Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 15]

Gemengde ontvangst
door Bastiaan Bommeljé

Zelfmoord is, zoals criticus André Matthijsse in de Goudsche Courant niet ten onrechte opmerkte, een veel voorkomend onderwerp in de literatuur (en misschien daar niet alleen). Jeroen Brouwer schijnt ooit te hebben gezegd dat suïcide bij de letterkunde hoort zoals regen bij een akker. De waarde of diepgang van die beeldspraak doet hier even niet ter zake, wel het feit dat zelfmoord - beter gezegd: het aanzetten tot zelfmoord uit een soort ennui met het bestaan - blijkbaar het thema is van Onpersoonlijkheid, het nieuwe boek van de Tilburgse auteur Russell Arms (1969), dat een nogal gemengde ontvangst kreeg van



de vaderlandse recensenten.

Misschien mag de formulering ‘gemengde ontvangst’, zelfs wel een understatement heten. Laten we het erop houden dat het 468, 469, 470 of 472 bladzijden (de critici zijn het zelfs daarover niet eens) tellende werk nogal uiteenlopende reacties uitlokte. Dezelfde veelvormige receptie viel dit derde geesteskind van Artus (na zijn romandebuut Zonder wijzers in 1995 en de verhalenbundel Een onbeschreven dag uit 1996) trouwens ook ten deel op de televisie. Daar bleek Paul de Leeuw danig onder de indruk van de schrijver tijdens een gesprek (of hoe moet je zoiets noemen) maar toonde het leespanel van Michaël Zeeman geen enkel mededogen met diens literaire creatie.

Weinig goede woorden vloeiden ook al uit de pennen van Onno Blom (die in Trouw betoogde dat de schrijver ‘jammerlijk gefaald’ heeft), Janet Luis (die in NRC Handelsblad gewag maakte van ‘een oeverloos geheel’ en ‘een tweederangs detective’), Alle Lansu (die in Het Parool tot de slotsom kwam dat het boek ‘een mislukking’ is) en Max Pam (die in HP/De Tijd naar voren bracht dat de roman ‘veel te dik is’ en bovendien lijdt aan ‘moedwillige mistigheid’).

Daartegenover bleek een niet kleiner aantal vaderlandse recensenten een geheel tegengestelde opvatting over het werk van Artus te huldigen. Zij lieten hun loftrompet dan ook vrijelijk klinken. Zo repte Marja Pruis in De Groene Amsterdammer van ‘een ongekend klemmend boek; zo vreemd en goed, dat je je afvraagt wie de schrijver is’. Daarop bleek Theo Hakkert in de Twentsche Courant Tubantia het antwoord te kennen: ‘het grootste literaire talent van dit decennium’ namelijk, die met dit werk ‘een groots boek’ had geschreven. Verder liet Gerrit van den Hoven zich in het Eindhovens Dagblad niet onbetuigd, en noteerde midden in zijn interview met de auteur dat het hier gaat om ‘een sterke, verontrustende roman’. Het meest uitbundig was misschien wel Arjan Peters, die in de Volkskrant de kraan met juichkreten wijd open draaide. Hij bleek van opvatting dat ‘de krachttoer’ van Artus het ‘doorslaande bewijs’ leverde dat ‘de Nederlandse literatuur er een persoonlijkheid bij heeft’, en dat de jonge schrijver niets minder is dan ‘een volleerd discipel van W.F. Hermans en ook van A.F.Th. van der Heijden’. In deze ‘van autobiografisch geneuzel vergeven tijden’ meende Peters dat ‘de vlag uitkan’ vanwege dit boek met ‘on-Nederlandse kwaliteiten als zwier en lange adem’.

Over zwier gesproken, die werd nu juist niet in deze roman ontdekt door Gerrit-Jan Zwier, die in de Leeuwarder Courant als diagnose stelde dat er in het onderhavige werk ‘iets wringt tussen de helderheid van de personages en de wazigheid van de bedoelingen’. Hij wilde dan wel toegeven dat Artus ‘tot het gilde der interessante vertellers’ behoort, maar precies in dit boek doet de ‘bizarre psychologie het verhaal geen goed’, en komt er van alles ‘tamelijk ongeloofwaardig over’. Dat neemt niet weg dat Marja Pruis zich in De Groene in vervoering afvroeg: ‘Welke man is in staat zo'n nauwgezet en geloofwaardig inkijkje te bieden in het domein van pubermeisjes?’

Anderzijds klonk weer enige scepsis door in de analyse van André Matthijsse in de Goudsche Courant toen hij concludeerde dat deze nieuwe roman van Artus - net als zijn eersteling - ‘door nogal wat literair geknutsel en een teveel aan om-

[p. 16]

wegen uiteindelijk om zeep geholpen wordt’, hoewel hij moet toegeven dat de schrijver de ‘bende’ van de vele verhaallijnen ‘aardig weet te mennen.’ Tot een gelijksoortig oordeel kwam Jeroen Vullings in Vrij Nederland. Hij bleek wel waardering te hebben voor ‘Artus' ambitieuze greep’ in een literair klimaat waarin blijkbaar ‘het gros van generatiegenoten zich ervan afmaakt met luchtige, alarmerend luchtige, anekdotische of rauw-realistische boekjes zonder enige urgentie’. Maar is dat genoeg om deze roman te redden, piekerde Vullings. Neen, moet zijn antwoord luiden, want: ‘Onpersoonlijkheid komt mij niet voor als een roman ontstaan vanuit het besef van een literaire traditie, een boek gebouwd op andere boeken. De schrijver verliest zich bij zijn project eerder in het schouwen van zijn personages’.

Doch dat schouwen van de personages is volgens Peters in de Volkskrant nu juist ‘een van de fascinerende kanten aan deze roman die de lezer letterlijk boeit’. Hier is, opperde hij, eindelijk weer een auteur die ‘zich wil rechtvaardigen als schrijver’ en die zijn romanpersonages opvoert als ‘de incarnaties van de wilde jungledieren die onder de dubbele bodem van de menselijke ziel huizen’, zoals W.F. Hermans dat uitdrukte. Het valt enigszins te betwijfelen of Alle Lansu die zienswijze deelt, aangezien hij in Het Parool juist ‘verbijsterd’ constateert dat de auteur ‘hopeloos is verdwaald’ in ‘de donkerste krochten van zijn bewustzijn’, terwijl hij ook nog eens ‘veel te veel wil vertellen’.

Deze woorden krijgen misschien meer reliëf wanneer men de opinie van Gerrit-Jan Zwier in de Leeuwarder dat Artus met ‘superieur gemak’ schrijft en beschikt over ‘het kleurrijke palet van de ware verteller’, contrasteert met de observatie van Janet Luis in de NRC dat hier sprake is van ‘een weinig pregnante stijl, waarin de woorden elkaar eerder in de weg lijken te zitten dan met elkaar een soepel verband te vormen’ (sic). Edoch, werpt Theo Hakkert in de Twentsche Courant Tubantia tegen: ‘Dat Artus' zinnen in dit boek niet flonkeren en draaien, moet te maken hebben met zijn thema, want zwierig en sierlijk mooi-schrijven over suïcide is, als je het (sic) zoals Artus serieus wilt benaderen, simpelweg niet gepast.’

Niettegenstaande het feit dat Marja Pruis in De Groene begeesterd raakte door ‘de koele constructie van het geheel’, werd Max Pam in HP/De Tijd juist ontmoedigd omdat ‘steeds duidelijk blijkt dat de constructie rammelt’, hoewel Gerrit van den Hoven in het Eindhovens Dagblad daarentegen juist weer meende dat de roman ‘knap in elkaar is gezet’, doch Onno Blom in Trouw zich afvroeg of Artus niet gewoon ‘zelf in zijn web van vage suggesties verstrikt is geraakt’, op hetzelfde moment dat Theo Hakkert in Tubantia meldde dat het boek loopt als ‘een trein’ en Arjan Peters in de Volkskrant niet aarzelde ‘het vernuft van deze roman’ te prijzen, ondanks het gegeven dat Alle Lansu in Het Parool tot het oordeel kwam dat ditzelfde boek ‘wijdlopig en ongestructureerd’ is.

Niet alleen stijl, structuur, aanpak en opzet hield de vaderlandse recensenten verdeeld. Ook over het engagement van de auteur met zijn onderwerp bleken de opvattingen tamelijk ver uit elkaar te lopen. Hakkert meende dat ‘Artus voelbaar maakt hoe betrokken hij is bij het thema’ en hij sloot zijn beschouwing af met de hartenkreet: ‘Goed dat er ook jonge auteurs zijn die niet hun schouders en neus modieus ophalen bij wat leeft in de samenleving.’ Pam stelde daarentegen weinig opgewekt vast ‘dat de schrijver zich heeft vertild toen hij het klassieke thema van de zelfmoord heeft willen combineren met het modieuze thema van de incest.’ En dat terwijl Peters juist de opvatting verkondigde dat in de roman de onkenbaarheid van de mens ‘onbarmhartiger’ dan in Artus' vorig werk wordt ‘verbonden met de tijdgeest en de jongerencultuur’.

In Nederland heeft gelukkig iedereen het recht op zijn eigen dwaalleer, en dat geldt ook voor literaire recensenten. Toch zet dit boeket van opinies over één en hetzelfde boek (mislukt, groots, ongeloofwaardig, geloofwaardig, ongestructureerd, knap in elkaar gezet, volleerd discipel van Hermans, literair geknutsel, ware verteller, weinig pregnante stijl) een mens aan het denken. Is hier nu sprake van interessante letterkundige meningsverschillen, of van vrij-zwevende kritische gemeenplaatsen die week in week uit in de krantenkolommen nogal stuurloos tegen een roman aanbotsen?

Criticus Arnold Heumakers schreef onlangs in NRC Handelsblad dat de toon in letterkundig Nederland momenteel gezet wordt door een literaire ‘middenmoot’. Afgezien van het zonderlinge verband dat gelegd wordt met de wereld van de sport, leidt deze diagnose tot de vraag of de vaderlandse recensenten de schrijvers krijgen die ze verdienen, of dat het andersom is.