Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 18]

Maanzang
door Dorrit van Dalen

J'ai une pensée pour toi, is alles wat hij achter op zijn kaart had geschreven. Adama Traore had de pech dat juist voordat hij zijn bac deed er twee opeenvolgende années blanches waren - jaren waarin door stakingen of politieke onrust de scholen dicht blijven.

In het eerste jaar werd hij achttien. Een leeftijd, zei hij, waarop een jongen geld nodig heeft in verband met meisjes. Hij kon als chauffeur aan het werk bij het autoverhuurbedrijf van zijn oom. Met diplomaten, artsen en archeologen reed hij door het hele land. Hij begeleidde irrigatiedeskundigen naar Kita en architecten naar Djenné, Alhambra van Afrika. Terug in Bamako leverde hij kleine transportdiensten aan de mooiste meiden en hij verdiende meer dan menig ambtenaar. Toen de scholen weer open gingen kon hij niet meer terug. Ooit had hij - niet ten onrechte - voor zichzelf de mogelijkheid gezien om techniek of medicijnen te studeren, maar die weg was nu afgesloten. Of misschien ook niet, hij was pas tweeëntwintig.

Als zijn passagiers hun vergaderingen bijwoonden las hij, onderuit gezakt in de hoge zetel van zijn quatre-quatre, populair wetenschappelijke tijdschriften - Franse die hij zelf in Bamako kocht en soms Amerikaanse die iemand had achtergelaten. Wie er prijs op stelde, kon met hem praten over dna en de genetische manipulatie van maïs, de logistiek van het vliegveld van Atlanta, energieopwekking door de wisseling van eb en vloed, en de vliezen aan eendentenen.

Op de lange rechte weg van Bla naar Segou, op het meest slaapverwekkende uur van de dag was zijn behoefte aan stevige gespreksstof groot. Dat hij mijn ‘inshallahs’ doorzag voor wat ze waren - een onheilig mengsel van beleefdheid en lichte spot -, bracht hem er waarschijnlijk toe om het onderwerp geloof aan te snijden.

‘Ik zal je een bewijs geven voor het bestaan van God,’ zei hij, nadat er bijna een uur lang geen woord was gevallen. Onwillekeurig ga je dan toch rechtop zitten.

‘Stel, je bent midden in een woestijn. Je loopt en loopt, op zoek naar een oase en je hebt al twee dagen niets gedronken. En opeens vind je een huis. Een echt huis. De deur is open, de airconditioning staat aan. Je gaat naar binnen en daar zie je water klaar staan en een ijskast met coca-cola, en is er een tv en zachte kussens...’

Een showroom van Ikea tussen de knoppiesdoorns en de termietenheuvels als nieuw teken van het eeuwigdurend verbond? Nee, Adama was niet simpel. Dit was geen sprookje maar een parabel. Natuurlijk zou dat huis door mensen zijn gebouwd. Daar ging het juist om. Niemand geloofde dat een huis compleet met coca-cola zo vanzelf uit het zand gegroeid kon zijn. Toch? Nee, iemand moest zo'n huis hebben gebouwd en ingericht. En zo was het ook met de wereld. Geen evolutie, maar schepping en inrichting door Allah.

Nu wilde ik, ook in het belang van mijn eigen veiligheid, dit vreselijke uur wel met hem wegkletsen, maar niet over godsdienst. Deze keer bleek hij echter niet uit te zijn op een debat. Ik mocht mijn mond houden, hij ging verder.

‘Weet je wat de eerste man die op de maan kwam hoorde?’

Hoorde? Ik geloof niet dat ik me ooit een geluid bij de maan heb voorgesteld.

‘Het eerste dat Neil Armstrong hoorde toen hij de deur van de Apollo opende en die grote kleine stap maakte, was de muezzin. Allahu akbar en kom bidden.’

Ik beheerste me. ‘Waarom zou Allah op de maan een muezzin laten roepen?’

‘Niet omdat er maanmannetjes zijn die bidden, maar omdat Hij juist op die dag de mensheid een teken wilde geven.’

Adama had het in 1990 - en niet eerder - in Burkina Faso horen vertellen, maar in Mali wisten mensen er destijds ook van.

Wat mooi, dacht ik, dat er in hoofdsteden die de grootste afzetmarkt van Kung-Fu films buiten Azië vormen, waar de elite zijn huizen inricht naar het voorbeeld van Braziliaanse soaps, en waar de elektronische tonen van Radio France Internationale de intiemste uren van het gezins-

[p. 19]

leven markeren, toch nog zulke mythen van eigen bodem worden gemaakt en verder verteld.

Adama deed er verder het zwijgen toe.

Een jaar later nodigde een vrouw in Tsjaad me uit voor een lunch bij haar thuis. We hadden het net over haar vriend Farid, een Senegalees die ik nog niet ontmoet had, toen die een dag eerder dan verwacht terugkeerde van een lange reis langs ontwikkelingsprojecten. Farid was moe en smerig en niet blij met mijn aanwezigheid. Maar ze wilden me niet wegsturen en ik kon niet doen alsof ik veronderstelde dat ze dat wilden.

In zulke situaties is de maan een uitkomst. Ik vertelde Adama's verhaal en Farid, die het al kende, vertelde waar hij was op de dag van de landing van de Apollo 11 (ziek, in bed met radio, in een hutje in de Casamance) - en godzijdank, zo'n man voelt zich dan toch weer gewenst.

Het verhaal over de muezzin op de maan was inderdaad pas in 1990 bekend geworden, zei Farid. Hijzelf had er sindsdien over nagedacht, maar nooit meer hardop. ‘Want ik ben een serieuze moslim,’ zei hij, ‘een deel van mij gelooft wat er gezegd wordt.’

In 1990 studeerde Farid aan de Universiteit van Caïro. Juist in dat jaar kwam Neil Armstrong daar om een conferentie bij te wonen. Al snel na zijn aankomst deed in cafés en kranten het bericht de ronde dat de astronaut op de eerste dag van zijn verblijf in Egypte, terwijl hij uitrustte in zijn hotelkamer, een merkwaardig zingend geluid had gehoord. Hij dacht: wat is dat? Dat is precies het geluid dat ik op de maan heb gehoord. Het hield op, maar begon na een paar uur opnieuw. ‘Ik word gek!’ riep Armstrong, ‘het is precies hetzelfde!’ Hij zocht zijn gastheren en vroeg wat het zangerige geluid was dat hij elke paar uur hoorde. ‘Dat is de muezzin. Allah is groot, roept hij,’ hadden ze uitgelegd.

‘Waarom eigenlijk,’ onderbrak ik Farid, ‘heeft Armstrong zich toen niet meteen bekeerd?’ En tegelijk met mijn vraag zag ik het antwoord aankomen, zoals je aan een golf in zee op zeker moment kunt zien of hij zal omslaan of niet. Deze

[p. 20]

sloeg om: ‘Maar hij heeft zich bekeerd!’ riep Farid. Tenminste, hij had zich willen bekeren. Hij ging er zelfs voor naar Saoedi Arabië, liet zich er onderwijzen in de islam en las de koran in Engelse vertaling. Maar toen Armstrong zag dat moslims niet ver van de Heilige Stad alcohol drinken en onderaardse huizen bezoeken, waar vrouwen op de tafels dansen, was hij teleurgesteld - ‘et puis, il a boudé l'islam’.

Deze versie van het verhaal, cultuurkritiek en evangelie tegelijk, verklaart waarom het bericht over de maanzang pas twintig jaar later werd geopenbaard. Eerder wist Armstrong niet wat hij hoorde. Hoe kon hij het weten, als Amerikaan. Voor Farid was de verklaring echter niet afdoende. Hij liet zich verleiden om te zeggen wat hij ervan dacht.

Aan het eind van de jaren tachtig voelden Islamitische leiders zich onzeker, legde hij uit. Iran en Irak waren verwikkeld in een broedertwist en toen die bijna was bijgelegd werd Iran getroffen door een aardbeving waarna het land tot grote ergernis van radicale islamitische groepen noodhulp van het Westen aanvaardde. Er heerste twijfel, of men vreesde twijfel, aan het gelijk van de islam.

Het was daarom mogelijk, zei Farid, dat de islamitische leiders Neil Armstrong - ook maar een mens tenslotte - veel geld hadden geboden om te verzinnen dat hij de muezzin had gehoord (want Allah zelf horen kon natuurlijk niet voor een Christen). Dat moest het zijn, want waarom had Armstrong anders in 1969 niet meteen melding gemaakt van een mysterieus gezang?

Farid had wakker gelegen van het idee dat zijn conclusie heidens was. Tot hij zich herinnerde dat het volgens de hadith, de verbazend praktische gedragslijnen voor moslims, is toegestaan om iemand die twijfelt of hij naar de moskee zal gaan (omdat hij in diezelfde tijd bijvoorbeeld een bete broods voor zijn familie kan verdienen), met geld over te halen om toch mee te komen. Saoedische leiders zouden hun geld goed en rechtvaardig besteed hebben door Armstrongs woorden te kopen en daarmee duizenden wankele moslims weer aan de oumma te binden.

Ik raakte steeds meer geïntrigeerd door het feit dat het verhaal van Caïro tot aan Senegal, over de hele breedte van het continent, was verspreid. Zou het mogelijk zijn om na te gaan wat de oorsprong ervan was en hoe het verder was gegroeid? Wat kon Armstrong publiekelijk of in kleine kring gezegd hebben dat aanleiding gaf voor het ontstaan van zo'n mythische vertelling? Zou hem, toen hij in Caïro was of op een ander moment, ooit gevraagd zijn om eens te komen praten met een islamitische geestelijke over zijn maanwandeling, en wie weet over het profeetschap? Of heeft hij nergens last van gehad en komt alle lof voor het fantastische verzinsel toe aan krantenredacties en afdelingen externe betrekkingen van religieuze instellingen?

Armstrong was jong in 1969, en iedereen (behalve ik) bleek te weten dat hij nog leefde. Ik schreef dus naar de nasa met een toegelicht verzoek om mij het adres van de heer Neil Armstrong te sturen, in de hoop dat dit niet geheim was.

Het antwoord kwam per kerende post in een grote dikke envelop. ‘Dear student, Thank you very much for your interest in NASA's aerospace research and development programs. We will continue to need young people like yourself who are interested in pursuing subjects in science, mathematics and technology to implement and complete our nation's aerospace exploration goals in the 21st century.’

Verder bevatte de envelop posters van de bemanningen van de laatste Space Shuttles, geretoucheerd in de stijl van kookboeken uit de jaren vijftig.

Maar het antwoord op mijn volgende brief vermeldde zomaar Armstrongs postadres, in Lebanon. Was Libanon een pensioenoord voor Amerikanen? Verbazingwekkend, maar als Armstrong in een land vol moslims woonde, dan was in ieder geval de kans groot dat hij iets wist van de mythe die hij had ‘veroorzaakt’. En astronauten moeten leuke mensen zijn, heb ik altijd gedacht, dus stuurde ik een lang epistel. Ik verheugde me wekenlang op een brief vol anekdoten. Maar er kwam geen antwoord.

‘Libanon?’ vroeg een vriend. ‘Rare plek om terecht te komen voor zo iemand.’ En opeens werd me duidelijk: het was niet raar, het was onwaarschijnlijk. Er is een Lebanon, zo leerde de atlas, in de Verenigde Staten in Oregon, en in Tennessee, en in Pennsylvania, en in Ohio, en in Kentucky, en in Missouri en ook nog in de Canadese Appalachen. Armstrong woont in een van de Lebanons die ver van Houston en ver van de Biblebelt liggen.

[p. 21]

Eigenlijk is het logisch dat hij, en niet Aldrin of Michael Collins de muezzin moest horen, want Armstrong was de enige van de drie die niet fanatiek in de Heer was. Niet alleen de andere astronauten, maar ook negentig procent van alle nasa werknemers waren dat wel, volgens David Noble in zijn boek The religion of technology. Hun wetenschappelijke opleiding deed niets af aan hun geloof. Integendeel, verschillende astronauten meldden bij terugkeer op aarde dat ze in de ruimte het bewijs van God, en van een goddelijk geordende schepping hadden gezien. Daar waren ze ook op uitgezocht. De ruimtemissies van de Sovjets waren immers goddeloos (Yuri Gagarin had vanuit de ruimte geroepen dat hij er geen enkele God zag rondzweven), en de Amerikanen hadden een grote voorsprong omdat de meeste topwetenschappers van de nasa ook ouderling of zondagsschoolleider waren.

Op de ruimtemissies gingen steevast bijbels en gebedenboeken mee. In de ijle lunaire lucht vervlogen de woorden van de psalmen 8 (twee keer) en 121, van Johannes 15:5 en van de eerste verzen van Genesis. Vlaggen met kruisen en banieren met de symbolen van de Drie-eenheid en de roos van Luther ontplooien zich nog steeds gewichtloos aan masten in de zwarte grond. Het eerste dat ooit op de maan geconsumeerd werd, waren de wijn en wafels die de Methodist Aldrin had meegenomen om het Heilig Avondmaal te vieren. Ga na wat dat betekend had als Buzz rooms-katholiek was geweest.

Armstrong deed aan dit alles niet mee, en wie had opgelet die kon het weten. Hij was dus beschikbaar toen er in 1989 en 1990 een fundamentalistische reactie kwam op de onzekerheid in de islamitische wereld - een reactie waar ook de fatwa tegen Salman Rushdie bij hoorde, vanwege zijn De duivelsverzen, dat eind 1988 was gepubliceerd. Dat boek maakte sommige moslims razend.

Waarom?

Kom, zei de roverhoofdman, laat ons iets vertellen. En hij begon: Adama, j'ai un histoire pour toi.

Het lasterlijkst is De duivelsverzen niet jegens God of zijn Profeet, maar jegens de aartsengel Gabriël, die in het Arabisch Djibriël heet. In het boek vallen twee Indiase acteurs uit een ontploft vliegtuig ‘als frutsels tabak uit een geknakte sigaar’. Door die val worden ze herboren, maar anders dan ze waren. Langzamerhand komen ze daar achter. De aardigste van de twee moet tot zijn verdriet leven met steeds hariger dijen en de wolken zwaveldamp die hij onwillekeurig uitstoot. De ander, de arrogante, luidruchtige Djibriël weet op het moment dat hij midden in een krijsende ruzie met zijn minnares God aanschouwt, dat hij de aartsengel is.

In de islam is Djibriël de gids en onderwijzer van de Profeet, degene die Mohammed beetje bij beetje, en meestal 's nachts de Openbaring bracht, en die hem begeleidde op zijn wonderbaarlijke reis naar de troon van God in de hemel. (Een reis overigens die de naam Divina Comedia met ere zou dragen: ze voert langs de Poort der Wachters, en steeds hogere hemelen tot aan de zesde Hemel waar Mohammed Mozes ontmoet, en de zevende hemel waar hij zijn ‘vader’ Abraham ontmoet, en dan naar het Paradijs, waar hij een meisje ziet met donkerrode lippen. ‘Ik vroeg haar voor wie zij was, want zij beviel mij zeer, en ze antwoordde: Voor Zayd ibn Haritha. Dat goede nieuws bracht de Profeet aan Zayd over.’) Tenslotte bracht Djibriël Mohammed bij de Heer.

In De duivelsverzen gaat het anders: daarin brengt deze meest verhevene der engelen zijn openbaringen aan de profetes Aïsha op de melodie van hits uit de Top Tien.

De maan, aankondiger van de ramadan en grondslag van de islamitische kalender, is voor moslims altijd belangrijker geweest dan voor christenen. Dat de islam zich de wandeling van Neil Armstrong over het hemellichaam pas in 1990 probeerde toe te eigenen door een mythisch verhaal, een moderne ‘traditie’ de wereld in te brengen over een manifestatie van Allah, moet een reactie zijn op de draai die Rushdie kort daarvoor had gegeven aan het verhaal van de tot dan toe belangrijkste wandelaar in het hemelrijk, de aartsengel Djibriël.

Er is post uit Lebanon. Een heel kort briefje van Neil Armstrongs administrative aide: het is allemaal niet waar wat ze zeggen.

Ach, laat maar, denk ik, want ik heb een antwoord gevonden. Nog niet op de vraag hoe, maar wel op de vraag waarom het maanverhaal in de wereld is gekomen. Rushdie heeft niet alleen een doodvonnis over zich afgeroepen, maar ook een repliek gekregen op literair niveau.