Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 3]

Dennen, sneeuw en een vriend
door Gerrit Krol

Met Charlotte Mutsaers en mij is het wonderlijk gesteld. We lezen elkaars boeken, intensief bij vlagen en toch zien we elkaar haast nooit.

De laatste keer dat ik Charlotte heb gesproken, was in maart 1995, in Amsterdam naar aanleiding van een stukje dat ik had geschreven over de Groene Kalebas, een souterrain in de Tweede Weteringdwarsstraat - de jaren vijftig, ‘onze’ tijd, dat schept een band.

Verder was er een ontmoeting eind 1989, in een café, na afloop van een ‘Brandende Kwestie’, die ik zelf aan de orde had gesteld, over de mogelijkheid of de noodzaak van de doodstraf. Ik had daarin een vrij precieze beschrijving gegeven van een psychopaat en om dat te vieren zaten we nu in dat café aan tafeltjes met de hele horde. Charlotte zat tegenover mij en vanwege het haarscherpe portret dat ik van ‘de psychopaat’ had gegeven, keek ze me indringend aan:

‘Hoe wéét je dat?’

Hoezo? Vreemde vraag. Alsof iemand, nadat ik had gezegd dat mijn naam Gerrit Krol was, mij zou hebben gevraagd: hoe wéét je dat.

Ik kan me goed voorstellen wat voor persoon ik zou zijn geweest, als ik in mijn eerste jaren dagelijks geslagen was, niemand van me gehouden had, in de knop was gebroken. Gegeven mijn aard, was ik denk ik een doodsbange man geweest, die voor zijn leven maar één uitweg zou hebben gezien: het leven van een ander. Dat wéét ik, en dat heb ik in alle bescheidenheid staan voorlezen, die avond. Ik gaf het verhaal mee aan Carel Peeters van VN, die het met een nors gezicht in ontvangst nam (die man lacht nooit, als-ie mij ziet), maar voor de rest was het een leuke avond.

Charlotte vraagt me in haar nieuwste boek, Zeepijn: ‘Beste Gerrit, wees zo goed en knip en plak een minirokje uit Rachels rokje. Dan kan ik het eindelijk ook eens onder de kerstboom voorlezen, want daar hoort het thuis.’ Zij weet: naast de pen behoren schaar en lijmpot tot mijn schrijfgerei. Ze heeft het goede voorbeeld gegeven door uit mijn roman De chauffeur verveelt zich een mooie collage te maken: alles wat te maken heeft met dennenbomen en zee heeft ze uitgeknipt en aan elkaar geplakt en ziet: een nieuw meesterwerkje is geboren. (De vraag is: zou ze ook zo'n mooie collage hebben gekregen als ze had geselecteerd op ‘olie’, of ‘vrouw’, of ‘sneeuw’, of een combinatie daarvan?)

Ik heb er wel zin in. Maar voor ik begin, moet mij nog iets van het hart. Charlotte Mutsaers maakt geen verschil tussen dennen en sparren. Ik juist wel. Het zijn allebei naaldbomen, maar niet de enige. Je hebt ook nog de larix, of lork, die zij misschien daarom niet noemt omdat ze 's winters kaal zijn. In 't voorjaar komen er weer naalden aan, in bosjes gebundeld. De spar heeft enkelvoudige, de den dubbele naalden (bosjes van twee) en de larix - het is als met telwoorden van primitieve volkeren. Spar, den, larix = 1, 2, veel. Ik vind dit te grappig om het niet te vermelden. Er is nóg een reden de larix niet te vergeten, ik zei het al: zijn synoniem is lork, het omgekeerde van mijn naam: Tirreg Lork. Ik luister daarnaar. Spits mijn oren.

Charlotte geeft hier niets om, lijkt mij. En dat komt door haar sterke liefde voor dit soort dingen. Dan hoef je niet logisch en consequent te zijn. Ze is niet de enige. In het Nieuwsblad van het Noorden van 14 december stond een artikel over bosbouw; de boswachter die daarin aan het woord is zegt rustig: ‘Ik vind een mooi, donker sparrenbos met een zacht tapijt van dennennaalden ook zijn charme hebben.’ Het kan dus wel. Je kunt ook denappels en sparappels door elkaar halen. ‘Larixappels’ of ‘lorkappels’ zegt niemand, dat zijn gewoon denappels. En een kerstboom is gewoon een dennenboom.

Er is nog iets. Een hoofdstuk in Zeepijn is er zelfs naar genoemd: ‘Dennenstraat of Denneweg, wat

[p. 4]

is omgeving?’ - Mutsaers citeert een passage, waar ik, als heimelijke corrector van mijn nieuwe drukken, een beetje door de mand val. Ze schrijft:

‘In de eerste druk van De chauffeur verveelt zich komt de Dennenstraat in Den Haag voor. Wie Den Haag kent weet dat er in de hele stad geen Dennenstraat te vinden is. Wie Den Haag niet kent, weet dat niet. [...] Daar ik me meende te herinneren dat De chauffeur verveelt zich een hoog dennengehalte (er komt zelfs een kerstboom in voor) aan een hoog zeegehalte paart, kreeg ik zin het boek weer eens op te slaan. Nu kon ik mijn eigen exemplaar niet zo gauw vinden en daarom leende ik het van een vriend. Dat bleek echter de derde druk, van zestien jaar later, te zijn. En of men het geloven wil of niet: daarin was de Dennenstraat in Denneweg veranderd. Een wijziging waar de schrijver uiteraard zelf de hand in had gehad. Onbegrijpelijk, want het boek was er niet beter op geworden. In dezelfde alinea komt namelijk óók een Zeestraat voor, en nu een van die twee straten in een weg was veranderd, was het voormalige stratenpaar geen eenheid meer. [...] Om een of andere reden had Krol dus in een latere druk voor de feitelijke werkelijkheid gekozen. [...] Wat een schandelijke ontrouw aan de intuïtie van de schrijvende hand!’

Einde van het lange citaat, waar ik het volgende antwoord op heb. Ik had ‘Dennenstraat’ geschreven uit slordigheid, in haast. Toen ik later weer 's in Den Haag kwam, zag ik dat die straat Denneweg heette - veel mooier. Want een weg in de binnenstad is bijzonder, die zijn er niet veel. Een straat ligt doorgaans vervlochten in andere straten. Een weg voert naar buiten. Wie op de Denneweg loopt en hij loopt daar in de zeventiende eeuw, loopt vrij in de natuur, door duin en dal, tussen de dennen door. En hij loopt naar zee. De Denneweg preludeert op de zee van de volgende bladzij, vooral als je Den Haag niet kent. Die Zeestraat loopt sowieso naar zee. De evenwijdigheid is gratis. En wat ‘omgeving’ is, weet niemand. Wij wonen op de bodem van het heelal.

Nu komen we toe aan Rachels rokje. Ik zal proberen een uittreksel te maken, geen samenvatting zoals voor de middelbare scholen, maar een extract, exclusief in de bewoordingen van de auteur, naar Mutsaers' recept; elk ander extract is uit den boze. Wij auteurs doen dat zelf. Door te citeren, de enige manier. De grote vraag is: welke doorsnee moet je maken? Je kunt moeilijk het hele boek citeren.

Ik had, moet ik eerlijk zeggen, aanvankelijk de grootste moeite een ingang te vinden tot dit boek - hoezeer het mij ook toeschitterde. Mogelijk had ik de verkeerde registers uitstaan. Je moet ook niet direct alles willen lezen. Ik heb het vier jaar laten liggen.

Ik ben achteraan begonnen. Tot halverwege. Toen ben ik vooraan begonnen. En toen ging het boek voor mij open. (Het lijkt misschien wat aanstellerig, deze leesmethode. Maar u weet van schilders die, om hun werk wat meer objectief te kunnen beoordelen, het in de spiegel bekijken en zo op de valreep nog tot significante verbeteringen komen. Zelf doe ik dat ook, met m'n eigen werk, en niet eens bewust. Als het boek af is, ga ik er nog vele malen doorheen, van voren naar achteren, maar even vaak van achteren naar voren - om de stijl denk ik, ‘los van de inhoud’ voor zover dat mogelijk is.)

Ik heb gekozen voor de snede dennen/sneeuw/ Rokriem. Zie hier het resultaat.

Nú, op dit moment, zit de tienjarige Rachel een slinger denneappels te rijgen aan tafel. En nú, nú gaat de bel. Hij gaat zelfs drie keer en dat op 24 december. In de dikke vacht sneeuw die voor kerstmis klaar is gelegd dampt een witte taxi. Ziezo, zou de Sneeuwkoningin zeggen, nu beginnen we. Dan kun je nog altijd beter verorberd worden in de gezelligheid van een goed verwarmde kerstkamer. Zoals bekend bevonden zich daar al een denneboompje, een distel en een vijgeblad. Levensgevaarlijk, want de hersens zijn geen hortus en als er te veel plantaardigs groeit kunnen de gedachten niet meer uit de voeten, wat veel narigheid met zich meebrengt. Maar passie heeft zo haar eigen manier van doen. Het sneeuwt op Amsterdam. Omwille van het sprookje. En het is spitsuur, dat ook nog. Boven het sneeuwende wolkendek, in de zon, zit Zeus met een bosje bliksems in zijn handen. Het is spitsuur en het sneeuwt op Amsterdam. Heel toevallig hebben zij elkaar weer ontmoet en nu bevinden zij zich na dertig jaar ineens op een vluchtheuvel die zich uit de bagger verheft met de ongereptheid van een vers bepoederde Weihnachtsstollen. Hij is haar voor. Zonder één blik op haar rokje en haar satijnen kousen veegt hij met zijn zwarte wanten zorgvuldig de sneeuw van haar jas en zegt: Die dans ben je mooi ontsprongen. En nogmaals slaat hij de

[p. 5]

vlokken van haar jas, waarna hij een voor een zijn vingers naar zijn mond brengt. IJslollies van wol. Toverijslollies: wit als ze erin gaan, zwart als ze eruit komen. En nu waren ze dan bij een grote open plek beland waar behalve wat stompjes van omgehakte sparren niet veel bijzonders uit de grond stak en zeker geen bloemen. Toch had de plek ook iets poëtisch. Hartje winter, dat weet ik zeker, en de sneeuwklokken waren zo groot als eierkolen. Was me dat een kou. Pas toen viel haar op dat zijn haar op twee manieren wit was geworden, door de sneeuw en de tijd. De nacht ervoor had het urenlang gesneeuwd en daarom was iedereen door het dolle heen, wat resulteerde in allerlei flauwiteiten met sneeuwballen. En dat ik aan niemand kan vertellen dat ik nieuwe bruidsboeketten heb uitgevonden: dennetakken met madeliefjes erdoorheen! Ook al is het dan geen winter, door die chocola ontstaat er iets van de warme winterse sfeer die geen zomerzon je verschaffen kan (een kerstboom in een bloeiende tuin heeft soms hetzelfde effect). Ik wist niet dat een kerstliedje zoveel pijn kon doen. Ooit was de kerstauto Rachels dierbaarste auto. Alleen het woord al. Rachels vader zag het er wel aan af: elk jaar rond Kerstmis las hij ‘De kerstauto’ minstens drie keer voor. En een Douglas is echt een denneboom. Het is overdadig gaan sneeuwen. Nog even

[p. 6]

en de hele vluchtheuvel ligt er weer net zo bij als in het begin. Als een plaatje, als een illustratie uit een banketbakkersleerboek. Vreemd dat je meer dan dertig jaar kunt slapen als een roos en dat honderd nachten dan ineens onhoudbaar zijn, een eeuwigheid. Zij die niet slapen, Rachel kon er nu van meepraten. De zwaarste stormen razen in bed, de hoogste golven zijn die van je bloed en het allernietigste, allerschuchterste, allerhunkerendste scheepje ben je zelf. Als een kerstboom geen kaarsjes draagt ‘is hij voor niks omgehakt’. Daar ging ze prat op, op haar vleugeltjes. Maar de kerserode stola had een roze stuk rug bloot gelaten dat verre van benig was en de gleuf in die rug was bijna zo diep als de gleuf van voren. In gedachten zag ze keer op keer zijn grote handen erlangs glijden. Wanneer hij zes dagen later voor haar neus staat kan ze niet veel anders uitbrengen dan de waarheid: ‘Ik heb zo naar je verlangd, Rokriem, ik heb zó naar je verlangd. Of mag ik dat niet zeggen?’ Rokriem kwam naast haar staan en legde een hand op haar schouder. ‘Kleintje,’ zei hij - en dat had hij nog nooit gezegd en terecht want ze was niet klein - ‘kleintje, ik trek me terug’ en daarbij gaf hij met twee vingers een speels tikje tegen haar neus, wat een bijzonder lief gebaar was. Het was dus heel mooi weer. Hortend en piepend kwamen we op gang en toen vlogen we onvervaard de lucht in. Aan een sidderende draad. Om eindelijk eens te gaan genieten van de vrije natuur boven, de ongerepte sneeuw, het uitzicht op de donkere dennevachten. Ik zei dus dat het heel mooi weer was. Maar hoe is winters weer. Dat deed de wind. Meteen pakten zich dikke, gelige wolken samen en voor we er erg in hadden schommelden Pom en ik een dikke, verstikkende sneeuwstorm in.

En daarmee zijn we bijna aan het einde van Rachels rokje en aan het begin van het laatste hoofdstuk, de dood van het hondje Pom. Sterft de sneeuwdood. Iets verschrikkelijkers heb ik de laatste jaren niet gelezen, ik die ‘niet van dierenverhalen houd’. Dat is toch gek. In haar jongste boek beschrijft Mutsaers onder andere de dood van een vogeltje. Als je het mij nu zo zou presenteren of samenvatten: ‘de dood van een vogeltje’, ja nee, dan hoef ik het niet. Maar ik heb het gelezen in de woorden van de auteur zelf, kijk het raam uit en denk, wat is dit toch mooi. Wat érg, en wat is het toch heerlijk beschreven. Geschreven.

Ik had het al 's gelezen, in De Revisor, en was blij het opnieuw tegen te komen. Herlezen, mensen! Literatuur is herlezen. Het is als een schommel die je telkens een zet geeft. Elke keer kom je hoger.