Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 27]

Het solipsisme regeert
door Bastiaan Bommeljé

Het is jammer dat koningin Beatrix enkele weken geleden niet wat duidelijker uit haar slof schoot op het feestje ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren. Nu is haar éénregelige diagnose van de Nederlandse pers (‘De leugen regeert’) wat blijven hangen tussen lacherig ongeloof en ongelovige lacherigheid.

Het is bijvoorbeeld jammer omdat men in het duister moest tasten over de betekenis van haar woorden. Bedoelde ze nu inderdaad ‘de media’, inclusief de kranten die zichzelf betitelen als ‘kwaliteitskranten’ hoewel juist zij inzake



de nieuwe vriendin van de kroonprins zo lelijk waren uitgegleden? Of verwees ze vanuit haar ijzeren geheugen naar de gelijknamige column van H. Brandt Corstius waarin het koningshuis werd geschoffeerd?

Het is des te meer jammer dat de koningin niet uitgebreider uit haar slof schoot omdat de gelegenheid zich er zo aardig voor leende. Dat de organisatie van hoofdredacteuren ter viering van het achtste lustrum het staatshoofd uitnodigde, werpt enig licht op de visie die de pers thans koestert op de eigen maatschappelijke positie. Door de majesteitelijke presentie bleek dat dit geen feestje was van toeschouwers, tegellichters en afzijdige notulisten van de werkelijkheid, neen, het moest integendeel een partijtje zijn van belangrijke mensen, van het establishment zelve, van de Sprachherrschaftsklasse die tegen het hermelijn aanschurkte in de hoop op een koninklijk schouderklopje. Men kreeg majesteitelijke toorn, en dat zorgde voor een koude douche - alsmede voor lacherig ongeloof en ongelovige lacherigheid.

Het is helemaal jammer dat Beatrix niet verder uit haar slof schoot, omdat zij daarmee zou hebben aangesloten bij een mooie intellectuele traditie. Voor Nederland is perskritiek dan wel onbekend terrein, maar elders ligt dat anders. Upton Sinclair, Walter Lippman, Joseph Pulitzer, H.L. Mencken en George Seldes - to name but a few - gingen Beatrix voor, hoewel niet met éénregelige diagnoses maar met uitvoerige studies en onbarmhartige analyses. De verzuilde achtergrond van de Nederlandse media heeft hier het ontkiemen van zo'n traditie gesmoord, en het is wellicht daarom dat perskritiek geen serieus genre is, of beter: met lacherig ongeloof en ongelovige lacherigheid wordt ontvangen.

Het is driedubbel jammer dat koningin Beatrix niet uitvoeriger uit haar slof is geschoten, want er is reden genoeg zulks te doen. De laatste jaren zijn er grote veranderingen aan de orde bij de gedrukte en audiovisuele media. Dat geldt niet in de laatste plaats voor de bladen die zichzelf steevast als ‘kwaliteitskranten’ omschrijven. Lang niet alle veranderingen zijn verslechteringen overigens, en het is onmiskenbaar dat het uiterlijk van de kranten evenzeer is verbeterd als het opleidingsniveau van de meeste journalisten - hoewel het niet zeker is dat esthetisering van de werkelijkheid begrip bevordert, noch dat een redactie van louter doctorandussen de journalistiek ten goede komt.

Er is momenteel echter wel iets aan de hand in de journalistiek dat zich wellicht laat omschrijven als een dubbele crisis: ik bedoel het samengaan van een cultureel-intellectuele en een economisch-maatschappelijke stagnatie. Deze dubbele crisis betreft niet in de laatste plaats de geschreven journalistiek. Die lijdt aan een zonderlinge paradox. Men is niet alleen zo in z'n sas met zichzelf dat men de koningin uitnodigt om de nobele arbeid te zegenen, maar dankzij de hoogconjunctuur heeft men ook weinig te klagen over advertentie-inkomsten, en zijn de kleurenbijlagen in ieder geval als reclamefuik een succes.

Anderzijds dreigt de structurele ontlezing bij jongeren, loert de concurrentie van Internet, en zijn de groei van het aantal huishoudens en het stijgende opleidingsniveau in Nederland thans op geen enkele manier zichtbaar in een groei van abonnees (goed voor tussen de 80 en 94 procent van de krantenverkoop). Het aantal verkochte kranten in Nederland daalt al enige jaren struc-

[p. 28]

tureel. Dit is vooralsnog scherper zichtbaar bij de regionale kranten dan bij de landelijke pers, maar ook die kennen al enige tijd geen reële groeicijfers meer. De zes grote landelijke kranten hebben met hun gezamenlijke oplage van iets meer dan 2 miljoen exemplaren per dag ongeveer 45 procent van de kranten-lezende markt in handen. De Telegraaf drukt dagelijks ongeveer 750.000 exemplaren, Algemeen Dagblad 400.000, de Volkskrant 370.000, NRC Handelsblad 270.000, Trouw 110.000 en Het Parool 95.000.

De laatste vijf zijn overigens alle in handen van het pcm-uitgeefconcern (omzet ca. 1,5 miljard gulden, netto winst ca. 50 miljoen gulden), die inclusief haar regionale bladen zo'n 31 procent van de totale krantenmarkt bestiert (tegen ca. 25 procent van de Holdingmij. De Telegraaf). Men wijst er wel op dat de redactionele onafhankelijkheid is gewaarborgd, maar toen onlangs de pcm-uitgeefgroep verordonneerde dat haar bladen streng op het redactiebudget moesten bezuinigen omdat ze de rendementseis van 19 procent niet haalden, werd dit nieuws in de kolommen van de pcm-kranten opvallend weggedrukt.

Theodor Holman maakte daarover op de Amsterdamse televisiezender at5 een snerende opmerking tegen Pieter Broertjes, hoofdredacteur van de Volkskrant. Deze voorzitter van het Genootschap van Hoofdredacteuren, die niet aarzelde bij de koningin aan te dringen op meer openheid, zei toen iets in de trant van: Je moest eens weten wat we over dat kleine berichtje al te horen hebben gekregen. Zeker is dat er in de pcm-top nooit veel optimisme heeft geheerst over de toekomst van de traditionele geschreven media. Reeds in 1996, kort na de concentratie van de dagbladen in pcm-handen, oordeelde mr. C. Smaling (bestuursvoorzitter van pcm): ‘Dagbladen zullen niet langer in om vang groeien.’

Blijkbaar bedoelde hij niet de fysieke omvang van de krant die in de bus valt. Voor de lezer is merkbaar dat alle kranten de stagnatie te lijf gaan met een vlucht naar voren: meer katernen, meer kleurenfoto's, meer websites, meer human interest, meer columns, meer kleurenmagazines. De reden hiervan is blijkbaar de gedachte dat de nieuwsfunctie van een krant is afgekalfd, en dat men binding met de lezer moet zoeken via de amusementsfactor en het lifestyle-gevoel.

Het resultaat van deze strategie is nu zichtbaar. En evenzeer dat meer niet per definitie beter is. Wie elke zaterdag drie kilo papier bij de abonnee door de brievenbus duwt, wie elke week een glanzend kleurenkatern wil vullen met relevant proza, wie elke dag minstens drie snedige columns wil plaatsen, wie in elk katern de toon van Ernest Hemingway of dan ten minste Martha Gellhorn wil benaderen, moet van goede huize komen om dit te volbrengen zonder zelfbedrog. De vlucht naar voren voltrekt zich dan ook niet straffeloos - en helaas zijn het de lezers die het gelag betalen.

Men krijgt inderdaad meer katernen, meer kleur en nog veel meer ironie - tot in de voorpaginaberichtgeving aan toe - maar ironie is weinig meer dan de keerzijde van goedgelovigheid. Het is dan ook niet toevallig dat bij de drie grote nieuws-items van de laatste paar jaar (Srebrenica, de Bijlmerramp, de Kosovo-oorlog) de Nederlandse kranten wat betreft de nieuwsvoorziening behoorlijke steken hebben laten vallen. Inzake de kwestie Srebrenica bleken de Nederlandse journalisten weinig beter dan de Dutchbatters die juichend naar huis gingen, om de (uitzonderlijke) zelfkritiek van Volkskrant-verslaggever Bart Rijs te citeren; inzake de Bijlmerramp waren de uitglijders van de media (van de ‘mannen in witte pakken’ tot de ‘conspiratie van de ambtenarenstaat’) nog treuriger wat betreft de goedgelovigheid in de eigen Watergate-heroïek dan de mediashow van de parlementaire commissie; inzake Kosovo bleek er een teveel aan opiniërende quasiliteratuur en een tekort aan kritische afzijdigheid.

Dit alles vraagt om zelfanalyse. Maar misschien ook niet - de Nederlandse kranten zijn al zo enorm met zichzelf bezig. Men mag zelfs vrezen dat ze thans gebukt gaan onder een overdaad aan introspectie en solipsisme: op de vlucht naar voren is men verdwaald in een eigen universum waar de journalistieke ondergrens aan het vervagen is.

En dat terwijl een beknopte nieuwskrant als Metro een enorm succes is: iedere ochtend rollen 300.000 exemplaren van de persen. Goed, deze krant is gratis en als paper of record schiet zij uiteraard tekort, maar een voordeel is dat men niet verveeld wordt met ironie, columns, quasi-intellectualiteit en vergeefs geflirt met literaire journalistiek. Dit is een teken aan de wand. Willen de kranten overleven temidden van de multimediale achtergrondruis, dan zullen ze terug moeten naar hun core business: het op duurzame wijze berichten over namen, plaatsen en data - voorheen ook wel ‘de werkelijkheid’ geheten.