Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 11]

Borges: fantast of filosoof?
door Erik Coenen

Het eeuwfeest van de geboorte van Jorge Luis Borges (1899-1986) is in ons land afgesloten met de verschijning van het laatste deel van het Verzameld werk van de Argentijn. Deze vierdelige uitgave (De Bezige Bij 1998-99) bevat weliswaar nieuwe vertalingen, maar geen enkel werk dat niet eerder in het Nederlands verscheen. De selectie blijft daardoor onevenwichtig: alle in het Spaans gebundelde verhalen van Borges, ongeveer de helft van zijn poëzie en een nog kleiner deel van zijn beschouwend werk. Zijn dialogen, essays, lezingen en boekbesprekingen blijven ondervertegenwoordigd.

Zo ontbreken de lezingenreeks Borges oral, de meesterlijke essaybundel Discusión, en de honderden verhelderende dialogen met vooraanstaande Argentijnse intellectuelen (Ernesto Sábato, Oswaldo Ferrari). Dit is betreurenswaardig, aangezien de klassieke smaak die Borges' stijl en literaire voorkeuren bepaald heeft, en de impliciete metafysica waarop zijn fictie drijft, in deze bundels beargumenteerd worden. Samen met de lezingenbundel en de twee essaybundels die wel in het Verzameld werk zijn opgenomen, vormen deze werken een beter commentaar op Borges' verhalen en poëzie dan enig criticus zou kunnen geven. Daar komt bij dat een meer evenwichtige keuze door de uitgever het debat over Borges in Nederland een ander aanzien had kunnen geven.

Dat debat laaide op toen Borges-kenner Robert Lemm zijn studie De literator als filosoof: de innerlijke biografie van Jorge Luis Borges (Kok Agora 1991) publiceerde. Zowel op de inhoud als de toon van deze studie valt wel het een en ander af te dingen, maar daarover gingen de kritieken nauwelijks. Het fundament onder het werk - dat er zoiets bestaat als ‘het denken van Borges’ - werd botweg ontkend. Bij een aan Borges gewijde lezingen-avond in De Balie in 1998, bijvoorbeeld, daagde Nicolaas Matsier met veel aplomb de afwezige en niet uitgenodigde Lemm uit met de koddige bewering: ‘Borges denkt niet.’

Het eenzijdig gevoerde debat - Lemm heeft nooit op zijn critici gereageerd - bereikte een dieptepunt met een ogenschijnlijk aan Borges gewijde lezing (als essay gereproduceerd in Alles in de wind, Querido 1997: 158-173) van Barber van de Pol, waarin het vernietigen van Robert Lemm doel op zich werd. Deze lezing wemelt van de uit de lucht gegrepen verdachtmakingen - Lemm zou Borges met opzet verkeerd vertalen - en controleerbaar onjuiste beweringen - controleerbaar, wel te verstaan, voor de lezer die ze na kan trekken, niet voor de argeloze toehoorders.

Van de Pol verwijt Lemm dat hij Borges als denker benadert en hem dus (sic) geen ‘schrijver’ acht te zijn. Zij verwijt Lemm verder dat hij in zijn boek niet ingaat op ‘de onverwisselbare stijl’ van Borges. (Allicht niet, want dat is nu eenmaal niet het onderwerp van zijn studie.) Over die stijl zegt ook Van de Pol niets, want het is ook niet háár onderwerp: haar onderwerp is immers de verderfelijkheid van Robert Lemm.

Deze zou Borges een kritiek op Schopenhauer in de mond leggen, waar hij in werkelijkheid een kritiek van Fritz Mauthner correct citeert, met naam en toenaam. Lemm zou, in een ‘verregaand staaltje van wishful thinking’, Borges een negatief oordeel over de schrijfwijze van Joyce in de mond leggen, terwijl Borges volgens Van de Pol ‘ronduit verrukt was’ van het ‘feestelijke anti-naturalisme van Joyce’ (p. 164). Ter controle: tot in het voorwoord bij zijn laatste dichtbundel (Los conjurados, 1996) noemt Borges ‘de innerlijke monoloog van Joyce’ een ‘gedrocht’ (monstruo).

Van de Pol verwijt Lemm ook nog ‘onverdraagzaamheid’, en onderbouwt dit vervolgens met de bewering dat hij Borges ‘een gelovige’ zou achten (p. 166). Niets misdadigs, zou je zeggen, maar bovendien is de ‘beschuldiging’ volstrekt ongegrond: Lemm heeft nooit iets van dien aard beweerd, ook niet in de bron waarop Van de Pol zich zegt te baseren (New Found Land 1, 1: 47). Wel komt, elders in hetzelfde tijdschrift (p. 50), een andere criticus schoorvoetend tot de conclusie dat Borges ‘gelooft’. Niet haar grote boeman Robert Lemm, maar haar goede vriend Cees Nooteboom (‘Lieve Barber’) blijkt verantwoordelijk te zijn voor deze kennelijk schandelijke be-

[p. 12]

wering, die volgens Van de Pol van een ‘onverdraagzaamheid’ getuigt die - toe maar - ‘door de eeuwen heen kunstenaars hun vrijheid [heeft] ontnomen en niet zelden hun dood [heeft] betekend’ (p. 166-7). Dat zal dan wel, maar waarom moet Nootebooms interpretatie Lemm in de schoenen worden geschoven?

Interessanter dan het doorprikken van de retorische luchtballonnen van Barber van de Pol is de vraag, waarom alleen al de titel van Lemms boek, op haar en Nicolaas Matsier, werkt als een rode lap op een stier. Is het inderdaad volstrekt onaanvaardbaar om Borges als filosoof te benaderen?

‘De metafysica is een tak van de fantastische literatuur’; van alle uitspraken van Borges komt deze nog het meest in aanmerking om dit standpunt te schragen. Het is ook de uitspraak die in Nederland steeds weer opduikt wanneer het over Borges gaat. Dat juist een overduidelijk ironische formulering als deze telkens weer gepresenteerd wordt als de kerngedachte van een oeuvre, is merkwaardig en zegt meer over de vooringenomenheid van lezers dan over de bedoelingen van de schrijver. Het centrale thema van Borges' werk valt te omschrijven als ‘de menselijke zoektocht naar waarheid’ (wie ben ik? wat is de wereld?). In zijn geciteerde grap ligt het besef verborgen dat deze zoektocht vermoedelijk nooit ten einde zal komen, alsook het besef dat de postulaten van de metafysica onverifieerbaar zijn en tot conclusies voeren die de verbeelding doen duizelen.

Nicolaas Matsier begrijpt er evenwel uit dat Borges de metafysica, en zelfs de gehele filosofie, naar het rijk der fabelen verwijst. Hij stelt: ‘Theologische literatuur placht Borges, net als filosofie, te lezen als fictie (en wel als fantastische literatuur)’ (New Found Land 1, 1). De lezer Borges zou kennelijk geen fundamenteel verschil zien tussen de dialogen van Berkeley en Peter Pan, tussen de Enneaden en Sjakie en de Chocoladefabriek.

Volgens Van de Pol is de ‘belangrijkste werkthese’ van Borges ‘dat de enige bestaande geordende samenhang ter wereld te vinden is in boeken, in verzinsels en verhalen die wij, mensen, met ons vormbewustzijn maken; de rest is chaos’ (Alles in de wind, Amsterdam 1997: 171). Borges zou dus het universum - met uitzondering van op schrift gestelde fantasieën - een chaos achten; en dit mag op zijn minst verrassend worden genoemd.

Zelfs de oppervlakkigste Borges-lezer kent van hem de metafoor die het universum voorstelt als een labyrint, dat wil zeggen, een constructie waarin men weliswaar verdwaalt, maar die aan een verborgen orde gehoorzaamt. Het universum is voor Borges zoiets als wat Pope noemde a mighty maze, but not without a plan (Essay on man 1, 6). Elders noemt Borges het universum een ‘geheimschrift’, waarvan de betekenis voor de mens vermoedelijk ‘onontcijferbaar’ is. Een geheimschrift betekent wel degelijk iets; het probleem schuilt in het ontsluiten van die betekenis. En zo hebben alle metaforen waarmee Borges het universum aanduidt juist met elkaar gemeen dat zij een orde suggereren, zij het dat deze zich aan de mens als een chaos kan voordoen. Borges doet haast niet anders dan nu eens het ene, dan weer het andere mogelijke ordenende principe in het universum postuleren: een orde buiten de taal, een orde in wat Van de Pol ‘de rest’ noemt die ‘chaos’ zou zijn. Zelfs de aloude gedachte dat de kosmos uit chaos ontstaan is, zoals uiteengezet in de Timaeus, wil er bij Borges niet in (zie zijn sonnet ‘Cosmogonía’, Obras Completas, Émecé, 1996, 111: 82).

In een magistrale pagina onder de titel ‘Inferno 1: 32’ (OC ii: 185; VW ii: 494) evoceert Borges een gekooide luipaard die eind dertiende eeuw in een droom een goddelijke openbaring krijgt. Het dier kwijnt weg in gevangenschap, maar God onthult hem dat zijn lijden een ‘nauwkeurige plek in het kosmische stramien’ bezet: het beest moet door Dante gezien worden, opdat vers 32 van het eerste canto van de Hel tot stand kan komen. In de slotparagraaf is sprake van een vergelijkbare openbaring aan Dante zelf: ook zíjn bestaan blijkt dan een ‘verborgen doel’ te dienen, en eindelijk begrijpt Dante dan ‘wie hij was en wat hij was’. Bij hun ontwaken echter kunnen noch de luipaard noch Dante zich precies herinneren wat hun nu eigenlijk geopenbaard is, want het kosmische stramien is voor een ‘eenvoudig roofdier’ en voor een ‘eenvoudig mens’ ‘te complex’ om te bevatten.

Vergelijkbaar is in dit opzicht het sonnet ‘El Otro’ (OC ii: 268), waarin Borges stelt dat de blindheid van Milton en de verbanning van Cervantes in dienst gestaan hebben van een hoger doel: deze lotgevallen waren de ‘werktuigen’ die de muze hun aanreikte opdat zij hun meester-

[p. 13]

werken konden schrijven. Zonder deze persoonlijke rampspoed - blindheid, verbanning - waren Paradise lost en Don Quichot niet geschreven. Het is een achttiende-eeuws aandoende gedachte: het individuele leed is noodzakelijk voor de grote orde der dingen. Whatever is, is right, om weer met Pope te spreken.

Nu was Borges zich er maar al te goed van bewust dat zekerheid over de aard van de trama universal - de ‘plot van het universum’ - buiten het bereik van de taal ligt. ‘Het is overmoedig te denken,’ schrijft hij in ‘Avatares de la tortuga’ (OC i: 254-258), ‘dat een rangschikking van symbolen (en filosofische stelsels zijn niet anders dan dat) sterk op het universum kan lijken.’ Relevant is evenwel zijn toevoeging: ‘Maar het is ook overmoedig te denken dat, van deze illustere rangschikkingen, de ene er [...] niet meer op lijkt dan de andere’. Elke poging om metafysica te bedrijven is derhalve tentatief, maar Borges blijft hopen dat ergens in de wijsgerige traditie het juiste antwoord op de grote vragen geformuleerd is. Dit is de grote vertroosting en hoop van de verteller in zijn verhaal ‘De bibliotheek van Babel’: dat iemand, ooit, ergens, op de oplossing van het raadsel van het universum gestuit is.

Volgens Barber van de Pol gelooft Borges evenwel in geen andere ‘geordende samenhang’ dan die van ‘boeken’, die zij gelijkstelt met ‘verzinsels en verhalen’. Elk denken wordt aldus impliciet gereduceerd tot een taalspel dat alleen maar naar zichzelf verwijst. En zodoende kan zij Borges uitroepen tot een ‘wegbereider van het postmodernisme’ en een ‘postmodernist avant la lettre’ (Alles in de wind: 161 en 211): een prepostmodernist, als het ware. In werkelijkheid zou Borges, met zijn onwrikbare geloof in een kosmische orde waarin alles een plaats en een zin heeft, nauwelijks verder af kunnen staan van deze cultuurstroming. Borges' algehele desinteresse voor het denken en de literatuur van de twintigste-eeuw (de existentiële wanhoop, de obsessie met het ‘ik’, de structuurloze roman, het surrealisme, het absurdisme, enzovoort) staaft dit overigens.

De interpretatie die Van de Pol voorstaat, is tot in haar vertalingen van Borges zichtbaar. Steeds wanneer de auteur (of een van zijn personages) in algemene termen over verhalende literatuur redeneert, bijvoorbeeld, geeft van de Pol de term ficciones weer als ‘verzinsels’ - een term die toch primair leugens, smoesjes en ongebreideld fantaseren omvat-, niet als ‘fictie’ of ‘ficties’, waardoor het de lezer volledig kan ontgaan dat er over literatuur wordt gesproken. Alleen in een titel vertaalt zij de term anders: de bundel Ficciones is ‘Fantastische verhalen’ komen te heten, hetgeen niet minder veelzeggend is.

Nu zijn veel van Borges' verhalen, ondanks hun filosofische lading, inderdaad als ‘fantastisch’ te omschrijven. Maar Van de Pol lijkt ook het beschouwend werk van Borges te begrijpen als een aaneenrijging van ‘verzinsels’. Zo stelt zij in een nawoord bij een essaybundel: ‘Borges [...] verzint lijnen dwars door de tijd en de ruimte heen’ (VW 111: 534; mijn cursivering). Iets dergelijks zou gezegd kunnen worden van bepaalde vertellingen uit Ficciones, waarin Borges de filosofiegeschiedenis van denkbeeldige werelden beschrijft (Tlön, Uqbar, Orbis Tertius; De bibliotheek van Babel), maar zeker niet van zijn essays, of ‘naspeuringen’ (inquisiciones), zoals Borges ze noemt. En Van de Pol maakt het nog bonter: ‘De essays bezitten [...] een fictief karakter, omdat de signatuur van Borges hun waarde bepaalt, niet hun eventuele “waarheid”. Het zijn, zoals gezegd, verhalende essays, of zelfs: verhalen.’ (VW iii: 539-540)

Essays met ‘een fictief karakter’ - wat zou zij kunnen bedoelen? In de bundel in kwestie staan besprekingen van het werk van Quevedo, Pascal, Hawthorne, Chesterton, Wells en Shaw, die allen bestaan hebben, over wie Borges niets verzint en die hij altijd correct citeert. De andere essays uit de bundel zijn overwegend scherpzinnige beschouwingen over hoe bepaalde ideeën in steeds iets andere vorm verschijnen bij uiteenlopende denkers en literatoren. Er wordt amper over biografische omstandigheden gesproken, maar veel over ideeën; er is geen fictie; er is geen personage; er is geen handeling.

Waarin schuilt nu in 's hemelsnaam het vermeende ‘fictieve karakter’, en hoe kan iemand ooit beweren dat dit ‘verhalen’ zijn? En hoezo gaat het niet om ‘eventuele waarheid’? Ik citeer het begin van één essay uit de bundel, door Van de Pol zelf vertaald: ‘Waarschijnlijk zijn deze opmerkingen al eens eerder gemaakt, wie weet vele malen; de vraag of ze nieuw zijn interesseert me minder dan die naar hun mogelijke waarheid.’ (VW iii: 184)

Zelfs in haar vraaggesprekken met Borges, opgenomen in Alles in de wind, probeert Van de Pol haar gesprekspartner tot een fantast te ma-

[p. 14]

ken. Zij legt hem voor dat hij volgens haar, om de academische wereld te provoceren, ‘constant’ ‘uit de losse pols citeert’ op grond van ‘indirecte lezing’, en zelfs dat hij voortdurend ‘van de hak op de tak springt’, hoe stellig ook Borges zulks blijft ontkennen en hoe hardnekkig en tevergeefs ook hij een voorbeeld van dergelijke slechte schrijfgewoonten blijft eisen (Alles in de wind: 131). Onthullend is dat Van de Pol deze beledigingen aan Borges' intellectuele integriteit lovend lijkt te bedoelen. Tevergeefs probeert zij, zo begrijp ik, bevestigd te krijgen dat Borges het niet zo nauw neemt met de waarheid en zomaar wat verzint, zelfs wanneer hij uitdrukkelijk citeert of verwijst.

Dit is - in Nederland - een hardnekkig misverstand. Die enkele keer dat Borges - in zijn fictie, let wel, niet in zijn essays - een denkbeeldige bron vermeldt, met duidelijke artistieke rechtvaardiging overigens, lijkt voeding te hebben gegeven aan een gerucht als zou hij in zijn beschouwend werk voortdurend dingen uit zijn duim zuigen. Niemand heeft mij ooit één voorbeeld hiervan kunnen geven.

Laat ik niet overdrijven. Van de Pol zegt ook veel zinnigs over Borges, en misschien zijn alleen haar formuleringen af en toe wat mistig. Het is zeker waar dat Borges, juist omdat hij alle mogelijkheden openhoudt, nogal eens met gedachten speelt die hem uiteindelijk niet overtuigen. Dit zou de reden kunnen zijn waarom mensen als Matsier het denken van Borges niet serieus wensen te nemen. Borges laat immers feilloos zien dat zowel de these als de antithese logisch consistent te beredeneren zijn. Kan hem dan nog wel enige filosofische overtuiging worden toegeschreven behalve de overtuiging dat wij eigenlijk niets weten?

Wel degelijk. Eén rotsvaste overtuiging noemde ik reeds: dat het universum een kosmos is, een ordelijk geheel. Hij houdt er ook andere op na, zelfs in het rijk der gissingen dat metafysica heet. De voornaamste is zijn overtuiging dat het universum - en als onderdeel daarvan, het menselijk bestaan - in essentie niet ruimtelijk, maar temporeel van aard is. Ruimte, zo heeft hij meer dan eens betoogd, is niet meer dan een van de wijzen waarop tijd zich manifesteert. Wanneer Nicolaas Matsier Borges ‘preoccupaties met tijd en plaats’ toeschrijft (New Found Land 1, 1), is dit dus een halve waarheid: in ‘plaats’ is Borges hoegenaamd niet geïnteresseerd. Tijd, zo stelt hij, is het ‘centrale vraagstuk van de metafysica’, waarvan de oplossing ook de oplossing van alle andere vraagstukken met zich zou meebrengen.

Een gedegen argumentatie hiervan vinden wij in het onvertaalde deel van zijn oeuvre. In een essay uit 1928 (‘La penúltima versión de la realidad’, in: OC i: 198-201) verwijt hij Kant dat hij ruimte als zelfstandige, ‘universele intuïtievorm’ naast de tijd opvat, terwijl ruimte niet meer dan een ‘incident van de tijd’ is. Precies een halve eeuw later, in een eveneens onvertaalde lezing (‘El tiempo’, in: OC iv: 198-205), blijkt hij er nog precies eender over te denken, al formuleert hij het nu geestiger: tijd en ruimte op één niveau plaatsen is even ‘oneerbiedig’ als ‘Goethe en Schiller in één adem noemen’. De overtuiging dat wij ‘van tijd gemaakt zijn’ loopt als een rode draad door zijn oeuvre.

In wat misschien Borges' beroemdste essay is, ‘Nueva refutación del tiempo’ (vertaald als ‘Nieuwe weerlegging van de tijd’, in: VW iii: 332-355), bewijst Borges dat het logisch te beredeneren valt dat tijd illusoir is. Maar aan het slot erkent hij dat dit hem geenszins overtuigt: het ontkennen van tijd dient vooral als een ‘heimelijke vertroosting’. In werkelijkheid is de tijd volgens Borges ‘de substantie waarvan ik gemaakt ben [...]. De tijd is een rivier die mij meesleurt, maar ik ben die rivier; een tijger die mij verscheurt, maar ik ben die tijger; een vuur dat mij verslindt, maar ik ben dat vuur.’

Bij het onderzoeken van Borges' denkwereld dient kortom een onderscheid gemaakt te worden tussen, enerzijds, zijn neiging om wijsbegeerte te beoefenen ter vertroosting (hier: ‘tijd is een illusie’) en, anderzijds, zijn eigenlijke filosofische overtuigingen (‘wij zijn van tijd gemaakt’).

Ook op andere terreinen van de filosofie koestert Borges overtuigingen die serieus genomen moeten worden. Zoals ook Barber van de Pol heeft begrepen, heeft Borges een ethica, op grond waarvan hij onder meer elke filosofie afwijst die het ‘ik’ centraal stelt. Zijn verwerping van zowel het leeuwendeel van het westerse denken sinds Fichte als de egocentrische literatuur van het romantische en postromantische tijdperk, valt deels uit deze ethica te verklaren.

Bovenal heeft Borges een weidse filosofischkritische arbeid verricht. Met zeldzame scherpzinnigheid heeft hij de denksystemen van zowel beroemdheden als nagenoeg vergeten denkers op

[p. 15]

consistentie onderzocht. Het mag van Barber van de Pol niet gezegd worden (Alles in de wind: 162), maar zelfs bij Schopenhauer, die hij weliswaar zeer bewonderde, heeft Borges innerlijke tegenspraken blootgelegd (VW iii: 336).

Al met al is er niets onredelijks aan de opzet van Robert Lemm om Borges als denker te benaderen. Het is vooral als kritisch filosoof dat Borges in De literator als filosoof uit de verf komt. Borges' beschouwingen over tijd alsmede zijn ethische en literaire opvattingen, zijn daarentegen nogal diffuus over het boek verspreid, hetgeen inherent is aan de door Lemm gehanteerde werkwijze: Borges' denken spiegelen aan de auteurs die hem hebben beziggehouden. De nadruk ligt voorts te eenzijdig op de vraagstukken die Lemms eigen belangstelling genieten, en de toon is te militant. De definitieve studie naar Borges' denken is het niet, maar de bedoelingen van Lemm zijn zeker legitiem geweest.

Borges' gevierde grap over metafysica en fantastische literatuur behelst niet een verwerping van de metafysica. Het is veeleer een lof op de metafysica - een lof op wat Bertrand Russell (zie zijn ‘Heraclitus’ in A history of western philosophy) de imaginative delight noemt van het redeneren binnen de grenzen van metafysische stelsels -, alsook een blijk van scepticisme in de eigenlijke zin van het woord, een blijk van twijfel over de mogelijkheid van overeenstemming tussen de wereld en onze mentale constructies.

Borges heeft kritische wijsbegeerte bedreven, maar hij heeft zich nooit gewijd aan het ‘deconstrueren’ van wat het postmodernisme de ‘grote verhalen’ is gaan noemen. Borges drijft niet de spot met de filosofie. Hij denkt mee met de filosofen, en is zeldzaam gul met zijn sympathie jegens al diegenen die gepoogd hebben om, zij het met onverifieerbare conclusies, de ‘plattegrond van het labyrint’ bloot te leggen. Wanneer Oswaldo Ferrari hem verzoekt om te kiezen tussen Plato en Aristoteles (Diálogos: 49), antwoordt hij: ‘Waarom niet allebei aanvaarden? Het zijn allebei weldoeners.’