Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 38]

De zwarte humor van Shakespeare
door Martin van Amerongen

‘Humor, de zogenaamde “Britse humor”, is tot op heden een probleem,’ schreef ik. ‘Die komt immers meestal neer op een nichterige warenhuisbediende die zich vrolijk maakt over de paarse onderbroek van een collega op de afdeling dameskorsetten.’ Het is zo'n typisch sweeping statement dat per definitie hoogstens in atmosferische zin waar is, geboren uit irritatie over de inderdaad steeds platter wordende tv-series, made in Great-Britain, waar ik nochtans af en toe graag naar mag kijken. Het is trouwens de vraag of dit een degeneratieverschijnsel van die beroemde ‘Britse humor’ is. Driekwart van de humor, waar ook ter wereld, heeft een dubbelzinnige ondertoon, de helft van de proeven tot komiekerij dient als plaatsvervangende lustbevrediging - en de Engelsen hebben van dit verschijnsel evenveel last als de Duitsers, Tsjechen, Italianen en Nederlanders.

Engelsen, schrijft John Peereboom, beschouwen humor als een onderdeel van hun beschavingsgeschiedenis. Daarom beschikken zij over een bibliotheek aan grapjasserij, terwijl andere naties slechts op een boekenplankje kunnen bogen. Maar ook Peereboom slaagt er niet in de specifieke kenmerken van Britse humor te definiëren, behalve de specifiek ‘droge humor’, de variant waarbij men zonder stemverheffing spreekt en lacht. Het is de beroemde stiff upper lip waarvan W.F. Hermans al eens, jaren geleden, gehakt heeft gemaakt. ‘Te bedenken,’ schreef hij, ‘dat Engelsen van goede familie bij het Engels spreken hun bovenlip niet bewegen. Hierin steken zij de chimpansees naar de kroon, die ook hun bovenlip niet bewegen bij het spreken, maar chimpansees hebben bovendien het voordeel dat zij geen Engels spreken.’ Ik ontleen deze treffende waarneming aan Hermans' ‘Monoloog van een Anglofoob’.

Het centrale onderwerp van discussie is mijn bewering dat de comedies van William Shakespeare geen sieraden zouden zijn in de geschiedenis van de humor in het algemeen en in die van de Britse humor in het bijzonder. Shakespeare is onomstreden. Zijn grootheid betwijfelen is even potsierlijk als de bewering dat Engeland ergens in de buurt van Bohemen is gesitueerd. Vroeger vond je nog wel eens een zonderling die het waagde tegen zijn standbeeld aan te schoppen. Voltaire noemde Hamlet ‘een vulgair en barbaars drama’. Samuel Pepys vond Romeo en Julia ‘het beroerdste toneelstuk dat ik al mijn leven heb gezien’.

Mijn stelling dat er over het algemeen met Shakespeare weinig te lachen valt zegt niets over Shakespeare. Hij was de specialist in moord en doodslag, bedrog en verraad, tijdloze verschijnselen die niet aan slijtage onderhevig zijn. De gewelddadige dood van Julius Caesar en de verkrachting van Lucretia houden ons vijfhonderd jaar na Shakespeares verdichting in de ban alsof het onze eigen buurman of buurvrouw betreft. Humor is aanmerkelijk meer tijdgebonden. Het vrolijkheidsvertoon van Shakespeare en zijn collega's was, althans naar eigentijdse maatstaven gemeten, niet zelden een regelrechte ramp: situatiehumor, geteisterd door een hagelbui aan verbale ingewikkeldheden die menige regisseur tot wanhoop en menige vertaler tot waanzin hebben gedreven. Waar lachten Shakespeares tijdgenoten om? Om verkleedpartijen, seksuele dubbelzinnigheden en ingewikkelde, heden ten dage slechts door specialisten te decoderen, woordspelingen. En als wij, niet-specialisten, die woordspelingen toevallig wel begrijpen, zijn zij meestal flauw.

Neem Driekoningenavond.

‘Schone dame,’ zegt jonker Andries, ‘denkt gij dat gij met ons kunt gekscheren?’ ‘Mijnheer,’ zegt de kamenierster Maria, ‘ik scheer niemand, ook u niet.’

Wat moet een regisseur bijvoorbeeld begin-

[p. 39]

nen met de scène uit de Vrolijke Vrouwtjes uit Windsor waarin Falstaff zijn knechten Nym en Pistol beveelt de twee identieke liefdesbrieven bij de dames Ford en Page te bezorgen? Nym is verslaafd aan het woordje ‘humor’, dat hij tot onze dodelijke vermoeidheid in elke zin vervlecht. ‘Bedankt voor de humor,’ zegt hij, als de portee van Falstaffs strategieën tot hem is doorgedrongen. Aan deze ‘lage humor’ doet hij niet mee, laat hij zijn patroon weten. ‘Hier, neem die humorbrief maar weer mee.’ Falstaff begint te razen en te tieren en verlaat, met een paar zware verwensingen op de lippen, het toneel. ‘Ik heb een plan,’ zegt Nym tegen Pistol, ‘een plan dat de humor van de wraak in zich draagt. Ik zal Page eens gaan vertellen over de humor van deze vrijerij. Nee, mijn humor zal niet verkoelen. Ik zal Page zo oppoken dat hij straks geel ziet van jaloezie. Dat is mijn ware humor.’ Nym maakt plaats voor dr. Cajus, een Franse geneesheer die steenkolenengels spreekt. ‘Nom de Dieu, skurfige 'ond van een geestelijk! Bij Kod, ik zal 'em afsnij zijn oor!’ Hij doelt op sir Hugh Evans, een priester uit Wales met een spraakgebrek. ‘God peware mij,’ zegt deze. ‘Ik pen zeer opgewonden. Wat pen ik zwaarmoedig... God peware mij.’ En God beware het publiek, in de wetenschap dat het dit soort humor nog drie bedrijven lang zal moeten verdragen.

Men moet een auteur in alle redelijkheid beoordelen naar het beste dat hij heeft geschreven. Men beoordele Shakespeare dus niet naar zijn

[p. 40]

Vrolijke Vrouwtjes van Windsor, aan alle kanten rammelend haastwerk, waaraan weinig eer valt te behalen, behalve ten hove van Elisabeth i, waar duchtig om deze farce schijnt te zijn gelachen. John Peereboom heeft gelijk: de man of vrouw die ongevoelig is voor de kluchtige kanten van Een Midzomernachtsdroom worstelt met een ernstig probleem. Maar hier spreken wij dan ook over het meesterwerk te midden der Elisabethaanse comedies. Van het humoristische karakter van menig ander blijspel, al is het dan van Shakespeare, ben ik minder overtuigd. Misschien wreekt zich het feit dat de tragedies en (een deel van) de histories vaker te bezichtigen zijn, althans op het continent. En ik ben mij bewust van het feit dat de straffe hand van een regisseur wonderen kan doen.

Neem De getemde Feeks.

Het is een miraculeuze komedie. Bestudeer je hem, de Arden of de Burgersdijk op schoot, in de stoffige beschutting van je bibliotheek, kan er gegarandeerd geen lachje af, ook al ga je jezelf met een plumeau of lolaborstel te lijf op de diverse kietelgevoelige lichaamsonderdelen. De parterre - ikzelf inclusief lacht zich echter al vierenhalve eeuw tranen om het gebodene. Geloof me: De getemde Feeks is zonder enige concurrentie Shakespeares zwakste blijspel. Het is een breed uitgewalste anekdote zonder veel poëtische zeggingskracht, de hoofdfiguren zijn karikaturen, de bijfiguren zijn clichés, de structuur - met een proloog rond een beschonken ketellapper - slaat nergens op en de moraal staat dwars op de Wet Gelijke Behandeling. Maar ziet! Eenmaal op het toneel gebracht voltrekt zich onmiddellijk dat mysterieuze proces, waarin het voorhanden zijnde lood in goud wordt veranderd, en vijf bedrijven lang ben je, geërgerd maar geamuseerd, getuige van een primitieve, onsympathieke, oergeestige en meeslepende hansworstiade.

Kenmerkend is de reactie van Paola Dionisotto, die in 1967 door de Royal Shakespeare Company werd uitgenodigd om De getemde Feeks in studie te nemen. ‘Ze zeiden me, dat het een meesterlijk toneelstuk was, dat nimmer zijn effect op het publiek placht te missen. Ik nam de tekst mee naar huis en las het daar nauwkeurig door. Ik was ontzet, ik vond het niet in het minst humoristisch, in feite vond ik het door-en-door afstotelijk.’ Totdat Katharina, Petruchio, Bianca en Battista op de planken uit hun papieren isolement traden en ter plekke veranderden in wezens van vlees en bloed.

Peereboom wijst op het feit dat de tragedies en histories met grote regelmaat door humoristische passages worden veredeld. Mijn theorie gaat verder: in zijn tragedies, koningsdrama's (en zijn problem plays) is Shakespeare, anders dan in zijn blijspelen, eigenlijk op zijn grappigst. De voedster in Romeo en Julia, de redekavelende poortwachter in Macbeth, de ongelukkige bode in Antonius en Cleopatra, de dichter Cinna in Julius Caesar, de vuilbekkende dwerg Thersites in Troilus en Cressida. Is er ooit een betere proeve van zwarte humor geschreven dan Titus Andronicus? Bestaat er een geslaagder voorbeeld van boulevardtoneel dan Richard iii? Hij staat centraal in de beste cabarettekst aller tijden: in de slechts drie bladzijden omvattende scene waarin hij Lady Anne, rouwend achter de lijkkist, de slaapkamer weet in te tronen. Als men even afziet van het wat ongelukkige einde: een door louter droogkomieken (Rozenkranz, Guildenstern, Hamlet sr., Osric, de twee doodgravers, Polonius) bemand stuk als Shakespeares beroemdste drama had moeiteloos de basis kunnen vormen voor een operette van Jacques Offenbach.

Een nuttige discussie, die tussen John Peereboom en mij. Ook nuttig voor het zelfinzicht: ik heb mij tot voor kort eigenlijk nooit gerealiseerd dat Shakespeare op zijn geestigst is als er veel doden vallen.