Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 22]

Lekkere vette woorden
door Corine Vloet

De Brits-Amerikaanse historicus Simon Schama heeft een omvangrijk nieuw boek gepubliceerd, De ogen van Rembrandt, over de meester en zijn tijd. Aanleiding voor kranten en tijdschriften in binnen- en buitenland om een waar bataljon aan experts te laten uitrukken voor hun recensies, van Roelof van Gelder (NRC Handelsblad), die meewerkte aan het vorig jaar verschenen Rembrandts schatkamer, en Ernst van de Wetering (Vrij Nederland), leider van het Rembrandt Research Project, tot aan Jonathan Israel (Times Literary Supplement), hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan University College London, en



E.H. Gombrich (New York Review of Books), eminent kunsthistoricus. Zoveel geleerdheid doet vermoeden dat Schama een kunsthistorische of geschiedkundige studie heeft geschreven. De recensies wijzen op iets anders.

Allereerst rijst in veel besprekingen de vraag of er wel behoefte is aan alweer een boek over Rembrandt. ‘Wat valt er nog over Rembrandt te beweren, als je niet een doorgewinterde specialist bent?’ aldus Lucette ter Borg, die in de Volkskrant deze vraag weet uit te smeren over ruim twee alinea's. Wat heeft Schama, die zich blijkbaar nadrukkelijk niet als kenner afficheert maar als een ‘aandachtige beschouwer’ (Jan Kuijk, Trouw) en een kunsthistorische ‘leek’ (Ter Borg), over dit onderwerp bij te dragen? Hij heeft geen nieuw onderzoek gedaan, presenteert ‘geen nieuw Rembrandtbeeld’ (Van Gelder), zijn boek is ‘niet in de eerste plaats bedoeld als vakliteratuur voor historici’ (Van de Wetering).

Volgens Van de Wetering - en de meeste andere recensenten - ligt het nut van het boek in Schama's synthese van bestaand onderzoek, die hij ‘in een wijdere historische context’ plaatst, en waaraan hij een ‘zeer persoonlijke tint’ gaf. Schama streeft namelijk een fysieke directheid na in zijn werk, ‘wil het verleden nabijkomen’ (Van Gelder), ‘heeft Rembrandt willen benaderen tot op de huid en verder’ (Ter Borg). In de Belgische krant De Morgen vat Leen Huet dit aspect mooi samen: ‘Historische gelaagdheid en historische directheid - soms springen feiten uit het boek recht op je af, net zoals een hand vanuit De nachtwacht naar je reikt.’

Een en ander heeft alles te maken met Schama's verlangen geschiedenis voor een breed publiek toegankelijk te maken, en zijn ‘conviction that the imaginative power of ordinary human empathy is still the master key to the past’ (aldus Gombrich, die het daar tot op zekere hoogte mee eens is).

Deze benadering resulteert in ‘een niet aflatende fontein van beelden’ en ‘het gevoel met wijdopen zintuigen door het Amsterdam van 1631 rond te lopen’ (zoals Van de Wetering schrijft), ‘filmische beschrijvingen’ (meent Van Gelder), ‘vivid description’ (oppert Gombrich), ‘technicolor’ (oordeelt Michael Kimmelman in de New York Times Book Review), ‘kunsthistorische hartkloppingen’ (diagnosticeert Huet), alsmede ‘een duizelingwekkende tocht over een achtbaan van metaforen, alliteraties en lekkere vette woorden’ (stipuleert Ter Borg). Schama is kortom ‘een aartsverteller die zijn literaire neigingen niet onder stoelen of banken steekt’ (Van de Wetering), en die op meeslepende en virtuoze wijze ‘schrijft alsof hij er zelf bij was’ (Van Gelder). Zelfs Jonathan Israel, die in TLS geen enkele waardering toont voor de inhoud van Schama's boek, vermeldt schoorvoetend ‘his facility with words and renowned rhetorical skills’.

Blijft de vraag wat de schrijver met al zijn verbale vuurwerk nu eigenlijk wil zeggen? Hoewel de recensenten benadrukken dat dit bij Schama niet altijd even makkelijk is samen te vatten, zijn ze opvallend eensluidend. Althans, met uitzondering van Jan Kuijk, die in Trouw ietwat curieus beweert: ‘In feite is Huygens, misschien nog meer dan Rembrandt, de hoofdfiguur in dit boek.’ De overige critici betogen dat Schama enerzijds Rembrandts emulatio van Rubens heeft

[p. 23]

willen aantonen, en anderzijds zijn ‘uniciteit’ en genialiteit heeft willen beklemtonen. ‘Ook keert Schama zich tegen de kunsthistorici die hebben aangetoond hoezeer Rembrandt zich liet inspireren door zijn voorgangers en een product was van zijn tijd,’ voegt Van Gelder daaraan toe.

Nu lijkt het mij, als Rembrandt-leek die bovendien het boek niet heeft gelezen, dat er sprake is van een zekere innerlijke tegenstrijdigheid in Schama's stellingen. De enige bespreking waarin dit expliciet verwoord wordt, is die van Deanna Petheridge in The Guardian. Over Rem-

[p. 24]

brandts vermeende fixatie op Rubens, en Schama's hagiografische constructie van zijn ‘artistic ancestry’ merkt zij op: ‘The notion is totally at odds with Schama's indisputable claim for Rembrandt's originality and invention.’ Kreeg Van de Wetering nog ‘het gevoel een noodzakelijk stuk weefsel te overzien waarin de draden van de levens van zowel Rubens en Rembrandt in hun relatie tot elkaar een plaats krijgen’, Van Gelder, Israel en Petheridge blijken niet overtuigd. ‘I can only hope that I am not guilty of having started this hare,’ schrikt Gombrich, die in het verleden wel op de invloed van Rubens op Rembrandt heeft gewezen. Zo had hij het ook weer niet bedoeld: ‘I certainly did not wish to imply that Rembrandt chose Rubens as his model.’ En Petheridge noteert over deze connectie zuinigjes dat ‘it works well as a literary device’, hoewel het als kunstgeschiedenis niet meer dan ‘contentious’ is.

Dit oordeel zou een samenvatting kunnen zijn van het oordeel der recensenten over De ogen van Rembrandt. Keer op keer stuiten critici op Schama's onbedwingbare literaire neigingen. Kimmelman spreekt van ‘long novelistic set pieces’, Ter Borg noemt Schama's Rembrandt ‘een half-literair verzinsel’, Van Gelder vergelijkt het boek met een ‘negentiende-eeuwse historische roman’, en Peter Conrad beschrijft het in The Observer als ‘fiction, not strictly history’, en vergelijkt Schama met Carlyle, Michelet en Georgette Heyer. Gombrich is stellig en helder: ‘the work under review has less affinity to an art-historical monograph than to historical fiction. Whether or not this discovery will disappoint us depends, of course, on our expectations.’

Bijzonder teleurgesteld is Jonathan Israel, teleurgesteld en boos. Hij bespreekt De ogen van Rembrandt als iets wat het blijkbaar niet is: een wetenschappelijke studie. Hij laat er dus geen spaan van heel: ‘numerous astounding inaccuracies’, ‘over-simplification’, ‘accumulation of verbiage’, ‘a rather inadequate acknowledgement of other authorities’, ‘wilfully and ill-advisedly unscholarly’, ‘unhistorical approach’, ‘highly conjectural’, enzovoort. Israel verklaart bang te zijn dat lezers het boek als een historisch standaardwerk zullen beschouwen, en ziet het daarom als niets minder dan een bedreiging van de Westerse cultuur: ‘Communication skills, together with glamour, are what count in the new culture [...] One would surely need to be excessively cynical, however, to believe that such forces could ever truly sweep scholarly values and criteria aside to such an extent as to finally determine what is valuable, important or great in historical and art-historical writing, and in cultural life more generally.’

Een tikkeltje potsierlijk, en ook tragisch, deze welgemeende, felle tirade tegen de tijdgeest. Onbedoeld komisch is bovendien Israels waarschuwing, ‘to be consulted with caution’, eigenlijk nog de spannendste aanbeveling voor het boek die ik gelezen heb.

Ook de andere recensenten zijn verre van kritiekloos. Een boek dat blijkbaar zo'n aanslag op de zintuigen pleegt, kun je natuurlijk niet ongestraft lezen: ‘De lezer krijgt nergens adem [...]. Wie middenin dit boek zit, loopt het risico op een aanval van historische claustrofobie’, meent Van Gelder. En Conrad bekent: ‘the verbal banquet left me pining for a dose of Alka Seltzer.’ Verder wordt het werk vooral te dik bevonden, is het ‘a great, meandering compilation of incidents and observations’ (Kimmelman), lijkt het ‘vanuit wetenschappelijk oogpunt gezien suspect’ (Van de Wetering), en laat Schama ‘te veel feitelijke steken vallen’ (Ter Borg).

Toch wordt Israels zure uitspraak, ‘No one with any knowledge of the Dutch Golden Age could possibly find Rembrandt's Eyes substantial’, niet algemeen onderschreven. Zeker, Kimmelman, Conrad, Petheridge en Ter Borg oordelen overwegend negatief, en eigenlijk zijn alleen Huet en Kuijk echt enthousiast, maar het is verrassend hoeveel critici ondanks hun wetenschappelijke bedenkingen of uiterst kritische kanttekeningen toch tot positieve uitspraken komen. Daarbij is het opvallend dat juist twee van de grootste kunsthistorische autoriteiten het mildst zijn - Van de Wetering zelfs behoorlijk gloedvol. En Gombrich wijst er fijntjes op dat niemand minder dan Aristoteles in zijn Poetica al fictie superieur aan geschiedenis noemde.

Naar de recensies te oordelen heeft Schama binnen de kaft van zijn boek een populariserend, interdisciplinair multimedia-spektakel willen bieden, met de nadruk op human interest en de ‘echtheid’ van de historische ervaring, waarbij geheel volgens de huidige literaire trends feit en fictie in elkaar overlopen. Het lijkt er ook op dat hij daar aardig in geslaagd is. Ik vrees voor Israel dat er nog veel van zulke werken zullen volgen.