Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 31]

Vergeten puin
door Willem Wansink

In de nacht van 9 op 10 november 1989 gaf Oberstleutnant Harald Jäger het bevel de grensovergang van de Bornholmer Strasse te openen. Hij was plaatsvervangend leider van de Oost-Duitse pascontrole, maar ook hij kon de ddr niet meer redden. De Bornholmer Strasse lag in Oost-Berlijn, het vrije Westen wenkte aan de overkant van het water. Daartussen lag de Bösebrücke.

Het is nu tien jaar geleden, maar Jäger vertelt nog graag over hoe hij persoonlijk de ddr de doodsteek toediende. Ook nu een gure oostenwind over de Bornholmer Strasse slaat



terwijl hij de buitenlandse pers te woord staat en zijn woorden in het lawaai van het passerende verkeer verdwijnen. Om verstaanbaar te blijven, beweegt Jäger zich steeds verder van de Bösebrücke af. Wij correspondenten hangen aan zijn lippen, ook al rillen we na tien minuten van de kou.

In een bus van de vap, de buitenlandse persvereniging, zijn we langs de resten van de Muur gereden. Potsdamer Platz, Niederkirchnerstrasse, Invalidenstrasse, Bernauerstrasse. Van het symbool van de Europese deling is niets meer te zien. Waar is ze gebleven? Gesloopt, in een achterafhoekje weggemoffeld, op een begraafplaats bewaard, naar Argentinië en Mexico-City verscheept. Slechts sporadisch stuiten we op restanten: een commandopost, een nagebouwd stuk Todesstreifen tussen de Oost-Berlijnse binnen- en de West-Berlijnse buitenmuur. Onderweg zwaaien de Berlijners naar ons alsof wij de aapjes zijn.

Hij kon niet anders, vertelt Jäger. De aandrang was te groot, tienduizenden Oost-Berlijners stroomden naar de grens, nadat ze die negende november 's avonds op televisie hadden gezien dat de Muur ‘ab sofort’ geopend was, zoals Günter Schabowski, de woordvoerder van de regeringspartij abusievelijk had gezegd. ‘Ik was net aan het eten toen ik Schabowski op tv zag,’ zegt Jäger. ‘Het brood bleef bijna in mijn keel steken.’

Schabowski zat in het Politburo. Wat hij zei, moest waar zijn. Voor de camera's van Spiegel-TV riep het volk ‘Tor auf, Tor auf’. Toen ze werden afgepoeierd door de grenspolitie, klonk het: ‘Wir kommen wieder’. Om half twaalf belde Harald Jäger zijn baas, Oberst Ziegenhorn. Via de uit het raam gestoken hoorn liet hij horen, wat er aan de hand was.

‘Er is geen houden aan,’ zei Jäger.

‘'t Is goed, mijn jongen,’ luidde het commentaar.

Zo viel de eerste slagboom. Om 23.37 uur noteerde de West-Berlijnse politie dat een enorme mensenmassa zich ‘als mieren’ van Oost naar West bewoog.

Nadat de druk eraf was, veranderde de Muur in overtollig beton: vergeten puin van de Koude Oorlog. Het stadsbestuur van het verenigde Berlijn wilde er zo snel mogelijk vanaf, de ‘grote politiek’ was met andere dingen bezig. Slechts een lint van kinderkopjes, met hier en daar een koperen herdenkingsplaat op straat of op de stoep, herinnert aan de 38 jaren van De Muur.

Duitsers willen hun verleden dikwijls vergeten. Zo blies de ddr begin jaren vijftig ook het stadspaleis van de Hohenzollern op, in een poging eeuwen geschiedenis uit te wissen.

Hagen Koch rijdt mee in de bus. De buitenlandse persvereniging heeft hem verzocht om met ons te praten, net als Egon Krenz, het laatste staatshoofd van de ddr, dat deed, en Hans Modrow, de laatste sed-minister-president, en Lothar de Maizière, de eerste vrij gekozen ddr-premier. Hagen Koch was officier bij het Ministerium für Staatssicherheit, de Oost-Duitse binnenlandse veiligheidsdienst die iedereen bespioneerde. Op 13 augustus 1961 trok hij - ‘Befehl ist Befehl’ - met witte verf de eerste streep in de Friedrichstrasse. Inmiddels is hij zelfstandig gevestigd Muur-specialist. In zijn flat heeft hij twee kamers vol documenten over de aanleg van de anti-fascistische Schutzwall. Wie hem in zijn donkere pantalon en lichte colbert ziet, krijgt de indruk dat hij goed terechtgekomen is.

[p. 32]

Jäger is evenwel de echte held. In andere tijden zou hij meteen hebben geschoten. Maar de ddr was al de kluts kwijt, en in de nacht van 9 op 10 november nam hij voor het eerst in zijn leven een zelfstandig besluit. Voor hem was dat een revolutie. Na de Wende werd hij abgewickelt en werkeloos. Inmiddels heeft hij samen met zijn vrouw een krantenstalletje in het Westen.

Hij deed mij terugdenken aan de tijd toen ik in een ander leven werkte bij de buitenlandrubriek van de nos-televisie, Panoramiek. De redacteuren van Panoramiek maakten wekelijkse documentaires van een half uur. Halverwege de jaren tachtig, in een uitzending over Berlijn, gebruikte ik muziek van David Bowie bij nachtelijke beelden van Checkpoint Charlie, de Brandenburger Tor en de Potsdamer Platz. Bowie had van 1976 tot 1979 in Berlijn gewoond. Hier schreef hij zijn lp's ‘Low’ en ‘Heroes’ met dreigende avant-gardistische songs zoals Weeping Wall en v-2 Schneider.

Onlangs rakelde het conservatieve dagblad Die Welt op dat Bowie (die eigenlijk gewoon David Robert Jones heet) woonde op de Schöneberger Hauptstrasse 155, in de West-Berlijnse wijk Neukölln. Volgens buurtbewoners zat hij vaak in het raam gitaar te spelen. Iggy Pop, ook popmusicus, woonde in het achterhuis. Nu zit hier een bedrijf voor auto-onderdelen. De baas heeft niets met Bowie, die tegenwoordig als multimiljonair afwisselend in Londen, Frankrijk en de vs woont, en zijn liefde voor Duitsland in auto-advertenties etaleert.

Onlangs bracht Bowie een nieuwe cd uit: ‘hours...’. Terwijl ik dit tik, staat die op. Bowie is allang geen voorloper meer, de cd bevat de geruststellend melancholische muziek van een ouder wordende babyboomer. Jammer, denk ik, hij heeft de wedergeboorte van de Duitse foenix gemist. Bowies Berlijn was bevroren, het lag ver van de Potsdamer Platz. Eens was dat het drukste verkeersplein van Duitsland. Hier stond het eerste verkeerslicht van de hoofdstad. Na 1945 werd het 't kaalste plein van de wereld. Dwars over de Potsdamer Platz liep de Muur. Even verderop, in een godvergeten niemandsland, bevonden zich de Philharmonie (Herbert von Karajan!) en de Kammermusiksaal. In de Todesstreifen, onder een heuvel, lag Hitlers Führerbunker.

Na de Wende besloten Sony, het Japanse elektronicaconcern en debis, de dienstverleningspoot van Daimler Chrysler, dat de Potsdamer Platz het midden moest worden van de herrijzende metropool. Gerenommeerde architecten als Renzo Piano (debis), Arate Isozaki (Volksbank), en Helmut Jahn (Sony) werden aangetrokken. In een woud van kranen schoten hun futuristische bouwwerken omhoog, 3-d-filmzalen verrezen, er kwamen een muziektheater, kroegen, restaurants en een overdekt winkelcentrum. Een historische balzaal draaide om zijn as en werd tientallen meters verder neergezet. Om geborgenheid te scheppen, werden rijen volwassen bomen verplaatst.

Nu wordt de buurt bewaakt door particuliere beveiligingsdiensten. Overal staan Smarts, alsof Mercedes wil laten zien dat haar kleinste model in elk gaatje past. Zelfs verstokte Berlijnse sceptici moeten toegeven dat de osmose tussen architectuur en omgeving op de Potsdamer Platz verrassend goed gelukt is.

Dat geldt niet voor de nieuwbouw van de bondskanselarij langs de Spree. Terwijl het particuliere kapitaal op de Potsdamer Platz een onderlinge samenhang vond, is de nieuwbouw aan de Willy Brandtstrasse 1 uit zijn voegen geraakt. De pers was onverbiddelijk: de bouwheer, de Duitse staat, heeft de menselijke maat uit het oog verloren. De kanselarij wordt hoger dan de Rijksdag en überheblicher dan het bescheiden Bundeskanzleramt dat Willy Brandt in Bonn neerzette.

Tot overmaat van ramp wordt rondom de kanselarij, aan de overkant van de rivier, een betonnen muur opgetrokken. Volgens Gerhard Schröder is de zeshonderd meter lange wal nodig om de Kanzlergarten, de opgehoogde kanseliers-tuin-in-wording te bedwingen. In werkelijkheid moet zij nieuwsgierige burgers buiten de deur houden. Als compromis wordt de muur groen geschilderd. Feit blijft dat zij met haar 5,10 meter ruim een meter hoger is dan de ‘oude’ die de stad in stukken sneed.

Daarmee is Berlijn terug bij af. Elke tijd zijn eigen muur, moet de opdrachtgever, Helmut Kohl, hebben gedacht. Hij legde het fundament van de eenwording die zich nu steen voor steen in de Duitse hoofdstad voltrekt. Maar door te lang aan te blijven, schiep hij de voorwaarden voor de nieuwe Duitse lawaaierigheid die onder de nieuwe kanselier bon ton is geworden.

Ooit rammelde de jonge Schröder in een dronken bui aan het hek van de kanselarij in Bonn. ‘Ik wil erin,’ riep hij. Nu is hij binnen. Steeds vaker vraagt hij zichzelf tegenwoordig af waarom hij dat zo graag wilde.