriendin dan. Wij zaten in die bioscoop en opeens zei ik, op toch vrij zachte toon: ‘Ik ben tegen de doodstraf’ Het moet op dat moment doodstil zijn geweest. De mensen om ons heen hadden mij kennelijk gehoord. In ieder geval begonnen die hard te lachen, waarbij ze in mijn richting keken. Zelfs mijn vriendin lachte mee en als je vriendin mee lacht, dan is er sprake van succes.

Destijds was de doodstraf geen onderwerp van gesprek. Er werd niet veel aandacht aan geschonken. Je kon toen zeggen dat je tegen de doodstraf was, zo vaak je maar wilde. Ik kan me niet herinneren dat er mensen waren die daar boos om werden of zo. Tegenwoordig ligt dat anders. Ik zeg nog maar zelden dat ik tegen de doodstraf ben. Ik ben er mee gestopt omdat ik gemerkt heb dat ik veel mensen teleurstel als ik in het openbaar zeg dat ik tegen de doodstraf ben. Soms ving iemand zo'n gesprek op, om mij vervolgens te vragen of ik een gelovig mens ben.

‘Ja, ik ben een gelovig mens,’ antwoordde ik dan. Vervolgens kwam zo'n gesprek dan op God. Maar ik geloof helemaal niet in God. Ik ben niet eens een atheïst. Ik geloof in de liefde, in de strijd, in mensen die in God geloven, in mensen die niet in God geloven, in mensen die in mensen geloven die in God geloven terwijl zij zelf niet in God geloven.

(Ik voeg hier tussen twee haakjes aan toe dat als ik ergens een hekel aan heb, dan zijn dat mensen die maar blijven zeuren dat je wel of juist niet in God moet geloven. Mijn hemel, wat heb ik een hekel aan mensen die maar blijven zeuren dat je juist wel of niet in God moet geloven. Ik heb dan steevast het idee dat deze mensen het helemaal niet over God hebben, maar over zichzelf. Met God als dekmantel. Volgens Hegel kan ik helemaal niets over God zeggen, omdat ik niet in God geloof Maar dat is gezwets. Hegel begreep niet dat een geloof in God alleen uit een beslissing voort kan komen en niet uit een conclusie. De redeneringen en conclusies liggen ingesloten in de beslissing dat God bestaat of dat God niet bestaat. Een besluit is geen bewijs en daarom kan vanuit beide besluiten getracht worden bewijzen te verzamelen. Kennis houdt zich alleen bezig met het logische verband tussen haar begrippen onderling, niet met haar uitgangspunten. Einstein was niet ver gekomen als hij zich had vastgehouden aan Newtons ideeën van absolute tijd en ruimte. Hegel sprak dus als dominee en niet als wetenschapper. De bijbel levert mij geen bewijzen dat God bestaat of dat God niet bestaat. Einstein, Bohr, Popper en Gödel spraken als wetenschapper en stelden zelfs dat zij niet wisten wat werkelijk ‘is’, omdat dit niet valt vast te stellen. De natuurwetenschap geeft mij geen bewijzen dat een elektron bestaat of dat dit niet bestaat. Ik moet maar geloven dat een elektron een samengestelde quantumtoestand is van een golf en een deeltje. Zo'n voorstelling is te gek voor woorden, maar ik geloof het. Er zijn voldoende bewijzen voor geleverd. Maar goed, dit zijn zo mijn eigen beslissingen en daarom staat dit alles tussen twee haakjes. Normaal gesproken zet ik nooit iets tussen twee haakjes.)

Soms kwam er, als ik zei dat ik tegen de doodstraf ben, iemand naar mij toe die niet zo vriendelijk naar mij keek, en die dan vervolgens een heel betoog begon waarvan ik alleen in staat ben om enkele woorden te reproduceren: ‘Hitler, Auschwitz, jodenvervolging, racisme, etnische zuiveringen, kinderverkrachting, kettingmoordenaars, zinloos geweld, eerwraak, gerechtig-

[p. 20]

heid.’ Nu besef ik dat die betogen waar zijn, maar wat dat te maken heeft met mijn beslissing tegen de doodstraf werd nooit duidelijk. Steevast was mijn reactie: ‘Ik ben tegen de doodstraf.’

Ik heb daar één keer een uitzondering op gemaakt. Ik zat toen in de tram naast een oudere heer met verdrietige ogen die ook met zo'n betoog tegen mij begon, maar dan op veel minder autoritaire toon. ‘Ja, het is verschrikkelijk,’ moest ik beamen. Even wilde ik tegen deze man zeggen dat Hitler er in zijn tijd waarschijnlijk mee gestopt zou zijn wanneer iedereen tegen hem had gezegd dat ze tegen de doodstraf waren, maar ik herhaalde alleen maar: ‘Ja, het is verschrikkelijk.’

Hoe sterk zijn principes? Ik heb een keer een gereformeerde horen beweren dat hij zeker wist dat Darwin op zijn sterfbed heeft gezegd dat hij alles maar verzonnen had. Ik heb een keer een nagedachtenis gelezen van een journalist over de toen net overleden schrijver W.F. Hermans die inhield dat deze niets zou hebben geschreven als hij er echt van doordrongen zou zijn geweest dat de wereld zo was zoals hij die beschreef. Ik heb een keer een nagedachtenis gelezen van een vriend over de toen net overleden wetenschapper Karel van het Reve die inhield dat Van het Reves volgende strijd die tegen postmoderne filosofen zou zijn geweest.

Nu was Van het Reve een bewonderaar van Karl Popper. En er zijn nogal wat mensen die menen dat Poppers opvatting dat hypotheses geen objectieve waarheid kunnen opleveren, omdat waarneming alleen kan plaatsvinden vanuit een veronderstelde theorie, de deur openzette voor het waarheidsrelativisme in het postmodernisme.

Eind jaren zeventig heeft Van het Reve getracht het denken van Popper onder de aandacht te brengen. Het begon met zijn Huizinga-lezing in 1978: ‘Het raadsel der onleesbaarheid.’ Daarna schreef hij in Een dag uit het leven van een reuzenkoeskoes twee essays. Eén over de evolutieleer, met de gelijknamige titel als het boek en één over literatuur: ‘Bestaat er een literatuurwetenschap?’ Twee verder uit elkaar liggende wetenschappen zijn nauwelijks denkbaar. Maar de kern van beide essays is gelijkvormig: hoe onderscheid te maken tussen wetenschap en algemeen geaccepteerde beweringen.

In deze twee essays komt Van het Reves geestelijke spanwijdte tot uiting, zoals wanneer hij de diepgang van het denken van Einstein - die (inzake de gelijktijdigheid van gebeurtenissen op afstand) experimenten verzon om zijn eigen theorie onderuit te halen - vergelijkt met de waarde van een wetenschap als sociologie, die haar kracht vindt in het feit dat zij altijd wel een model heeft waarmee zij maatschappelijke gebeurtenissen kan verklaren. Het ging hem niet om de bruikbaarheid van sociologie of evolutieleer. Van het Reve schrijft hierover: ‘De evolutietheorie behoort tot de onweerlegbare theorieën. Maar daarom kan de evolutietheorie nog best waar zijn.’ Het probleem is dat men dat niet kan testen. Bij Popper en Van het Reve biedt wetenschap, in tegenstelling tot een geheel van beweringen, de mogelijkheid om haar te weerleggen.

Het is Van het Reve niet gelukt om dit duidelijk te maken. Bij het eerste essay kreeg hij de lachers op zijn hand en bij het tweede oogstte hij voornamelijk woede. Het ging Van het Reve echter niet om de evolutietheorie, om Einstein, om sociologie of om literatuurwetenschap. Het ging hem om een discussie omtrent de waarde van kennis. Het ging Van het Reve niet om zijn gelijk; het ging hem om zijn twijfel, om zijn ongelijk.

De discussie bleef evenwel op het niveau van de bouten en de moeren. In 1980 sprak Van het Reve in zijn radiocolumn ‘Luisteraars!’: ‘U bent, waarde toehoorder in de binnenlanden van Afrika, natuurlijk op de hoogte van de toenemende verloedering van Nederland.’ Hij moet op dat moment besloten hebben zijn krachten verder te wijden aan vruchtbaarder zaken en zijn twijfel zijn twijfel te laten. Er was geen voedingsbodem om dit op te lossen. Daarna werd de term ‘postmodernisme’ ook in Nederland gangbaar.

Van het Reve heeft daar nooit iets over gezegd. Uiteraard niet. Het postmodernisme gaat vaak over dezelfde twijfel die van het Reve nu juist op een veel eenvoudiger manier te berde had willen brengen.

Ik denk dat je mét je principes sterft en niet vóór je principes.

Ik legde mijn teleurstelling aangaande de reacties op het feit dat ik tegen de doodstraf ben kort geleden neer bij Henk, een kennis van mij die wiskunde heeft gestudeerd. Ik heb bewondering voor Henk. Niet voor zijn wiskundekennis, maar voor de manier waarop hij iets probeert uit te leggen. ‘Kijk...,’ begon Henk, zoals hij altijd begint.

[p. 21]

Daarbij kijkt hij naar mijn schoenen, naar boven, naar de toevallig aan staande tv, maar ik weet dat hij niets ziet. Hij denkt. Er zijn mensen die tegen je zeggen: ‘Kijk...’ en die je daarbij strak aankijken en dat betekent dan ‘En nu moet jij eens goed naar mij luisteren...’ Henk zal wel de laatste zijn om mij op die manier toe te spreken. ‘Kijk,’ zei hij, ‘eigenlijk is er geen goede discussie over de doodstraf mogelijk.’ Het was even stil.

‘Dat ben ik niet gewend van je,’ zei ik.

Ik was niet gewend van Henk dat hij zei dat ergens geen discussie over mogelijk was. Ik heb een hekel aan mensen die zeggen dat ergens geen discussie over mogelijk is. Maar Henk hoorde daar helemaal niet bij. Het beviel me allemaal niets.

‘Wat ik bedoel is...,’ hervatte Henk. Hij keek daarbij langdurig naar de toevallig aan staande tv. Niet dat hij daar iets bijzonders zag. Henk kijkt sowieso weinig tv. Bij mij is dat anders. Als ik iets te bedenken heb, over Kant, over Arnon Grunberg, over Wittgenstein of over wat dan ook, dan zet ik de tv aan. Er is niets beters voor het nadenken dan een aan staande tv.

Henk was nu echt aan het denken. Dat stelde me enigszins gerust.

‘Geld...,’ zei Henk na een lange stilte.

‘Joh, Henk, wat is dit? Ik heb het over de doodstraf en jij begint over geld. Wat bedoel je in vredesnaam? Dat de doodstraf goedkoper is dan gevangenisstraffen? Ik neem aan dat je...’

‘We leven in een emotioneel tijdperk. Geld is emotie. Eigenlijk denk ik dat we naar een nieuw soort Middeleeuwen gaan. In de Middeleeuwen bestond er maar één context, namelijk God. In de tijd die komt, is er weer één context. Namelijk geld. Alles wordt uitgedrukt in geld. Ons onderwijs is goedkoop, wordt soms gezegd. In een rationeel tijdperk kun je zoiets niet zeggen. Dan worden de mensen kwaad. In een rationeel tijdperk willen mensen iets weten. Dan heeft het weten een hogere prioriteit dan geld. Soms spreek ik daar wel eens over met een collega die les geeft in natuurkunde. “Geld...,” begin ik dan. “Ik weet het, Henk, ik weet het,” reageert deze dan. En dat niet alleen, het is ook niet goed. De leerlingen die ik krijg, kunnen slecht denken. Mijn hemel, wat kunnen ze slecht denken. Er wordt ze alleen maar

[p. 22]

feitjes geleerd. Bladeren met takjes. Soms zit er helemaal geen takje aan en dan...’

‘Jezus, Hènk?’

Mijn mond was opengevallen van verbazing. Henk was rood aangelopen. Ik had Henk nog nooit rood aangelopen gezien. Henk staarde naar de tv.

‘Hij zegt dat je leerlingen in het vwo moet uitleggen wat invariant is. Wat het principe van een natuurwet is. Zeg dat een bol rotatie-invariant is. Zeg dat energie invariant is voor transformatie. Je moet bij de stam beginnen. Als je dat goed doet, dan komen de bladeren vanzelf. Elk proces in het leven loopt zo. Een project, wetenschap. Eerst cirkel je erboven. Je probeert de omvang te schatten. Je stippelt een route uit. Je zorgt dat er geen speld meer tussen je redenering te krijgen is. Daarna werk je het uit en je test het. In het onderwijs heerst nog steeds de idiote gedachte dat de leerlingen vanzelf gaan cirkelen als je ze maar genoeg details geeft. De school is gewoon nooit geëmancipeerd van het klooster. Managers blijven erover klagen dat openbare opleidingen niet aansluiten op de praktijk. Ze blijven feitenkennis eisen. Maar dat is schizofreen. Juist wanneer er alleen maar feitenkennis wordt gegeven, verwordt het bedrijf tot een soort verlengstuk van de school. Dan leren ze dáár pas hoe ze met al die feiten om moeten gaan en...’

‘Henk, de doodstraf!!’

Voor de eerste keer keek Henk naar mij. Maar ik zag dat hij me niet zag. Ik was een soort tv geworden. Ik had het spaansbenauwd. Langzaam zakte Henk achterover in zijn stoel. Na geruime tijd zei Henk: ‘Hetzelfde.’

‘Hetzelfde?’

‘Hetzelfde. De doodstraf hoort bij het emotionele denken. Om met je tijd mee te gaan, zou je dus eigenlijk vóór de doodstraf moeten zijn. In rationele tijdperken is men tegen de doodstraf, omdat het recht dan voornamelijk gezien wordt als corrigerend middel. Dat heeft niets te maken met logica. Of met moraal. Een mens is gewoon een door en door sociaal wezen. Ook dat heeft niets te maken met logica. Of met moraal. Zijn denken wordt grotendeels bepaald door een sociaal lichaam. Noem het een cultuur of een tijdgeest, als je wilt. Ik ben overigens vóór de doodstraf.’

Ik barstte in lachen uit. Zo kende ik Henk weer. Henk rondt een diepzinnig betoog vaak af met een grap. Dat is een truc van hem. Dan kun je nadenken over wat hij gezegd heeft. Ik liep naar de keuken.

‘Whisky, Henk?’ vroeg ik.

Tot op de dag van vandaag weet ik niet wat mij gered heeft. Ik moet iets achter me gehoord hebben en reageerde als een automaat. Andy Warhol heeft ooit de wens te kennen gegeven om een machine te zijn. Maar ik hoef helemaal de wens niet te uiten om een machine te zijn.

Als een machine draaide ik mij om en sloeg bliksemsnel mijn geheven rechteronderarm naar buiten. Het mes boorde zich met grote kracht in het keukenkastje achter mij. Ik draaide mijn vuist 90 graden naar links en liet deze neerploffen op Henks gezicht. Henk zakte ineen. Op dat moment kwam zijn vrouw de keuken ingelopen.

Henks vrouw gilde. Ze viel op haar knieën en tilde zijn hoofd op.

‘Wat heb je gedaan, gore rotschoft, gore schoft,’ schreeuwde ze naar mij. ‘Oh, hij heeft het aan zijn hart. Oh, hij heeft het aan zijn hart!’

Als machine weet je onder dergelijke omstandigheden wat je moet doen. Als machine weet je dat je onder dat soort omstandigheden even niets moet doen. Ik zag Henk ademen, zijn vrouw ook. Henk schudde zijn hoofd. Zijn vrouw keek naar mij, weer naar Henk en dan weer naar mij. En dan even rechts van mij. Ze begon te huilen.

‘Misschien heeft Henk hulp nodig,’ zei ik.

‘Ja,’ zei ze huilend, ‘misschien heeft Henk hulp nodig.’

Later hoorde ik dat Henk al redelijk is opgeknapt. Hij heeft alleen verschrikkelijk veel spijt van wat hij gedaan heeft en iemand die verschrikkelijk veel spijt heeft, geneest niet snel. Daarom heb ik met de doktoren afgesproken dat ik hem volgende week kom opzoeken. Van zijn vrouw hoorde ik dat Henk nooit meer voor de klas zal staan. Henk wil zich alleen nog maar met wiskunde bezighouden. Van zijn vrouw hoorde ik dat Henk bezig was zich te oriënteren op een bepaalde stand van zaken. De stand van zaken bij het geven van een axiomatisch stelsel aan de quantummechanica.

Ik vroeg Henks vrouw bezorgd of het denken aan een axiomatisch stelsel voor de quantummechanica wel bevorderlijk is voor de gezondheid,

[p. 23]

en dat was een ongepaste vraag, want ik begrijp niets van het geven van een axiomatisch stelsel aan de quantummechanica. Gelukkig merkte Henks vrouw dat niet en ze zei dat het volgens de doktoren geen kwaad kon.

Ik denk dat Henk gelijk had. Ik denk dat Henk gelijk had toen hij zei dat er over de doodstraf geen discussie mogelijk is. Je neemt een bepaald uitgangspunt. Dat uitgangspunt wordt bepaald door je mensbeeld. In hoeverre kun je de mens als zelfstandig rationeel wezen zien? In hoeverre kun je de mens als evolutieproduct zien dat alleen als onderdeel van een groep denkbaar is? Een product waarvan het belangrijkste selectie-element miljoenen jaren lang het stamverband is geweest? Dat houdt in dat ons neurologische chassis voornamelijk bestaat uit onderdelen die gericht zijn op samenwerking en communicatie. Dit chassis bindt ons onbewust vast in een groep. Niet op rationele gronden, maar op grond van een dwang die slechts op overleven is gericht. De groep is belangrijk, jij niet. Je kunt populair zijn of je kunt belangrijk zijn in een stam, als je door omstandigheden een probleem vormt, dan lig je eruit. Niet op rationele gronden, maar door de instinctieve en dierlijke overlevingsdrift van de groep. En dat zul je instinctief trachten te voorkomen. Daar denk je niet eens bij na. Je kunt alleen existentialist zijn als er nog minstens honderd andere zijn. Existentialist zijn in je eentje? Vergeet het maar. Dan zoek je wel wat anders.

Blijven doordrammen over Popper terwijl de meeste mensen in je omgeving een afgrondelijke hekel hebben aan filosofen? Vergeet het maar. Dan doe je wat anders.

Het hangt dus af van je mensbeeld. Zie je mensen als zuiver rationele wezens, dan is een emotioneel referentieveld gerechtvaardigd waarin zich ten aanzien van de doodstraf vragen aandienen als ‘hoe kan ik evenwicht aanbrengen in de verstoring van een rechtvaardige balans?’ of ‘hoe groot moet een justitiële afschrikking zijn om moorden te voorkomen?’

Als je dat in een meer instinctief en emotioneel veld stelt, dan is alleen een rationeel referentieveld gerechtvaardigd waarin zich ten aanzien van de doodstraf vragen aandienen als ‘hoe breng ik het aantal moorden naar beneden?’ Beide ma-

[p. 24]

nieren van denken kunnen op zichzelf geen rechtvaardiging bieden aan het uitgangspunt dat je vóór of tégen de doodstraf bent. Maar je kan het wel experimenteel toetsen. Experimenteel toetsen is de essentie.

In de Verenigde Staten dalen de misdaadcijfers. In de Verenigde Staten neemt de welvaart toe. Je zou kunnen zeggen dat er een relatie bestaat tussen het toenemen van de welvaart en het dalen van de misdaadcijfers. Hoewel de misdaadcijfers in de Verenigde Staten omlaag gaan, zit nog steeds 1 op de 150 Amerikanen in de gevangenis. Je zou kunnen zeggen dat de gemiddelde Amerikaan 8 keer zo crimineel is als de gemiddelde Europeaan. Maar dat zou ik niet willen zeggen. Ik doe een voorstel. Ik stel een experiment voor. Voer in Amerika iets in dat bescherming biedt tegen de wisselvalligheden van de markt, gezondheid, enzovoorts. Iets dat maakt dat mensen geen misdaden begaan om eten of geneesmiddelen te kunnen kopen. In Europa wordt dat de bijstand genoemd. Schaf in Amerika de doodstraf af. In Europa kennen we die niet.

Wat ik hiermee wil aantonen is de waarheid van mijn eigen stelling: een Amerikaan is gemiddeld niet crimineler dan een Europeaan. Mijn waarheid wordt waar als na de invoering van mijn experiment blijkt dat na tien jaar nog maar 1 op de 1000 Amerikanen in de gevangenis zit. Bijstand kun je dan financieren door de gevangenissen die je niet hoeft te bouwen.

Op dit punt loop ik gevaar ervan beschuldigd te worden dat dit verhaal een dekmantel is om de loftrompet te steken over de Europese cultuur. Dat is gezwets. Als ik de loftrompet wil steken over de Europese cultuur, dan heb ik geen dekmantel nodig. Het gaat mij om de ratio. Het experiment kan ook omgekeerd. Schaf in Europa de bijstand af en voer de doodstraf in. Als ik gelijk heb, dan zitten er in Europa over tien jaar 1 op de 150 Europeanen in de gevangenis. De bouw van deze gevangenissen kun je financieren van de bijstand die je niet verstrekt.

Wie hier goed heeft opgelet, moet kritiek uitbrengen. Als ik uit de bovenstaande experimenten het afschaffen of invoeren van de doodstraf weghaal, staat er hetzelfde verhaal. Die kritiek is juist. De bovenstaande experimenten gaan alleen over geld. De doodstraf heeft er niets mee te maken. De doodstraf heeft nergens iets mee te maken. Het kan zijn dat de doodstraf iets te maken heeft met emotionaliteit. Maar met misdaadbestrijding heeft het zeker niets te maken.

De doodstraf? Daar kom je niet uit. Of mijn visie over de sterke relatie tussen sociale zekerheid en misdaad juist is, kan alleen proefondervindelijk vastgesteld worden. Ik denk hierbij aan de relativiteitstheorie. Die wordt vaak slecht uitgelegd. Alsof Einstein via allerlei feiten op een berg is geklommen. Een soort logisch proces. Dat klopt niet. Einstein beschikte niet over de zekerheden a, b en c, maar over de aannemelijkheid doch onhoudbaarheid van a, de onwaarschijnlijkheid van waargenomene b en fantoom c, waar hij slechts het idee d tegenover kon stellen: zijn eigen beslissing. Zijn idee d bleek proefondervindelijk juist.

Einstein is helemaal niet op een berg geklommen. Einstein is met zijn helikopter boven op een berg geland. Zonder definities. De definities rolden pas later uit zijn theorie. Einstein zei zelfs dat definities helemaal niet belangrijk waren. De definities van Newton waren geheel anders. Newtons bewegingswetten voldoen nog steeds, zij het binnen bepaalde grenzen.

Mijn voorstel gaat ervan uit dat ‘een mens een rationeel wezen’ is. Een mens die een moord begaat, is gewoon gek. Ik leg dat uit. Chimpansees kunnen abstract denken. Vooral apinnen kunnen goed abstract denken. Als apinnen in een bepaalde stam te veel zijn, zwerven ze naar een andere stam. Hoe weten die apen dat? Hoe kunnen die apen weerstand bieden aan hun nestgeur en weten dat er elders een stam is waar ze niet te veel zijn? Dat komt omdat ze abstract kunnen denken. Onder apen zijn ook moordenaars. Maar de doodstraf invoeren bij apen? Daar heb ik nog nooit iemand iets over horen zeggen.

Moordenaars, menselijke moordenaars zijn kennelijk hun vermogen tot abstract denken verloren. Die hebben vóór hun daad niet kunnen bedenken dat ze elders hadden kunnen proberen hun succes te behalen, desnoods bij de bijstand.

Het traditionele woord voor bijstand is overigens God. Veel mensen zullen hier gelijk gaan gillen: weg met de bijstand!! Maar ik niet. Ik ben geen Amerikaan. Misschien kloppen mijn ideeën met de ervaring. Daarvoor moeten deze experimenteel getoetst worden. Nu ben ik geen econoom, maar ik denk niet dat de doodstraf goedkoper is. En dat is in deze emotionele tijden maar goed ook.