Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 34]

Fin de spectacle
door Willem Wansink

Tien jaar later durft hij de diagnose te stellen. ‘De Europese revolutie is geslaagd,’ oordeelt hij. ‘Het duurde zeventig jaar om de waarheid over de Russische Revolutie van 1917 te achterhalen. Het duurde ook heel lang om de werkelijkheid van de Franse Revolutie van 1789 te leren kennen. Maar ik verwacht niet dat er nog veel verrassingen over 1989 zullen komen. We kunnen verklaren wat er is gebeurd.’

Wat is de voorspelling van een historicus waard? Zelf memoreert hij graag hoe hij in januari 1989 voorspelde dat de Berlijnse Muur nog lang overeind zou blijven. Nu mocht hij slapen in het Adlon, het beste hotel van Berlijn, gelegen tegenover de Brandenburger Tor waar dagenlang werd gevierd dat zijn oordeel onmiddellijk op de vuilnishoop der geschiedenis belandde. Zelf zat hij prominent op de bühne, vóór het orkest met Mstislav Rostropovitsj die op 9 november 1989 in zijn eentje ook al bij de Muur zijn cello had bespeeld.

Timothy Garton Ash heeft behalve een rood baardje ook een aristocratische stotter, die misschien wel hoort bij zijn hoogleraarschap aan St. Antony's College in Oxford. Hij is ‘jong’ nog, met zijn vierenveertig jaar, maar inmiddels beroemd. Zijn boeken zijn in vijftien talen vertaald, hij heeft prestigieuze prijzen ontvangen, politici en journalisten hangen aan zijn lippen. Dat was anders toen hij in 1978 vanuit het veilige Engeland naar het continent vertrok, gewapend met weinig meer dan het familiefortuin, een stapel tweedjasjes, zijn blauwe Alfa Romeo en het verlangen een plekje te veroveren in de vaderlandse Who is Who. Zijn vader was een Engelse oorlogsheld, zijn moeder een Poolse, hij bezocht de beste scholen en werd in Oxford gevormd tot geschiedvorser. Niets wees erop dat hij zich zonder omzien zou storten in de tien jaren die een werelddeel zouden veranderen.

Saai kun je het Europese verblijf van Garton Ash niet noemen. Hij werd woordvoerder van Solidarnosc in Polen, sloot vriendschap met Vaclav Havel aan de vooravond van de Fluwelen Revolutie, zag Oost-Duitsland onder zijn handen verdampen, bezocht Erich Honnecker in de gevangenis, en was erbij toen Michael Ignatieff, Julie Christie, en Susann Sontag elkaar tijdens het dieptepunt van de Bosnische Oorlog in Tuzla ontmoetten in de bar waar alle westerse beroemdheden elkaar tegenkwamen (‘Ik kan gewoon niet geloven dat je hier pas voor het eerst bent,’ hoorde hij Susan tegen Michael zeggen). In Warschau, Boedapest, Berlijn en Praag zag hij van binnenuit hoe zeventig jaar communisme ten einde kwam. Hij was erbij toen Havel in de Praagse Laterna Magica zijn idealen ontvouwde zonder te vermoeden dat zijn doel binnen luttele weken zou worden verwezenlijkt, en hij zijn nieuwe Engelse vriend zou vragen zijn redevoeringen te redigeren.

Al met al is het misschien geen wonder dat Garton Ash euroscepticus is. Dat was hij in 1989 - toen hij temidden van de euforie de term refolution opperde om de wankele politiek van Gorbatsjov te omschrijven. En dat is hij nog steeds, pleitend voor uitbreiding van de Unie - maar niet uit idealisme. ‘Bijna alles is gedaan in naam van Europa,’ zegt hij ongeduldig, ‘van genocide tot pogingen in waarheid te leven.’ Hij ziet de contouren van het nieuwe Europa langzaam zichtbaar worden, maar dat is niet noodzakelijkerwijs een prettig gezicht. Het beestje heeft nog geen naam, de gemeenschappelijke identiteit is gering, voortdurend steekt nationalisme de kop op. Dit is niet het verenigde landschap zoals hij zich dat had voorgesteld. Nee, Garton Ash is niet blij met de manier waarop het Westen het Oosten behandelt. ‘Voor je het weet, heroveren de oud-communisten daar overal de macht.’ En: ‘Helmut Kohl en François Mitterrand zijn ervoor verantwoordelijk dat Europa de verkeerde prioriteiten heeft gesteld. In plaats van een groter Europa te bouwen, concentreerden zij zich met het Verdrag van Maastricht en de euro op de perfectionering van het Westen.’

The Times, New York Review of Books en Lettre Internationale verdringen zich om bijdragen van zijn hand, stukken die George Kennan roemde als ‘history of the present’ (de titel van zijn laatste bun-

[p. 35]

del, onlangs vertaald). Dat was anders toen in de jaren tachtig de Stasi een meters dik dossier aanlegde over die schriele Engelse jongen die in z'n eentje heel Oost-Europa bereisde. Aanvankelijk werd hij gebrandmerkt als een ongevaarlijke ‘bourgeois-liberaal’, later als ‘conservatief-reactionair’, een hopeloos geval. In al die jaren is hij nooit zelfs maar aangehouden. Over zijn dossier schreef hij The File, of Akte Romeo zoals de Duitse titel van het boek luidt, nadat hij de Spitzel had opgezocht die hem hadden geschaduwd.

Nu is het niet meer zo spannend als vroeger. ‘In Europa worden periodes van chaos en geweld afgewisseld door tijdvakken van stabiliteit en orde. Tien jaar na de val van de Muur zijn we weer in rustig vaarwater. We already are settling down into a period of order.’ Slechts in het voormalige Joegoslavië spreekt hij nog mensen die lijken op dissidenten. ‘Misschien moet ik binnenkort wel naar China om nog echte dissidenten te ontmoeten.’

Dissidenten zitten er in ieder geval niet in de zaal waar hij deze avond een lezing houdt voor de spd-gezinde Bundskanzler Willy Brandt Stiftung. ‘Het Verdrag van Maastricht werd er doorgedrukt ten koste van het Oosten,’ sneert hij in het Rathaus Schöneberg. Op deze plek sprak John F. Kennedy op 26 juni 1963 zijn ‘Ich bin ein Berliner’, zetelde Willy Brandt als burgemeester van West-Berlijn. In de nacht van 10 op 11 november 1989 formuleerde die er zijn ‘jetzt wächst zusammen, was zusammen gehört’. Maar Garton Ash is daarvan niet overtuigd: ‘Toen viel de Muur. Wat deden we? We kwamen tot de conclusie dat het westelijke deel van het Europese huis niets harder nodig had dan een splinternieuwe, computergestuurde airconditioning. Op hetzelfde moment begon de oostelijke vleugel in te storten en vlam te vatten. Omdat wij de verkeerde keuzes maakten, moesten de Zuidoost-Europeanen, vooral de mensen in Bosnië en Kosovo, met hun bloed betalen.’

De hoogwaardigheidsbekleders in de zaal zijn nicht begeistert. Rondom mij zitten Brandts weduwe, Brigitte Seebacher-Brandt, Manfred Stolpe, de spd-minister-president van Brandenburg en de huidige cdu-burgemeester van Berlijn, Eberhard Diepgen. De stilte valt te snijden. Pas laat weerklinkt het applaus. Ik denk aan de woorden van John Lennon: ‘Would the people in the cheaper seats clap your hands? And the rest of you: if you'll just rattle your jewellery.’

Na afloop zegt Garton Ash tegen me: ‘Het verzet tegen de uitbreiding van Europa neemt toe. Kijk naar Oostenrijk. Zie Frankrijk. Zelfs in Duitsland groeit de aarzeling. Ik vrees dat de uitbreiding een thema wordt bij de Bondsdagverkiezingen in 2002.’ Het leven van een Europakenner gaat niet over rozen.

Op 8 november is Garton Ash te gast bij het Springer-Haus aan de Kochstrasse te Berlijn. Dit is het hart van zwijgend Duitsland. Springer geeft Bild uit, het massablad waarvan zelfs Gerhard Schröder toegeeft dat hij het bij het ontbijt als eerste leest. De lokatie op de negentiende verdieping is symbolisch, met uitzicht op de voormalige grensovergang Checkpoint Charlie en de televisietoren bij de Alexanderplatz in het Oosten. In de goede oude tijd had Springer een bewegende neonreclame met pro-westerse teksten op het dak gezet, waarna de Oost-Duitse leiders een rij torenflats optrokken voor apparatsjiks als de ijsprinses Katarina Witt die het zicht moesten versperren.

Welt am Sonntag, Springers zondagskrant, heeft Garton Ash uitgenodigd een live tv-discussie te leiden tussen Helmut Kohl, George Bush en Michail Gorbatsjov. De jonge hoogleraar knippert niet met zijn ogen. Het is cosy. Ons kent ons. Veel elite als toehoorders: oud-minister Norbert Blüm, mevrouw Kohl, tv-presentatrice Sabine Christiansen, de historicus Michael Stürmer, de Amerikaanse ambassadeur John Kornblum, cdu-leider Wolfgang Schäuble, Kohls boomlange oud-woordvoerder Andreas Fitzenkötter, staatssecretaris van Buitenlandse Zaken Karsten Voigt.

De countdown loopt, klokslag 18:30 uur wordt het donker. Beneden op straat is de nieuwe werkelijkheid allang ontkoppeld van de historische herinnering, maar hier worden de obligate filmbeelden over de bouw van de Muur en de herfst van 1989 nog maar eens vertoond. We hebben ze de afgelopen maand te vaak gezien.

Gorbatsjov zit op z'n praatstoel. Telkens legt Kohl zijn hand vergoelijkend op Gorbie's arm. Die twee zijn vrienden, dat zie je. Langs de oevers van de Rijn, op een bankje in Bonn, besloten zij ooit elkaar te vertrouwen. Dat veranderde de geschiedenis. Nu ja, volgens Garton Ash was ook de paus belangrijk. Het begin van het einde van het communisme, had hij mij gezegd,

[p. 36]

begon met diens bezoek aan Polen in 1979: ‘Zonder paus geen Solidarnosc. Zonder Solidarnosc geen Gorbatsjov. Maar zonder Gorbatsjov geen 1989.’

De vroegere Russische leider zit er opgewekt bij. De hamer-en-sikkel-wijnvlek op zijn kalende hoofd glimt. ‘Het zou allemaal heel anders zijn gelopen, wanneer deze drie heren er niet waren geweest,’ introduceert Garton Ash zijn gesprekspartners. Een open deur, die toegang geeft tot de Rankeaanse vraag naar het wie es eigentlich gewesen? De veteranen van de bloedeloze herfst groeien in hun rol. Een trio historique.

De Muur verdeelde wat niet gedeeld mocht worden, vindt de vroegere Sovjet-leider. ‘Wie had het recht de Duitsers hun recht op vrijheid te onthouden?’ En: ‘De besluiten vielen binnen enkele uren. Ik zei: Helmut, we moeten het rustig aan doen, de stabiliteit bewaren. Maar het was de verdienste van Egon Krenz dat de Muur open ging.’

Waarom reageerde U destijds zo cool?, wil Garton Ash van Bush weten. ‘Natuurlijk waren wij Amerikanen ontroerd,’ zegt deze. ‘Sommigen wilden dat ik de Muur zou bezoeken. Maar dat was riskant. We vreesden dat Gorbatsjov de zaak niet meer onder controle had. Ik dacht: laat ik nu vooral niet mijn vingers in zijn ogen stoppen.’

Kohl valt hem bij: ‘Jij was gewoon verstandig.’

Gorbatsjov: ‘Helmut, George zei me, dat hij niet van plan was op de Berlijnse Muur te dansen. We bedreven niet slechts eenzelfde politiek, ook qua stijl leken we op elkaar.’ Hij erkent nonchalant dat er in het Kremlin diverse kopstukken waren die de Muur intact wilden laten. Sommige Sovjet-generaals dachten over het gebruik van geweld: ‘Die nacht sliep ik goed. Pas de volgende ochtend kreeg ik een telefoontje uit Berlijn. Er werd veel gediscussieerd. Maar niemand, nee niemand zei hardop: we moeten nu ingrijpen.’

‘Waren we idealisten? Nee, wij waren de realisten,’ zegt hij. ‘Als de historici later terugkijken, zullen ze zeggen: dat waren geen slechte mannen. Zij zijn er in geslaagd het juiste te beslissen.’

Het is stil. De donkere ruimte in de Springerflat straalt de geborgenheid uit van een oester. Terug naar de baarmoeder, waaruit we allemaal voortkomen, zou Peter Sloterdijk later die week tegen me zeggen, dat is het doel van het leven op aarde.

Vroeger zaten de Amerikanen in het Westen van Berlijn, in de buitenwijk Dahlem. Aan de Clayallee 135 is de vroegere bioscoop sinds anderhalf jaar verbouwd tot Geallieerden Museum. 's Woensdags is het dicht, maar wetenschappelijk medewerkster Norma Tschersich, wier vader een Vertriebener uit het Oosten is, laat ons toch binnen. Zij is vrolijk. Op 9 november mocht zij de honderdduizendste bezoeker welkom heten, een Russische scholiere die met haar klas naar Berlijn was gekomen.

Het Geallieerden Museum bezit het eerste en het laatste wachthuisje van Checkpoint Charlie, de ddr-uitkijktoren die daartegenover stond en een Amerikaans vliegtuig waarmee in 1948 kolen naar het door de Russen afgegrendelde West-Berlijn werden gevlogen. Hier worden ook de naambakjes bewaard voor de formulieren waarop de Duitsers na de Tweede Wereldoorlog moesten invullen of ze nazi waren geweest.

Het aardigste is de ruimte met de protocollen van de telefoongesprekken tussen Bush en Kohl. De expositie werd afgelopen herfst geopend; ze kwam tot stand met ondersteuning van het George Bush Presidential Library and Museum in College Station, Texas. Bush was de man van de persoonlijke diplomatie. ‘Daarmee kun je fouten maken, vooral als de chemie niet klopt, zoals met een zekere dame in Downing Street het geval was,’ had hij tijdens het Springer-debat gezegd. In een toelichting bij de transcripties van de gesprekken die hij tussen 23 oktober 1989 en 3 oktober 1990 met Kohl voerde, wordt het doel van zijn diplomatie beschreven als ‘het onderhouden van een nauw contact met de kanselier, zodat het gevaar van verkeerde compromissen zo klein mogelijk zou blijven.’

Dat klinkt sceptisch in het licht van de eigenlijke conversaties. Tussen Bush en Kohl boterde het goed, en angst voor verkeerde beslissingen blijkt nergens. Vooral Kohl nam keer op keer het initiatief de Amerikaanse president in te lichten. Al op 23 oktober liet hij Bush weten dat de situatie in de ddr dramatische vormen begon aan te nemen. ‘Niemand van ons kan een prognose wagen,’ zei hij, volgens de notulen van het Witte Huis waarop het Confidential is doorgestreept. Gorbatsjov had hem verzekerd dat Egon Krenz was verteld hervormingen door te voeren. Kohl: ‘Ik ben er niet zeker van hoe moedig de nieuwe man zal zijn. Er heerst een grote onrust. De dingen kunnen onbeheersbaar worden.’

[p. 37]

Meteen daarop weersprak hij berichten in westerse media (ook Nederlandse) waarin werd betoogd dat de Duitsers zich uitsluitend met de Ostpolitik en de Wiedervereinigung bezighielden en geen oog hadden voor de Europese Gemeenschap en de binding aan het Westen: ‘Dat is absolute onzin,’ aldus de kanselier. Bush was het met hem eens, al stipuleerde hij: ‘De kracht van de navo heeft de veranderingen in Oost-Europa mogelijk gemaakt. Wij hebben de artikelen gelezen waarin sprake is van een Wiedervereinigung, een neutraal Duitsland en een bedreiging voor de westerse veiligheid. Aan die uitspraken hechten wij geen waarde. Wij proberen zeer voorzichtig en behoedzaam op de veranderingen in de ddr te reageren.’ Er volgt een pluim voor Kohl: ‘U heeft goed werk verricht.’

Op 10 november spreken ze elkaar opnieuw. Kohl bericht over de situatie in Berlijn: ‘Het is bijna als op een braderie, de sfeer is als bij een festival. De grenzen zijn helemaal open. Op sommige plaatsen wordt de Muur afgebroken....’

Bush: ‘Ik wil er zeker van zijn dat U en ik voldoende tijd aan de telefoon doorbrengen, zodat ik gebruik kan maken van Uw overwegingen, voordat ik Gorbatsjov ontmoet.’

Kohl: ‘Dat moeten we doen. Het is belangrijk.’

Vrienden voor het leven. In een vitrine midden in het museum glimmen enkele cadeaus die Kohl de Amerikaanse president deed toekomen: Orth's Bratwurst, Schwartenmagen en Schinkenwurst in blikjes van 200 en 400 gram, naast een gouden klokje met ingegraveerde Duitse adelaar en handtekening.

‘Dear Helmut. Here I am eating some of the very best food I ever had. Warm regards & Many Thanks. G. Bush,’ schreef Bush onder de foto waarop te zien is hoe hij in het Oval Office een toastje nuttigt met smeerworst uit een blikje. In de hoek achter hem staat de wereldbol.