Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 33]

De Engelse geestigheid
door J.J. Peereboom

Opnieuw heeft Martin van Amerongen onlangs geringschattend geschreven over het Engelse gevoel voor humor, in een stuk over Falstaff dat in het Hollands Maandblad gekomen zou zijn als het niet al meteen in zijn boek Don Juan hield niet van vrouwen was verschenen. Toen hij de vorige keer uit de hoogte schreef over de Engelse geestigheid, die van Shakespeare niet uitgezonderd, had ik hem gewaarschuwd dat als hij zo doorging er discussie van zou komen. Nu is het zover.

Toegegeven moet worden dat de Engelsen een weerwoord verdienen als zij hun eigen humor prijzen. Soms doen zij dat rechtstreeks, soms kiezen zij een omweg over Duitsland: het Teutonic lack of humour bemoeilijkt de verstandhouding, glimlachen zij dan. Dit komt hun reputatie niet ten goede. Wij hebben te veel gevoel voor humor om onszelf ervoor te prijzen, moeten zij zich liever in stilte verbeelden.

Daarna wordt het afwachten of buitenlanders iets bijzonder humoristisch aan hen opmerken. Van Van Amerongen zullen zij het niet horen. Van anderen soms wel; zij hebben een aureool dat niet alleen uit hun eigen waardering is overgenomen. Er wordt wel eens naar hen opgezien alsof er een Engelse humor bestaat van hogere orde dan die van andere landen. Het is onduidelijk waar die door gekenmerkt zou worden. Benoembaar is alleen de variant zonder stemverheffing bij het spreken en het lachen. Droge humor is lang niet de enige in Engeland voorkomende soort, wel een specialiteit.

Het principe is overal hetzelfde. Afwijkingen zonder herkenbare reden of oorzaak van de gewone gang van woorden en handelingen spreken tot het gevoel voor humor, zolang zij geen ernstig kwaad kunnen. Een haastige voorbijganger die plotseling ineenzakt, getroffen door een hartaanval, is niet grappig; dezelfde die zijn haast vergeet als hij een bekende tegenkomt is het evenmin; dezelfde die zomaar ineens omdraait en op zijn schreden terugkeert heeft iets humoristisch. De lachlust die hij opwekt is vluchtig en verflauwt als blijkt dat hij aan iets dacht dat hij op zijn kantoor had laten liggen. Het is geen grap om na te vertellen; hij zou berijmd en op muziek gezet moeten worden om de duurzame waarde te krijgen van:

The King's Army,
The King's men,
Marched up the hill and they marched down again,
The King's Army
And the King's men.

Een eenvoudig voorbeeld van een afwijking in de alledaagse loop van de woorden zou een cafébezoeker geven die niet zegt: ‘Kijk wat een mooi meisje aan het raam,’ noch: ‘Kijk, een wanhopig meisje bij die pilaar,’ maar: ‘Kijk, een afwezig meisje.’ Afwezig? De toehoorder hoort een dubbele betekenis waar de spreker niet aan gedacht had en snuiflacht: gewaarwording van humor.

In deze twee voorbeelden fungeert de humor alleen receptief, bij de kijker of luisteraar. Er bestaan mensen die iedere dag zulke privégrapjes beleven; anderen overkomt het nooit. Hoeveel het voorkomt bij verschillende individuen is lastig vast te stellen; hoe verschillende nationaliteiten er zich mee onderscheiden is onmogelijk te bepalen.

Er is meer vergelijkingsmateriaal beschikbaar van humor die opzettelijk gemaakt wordt, in de dagelijkse omgang door amateurs, in publicaties en opvoeringen door professionals. Het zou derden moeten opvallen hoe de Engelsen het sociaal verkeer verlevendigen en verzachten door hun humoristische alertheid. Daar zijn gevallen van bekend; het is geen regel. De meeste Engelsen zijn eentonige mensen. Zij hebben voor de conversatie een idioom ter beschikking dat met vermijding van pretentieuze nauwkeurigheid hun bedoelingen ongeveer kan uitdrukken. Dat er telkens om gelachen wordt bewijst niet dat iemand er iets origineels in hoort, behalve een enkele buitenlander die er nog aan moet wennen. Gelach is zelden een aanwijzing dat er iets grappigs gezegd is. Het is het versoepelingsmiddel voor de maatschappelijke omgang, soms bij een wederzijds bewustzijn dat wij ons geen van allen volwaardig uitdrukken en dit van elkaar aanvaarden.

[p. 34]

Als de Engelse superioriteit in humor getoond moest worden aan wat zij in de conversatie opbrengen zou Van Amerongen gelijk krijgen, zolang hij niet probeerde te bewijzen dat andere nationaliteiten er bepaald beter in zijn.

Hij zal pas in het nauw komen wanneer de Engelse professionals er bijgehaald worden. De music hall en de komische opera, Punch en Edward Lear, Oscar Wilde en P.G. Wodehouse, Evelyn Waugh en Tom Stoppard, de Goons en Fawlty Towers, Michael Frayn en Stephen Fry: er kunnen pagina's gevuld worden met namen en titels die een hoeveelheid komisch werk van allerlei geaardheid vertegenwoordigen waar geen andere Europese cultuur een tiende van kan bieden (de Amerikanen zouden apart beoordeeld moeten worden). Dat niet iedereen het allemaal even geslaagd vindt is geen weerlegging. Wat er na stugge kritische schifting uit overblijft is nog steeds een bibliotheek vol tegenover de boekenplankjes van andere landen.

Deze productiviteit is geen bewijs dat de Engelsen door de natuur begiftigd zijn met een bovennormaal humoristisch talent. Wat zij hebben is een beschaving die de humor behandelt als middel om te vertellen wat zich afspeelt in de wereld, in plaats van als een secundaire functie die weg moet vallen wanneer het menens wordt. De vele Engelsen die er weinig van begrijpen, die in afwijkingen van het normale patroon alleen vergissingen of ongelukjes kunnen zien, voelen zich soms buitenstaander in hun eigen land. Hun ongemak wordt op verschillende manieren verzacht. Hun vrienden en kennissen zullen gewoonlijk ook zwak begaafd zijn voor humor; de omgang in ruimere kring wordt hun mogelijk gemaakt door de moderne levensstijl van bij haast alles wat er gezegd wordt een beetje lachen. Tot een jaar of honderd geleden, was zoveel lachen ongebruikelijk, neem ik aan, omdat de meeste mensen hun gebit liever verborgen hielden. De invloed van de vooruitgang in de tandheelkunde op ons gezelligheidsleven is nog onvoldoende erkend. Onze overgrootouders begonnen niet met hun tanden te ontbloten iedere keer dat zij elkaar onverwachts tegenkwamen. Op negentiende-eeuwse foto's vertonen de mensen nooit de lach om niets die fotografen tegenwoordig verlangen.

Humorloze Engelsen worden in laatste instantie ook door zichzelf geholpen wanneer zij zich willen overtuigen dat zij er toch bijhoren. ‘I think it's true to say that the Germans lack some quality that we...’

Wanneer Nederlanders zich laten voorstaan op de nationale humor denken zij niet bepaald aan zichzelf, meer aan de mensen op straat. Er heet een Amsterdamse humor te bestaan, vooral omdat het bij een hoofdstad hoort. Londen, Berlijn, Parijs, allemaal beroemen zij zich erop. Het pijnlijke in het geval van Amsterdam lijkt te zijn dat de lokale humor grotendeels weggewied is door de Duitse jodenvervolging. Sindsdien kan niet beweerd worden dat er geen grappige mensen meer wonen, maar er is weinig humor of gein actief in het openbare leven. De historische verklaring ligt voor de hand, misschien te vlot: het joodse bevolkingsdeel was geschoold in een gesjochten leven dat beter te verdragen was als het doorzien werd in zijn absurditeiten. De Nederlandse levensstijl, tweestemmig in zijn rechtzinnigheid en tolerantie, had weinig tijd voor grapjes.

Onweerlegbare bewijzen kunnen voor onderscheidingen als deze niet aangevoerd worden. Het duidelijkste wat verwacht kan worden is dat een cultuur soms iets te horen of te zien geeft waarvan bijna iedereen moet toegeven dat het in een andere cultuur uit de toon zou vallen. Er is geen sprake van dat een schrijver ooit een behoorlijk toneelstuk zal maken als hij geen gevoel voor humor heeft, schreef Kenneth Tynan eens. Deze woorden zijn mij bijgebleven als voorbeeld van een idee dat in Engeland geen tegenspraak oproept terwijl in Nederland niemand erop zou komen. Niet dat hier alles ernstig opgevat hoeft te worden. Allerlei ontspannen vormen van expressie worden legitiem gevonden en genieten kritische waardering. Daar moet het bij blijven. Dat een roman of toneelstuk aangeprezen wordt als amusing, witty of funny komt zelden voor. Zulke termen zijn alleen geschikt voor de conversatie: een grappig boekje, een geestig stukje, en dan betekenen zij ongeveer hetzelfde als het standaardwoord voor de neutrale waardering: aardig. De humor van een werk is in de Nederlandse traditie een element dat maar bij uitzondering in de beoordeling betrokken wordt, en afwezigheid ervan is geen grond voor afkeuring.

Wie zulke onderscheidingen maakt moet in gedachten houden dat humorloze mensen van eminente kwaliteit kunnen zijn, al zou Kenneth Tynan hun toneelstukken afgekeurd hebben. De

[p. 35]

[p. 36]

maatschappelijke omgang zou vaak aangenamer zijn in een samenleving die alle humor afwees, en dan ook niet met slechte en standaardgrapjes te kampen had. Een cultuur die weinig humor opmerkt en uitdrukt kan best heel tevreden over zichzelf zijn en door anderen bewonderd worden. Zo'n cultuur zou de Nederlandse kunnen zijn.

De vrees voor misplaatste humor is een kritieke zwakte. Enige jaren geleden stond in de Literary Review een bespreking van een boek over wreedheden in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers begaan in Griekenland, verlucht met een foto van vier leden van de Wehrmacht voor het Parthenon waar een vijfde een camera op ze richtte. Het onderschrift luidde ‘Say feta’, als Griekse variant op het ‘say cheese’ van Engelse fotografen wanneer zij een geposeerde glimlach willen uitlokken. Het was grappig en tegelijk bij Nederlands daglicht choquant, verkeerd van toon tegenover het onderwerp van de bespreking. Lichtvaardig; misplaatst. Een Nederlandse eindredacteur zou het onderschrift hebben afgekeurd. Het zou een lezer die in de oorlog een familielid verloren had in Griekenland pijnlijk kunnen treffen; en het zou andere lezers pijnlijk treffen bij de gedachte dat er misschien zo'n lezer bestond.

Net zo misplaatst kan een spotprentje genoemd worden dat vorige winter in de Guardian stond toen de griepepidemie een crisis veroorzaakte in de ziekenhuizen, die te weinig bedden hadden en ernstig zieken weleens vierentwintig uur op de gang moesten laten wachten. Een onaangenaam uitziende man, in pyjama ten teken van ziekte, zei tegen zijn mat opkijkende vrouw; als er iets met mij zou gebeuren wil ik dat je mijn bed nalaat aan de Health Service.

Ook een grap om weg te laten; er konden lezers zijn van wie de eigen moeder de nacht op zo'n gang niet overleefd had. In Engeland wordt de vrijheid van professionele grappenmakers door zulke overwegingen zelden beperkt. Dat Engelse ziekenhuizen daardoor de kans krijgen om hun patiënten onverschilliger te behandelen is onwaarschijnlijk. Daar gaat het niet om, zou een Nederlandse eindredacteur kunnen zeggen; het gaat om de toon.

Dat Engelsen meer grappen publiceren ligt dus minder aan aanleg dan aan levensopvatting. Zij denken dat zij er een bijdrage mee leveren aan hun beschavingsgeschiedenis, niet alleen commentaar geven van de zijlijn. Betreurenswaardige gevolgen zijn dat behalve de productie van goede grapjes ook die van slechte hoger is dan elders, en dat er een subcultuur ontstaat van geestig geachte woorden en zinswendingen, grappen op stickers en wandborden, en ingeblikte lachbuien bij tv-komedies, om het humorloze bevolkingsdeel in staat te stellen mee te lachen. Dat hoort erbij, daar moeten wij ons oordeel niet door laten versomberen.

Deze visie op de Engelse beschaving kan niet zomaar benut worden om Shakespeare tussen zijn tijdgenoten te situeren. Het zou ook niet helpen voor een pleidooi dat hij een geslaagde humorist was, als iemand dat verlangde. Verlangt iemand het? Het lijkt mij onnodig. Ik begrijp niet hoe het komt dat Martin van Amerongen hem als grappenmaker is gaan afwijzen. Misschien denkt hij voornamelijk aan de gedachtensprongen van de narren en andere woordkunstenaars, waar twintigste-eeuwers minutenlang op moeten

[p. 37]

studeren en ten slotte alleen respect bij voelen, geen lachlust.

Een van de wonderen van Shakespeare is dat de meeste van zijn komische scènes en woordgrappen na vier eeuwen nog fris klinken. Er moet iets aan de hand zijn met iemand die zonder lachen A Midsummer Night's Dream en Much Ado About Nothing en Twelfth Night kan aanzien of lezen. Erger nog, die nurks zal de tragedies verkeerd beoordelen op de talrijke punten waar zij komische elementen verwerken in hun sombere passages. Kijk eens wat een player doet in zo'n opvoering, zegt Hamlet tegen zichzelf: ‘Tears in his eyes, distraction in his aspect, / A broken voice.../ And all for nothing!/ What's Hecuba to him, or he to her, / That he should weep for her?’ - verbluffend, en kijk dan naar mij, ‘a dull and muddy-mettled rascal’ die rond blijft hangen en geen vinger uitsteekt wanneer zijn vader vermoord is. De vergelijking van zichzelf met een fictieve figuur levert een schertsmatige zelfkritiek op. Hamlet redeneert zoals ik zou doen als ik mijn blik afwendde van een geweldpleging op straat en dacht: hoe zou d'Artagnan dit aanpakken? - en James Bond? Aan die voorbeelden hoef ik niet te beantwoorden, netzomin als Hamlet aan het zijne. Wij voelen schaamte, en praten ons eruit met een komische overdrijvingstruc.

Ook de somberste van Hamlets monologen heeft een element van humor in zich. Wat heerlijk zou het zijn om te sterven, zegt Hamlet: ‘To die, to sleep;/ To sleep, perchance to dream - ay, there's the rub’ - als wij niet benauwd waren voor de inhoud van die dromen zou toch iedereen ‘his quietus make with a bare bodkin?’ Als hij antwoord verlangde op zijn retorische vraag zouden wij hem tegenspreken. Onze afkeer van de dood denkt nooit aan dromen in het graf, dat is een komische formule die een schijnverklaring dienst laat doen voor een ware. ‘Misschien valt het mee, intussen weet je het toch maar niet.’

Even moeilijk te waarderen zonder begrip voor het komische element is de visie van Claudius op de dood in Measure for Measure. Kort nadat hij gezegd heeft dat hij natuurlijk bereid is te sterven voor de eer van zijn zuster Isabella bedenkt hij zich: hij wil toch niet ‘reside in thrilling region of thick-ribbed ice; /(...) be imprisoned in the viewless winds / And blown with violence round about / The pendent world’. Zo staat het eeuwige leven niet bekend, zeker niet voor zo'n eervolle dode als Claudius zou zijn; maar zijn poollandschap bekroont de zwarte komedie van de aspirant-held die ervan afziet.

De humor van Shakespeare laat zich zonder uitpluizen herkennen in de kluchtige figuren van Bottom en Dogberry and Andrew Aguecheek. Bij Hamlet en Isabella's broer en andere tragische figuren is hij opgenomen in zwaardere overwegingen die hem aanvankelijk onhoorbaar maken. Nader beschouwd blijken allerlei formuleringen een komische component in te houden; zij maken gebruik van woorden en gedachten die in de gewone opvatting van de situatie niet thuishoren; ze prikkelen een lachlust die wij dan naar beste vermogen moeten verwerken samen met het ontzag voor de dreigende dood. Hamlet die praat alsof hij altijd door iedereen is gepest en dwarsgezeten en dat toch minder erg vindt dan something after death waar hij geen naam aan geeft, en Claudius die zich als een blad papier door het heelal ziet wapperen: hoe radeloos zij ook zijn, hun klachten moeten niet onverdeeld ernstig opgevat worden.

Of de humor Shakespeares tragedies aangrijpender maakt dan ze in neutrale formulering zouden zijn, zal iedereen voor zichzelf willen bepalen. Van Martin van Amerongen is alleen de erkenning nodig dat de tragedies net zo goed als de komedies tintelen van lachwekkende formuleringen die in de Engelse traditie niet betekenen dat de auteur spotte met zijn eigen drama's.

No, you unnatural hags,
I will have such revenges on you both
That all the world shall - I will do such things,
What they are, yet I know not, but they shall be
The terrors of the earth.

Dat is Lear tegen Goneril en Regan. Hij voelt geen behoefte om grappen te maken; toch ontkomt hij niet aan komedie in zijn uitwerking van het idee ‘Ik zál je’. Al was het publiek waar Shakespeare voor werkte anders gestemd dan de burgermaatschappij, hij kondigde Stephen Fry en John Cleese al aan. Hij kan beschouwd worden als de aartshumorist van de Engelse traditie, de schutspatroon van alle volgende komedianten en het sterkste argument voor Kenneth Tynans bewering: niemand kan zonder humor een goed toneelstuk schrijven, en waarschijnlijk ook niets anders, tenminste niet in Engeland.