Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 7]

Het postmoderne bewustzijn van Hugo Brandt Corstius
door Michiel Leezenberg

Wat Hugo Brandt Corstius ook doet of denkt, hij denkt er altijd iets bij. Plukt hij een bloem, dan denkt hij: ‘ik pluk een bloem’; denkt hij na over bijvoorbeeld God of de taalkunde, dan denkt hij: ‘ik denk’. Dit extraatje van zijn gedachten is het bewustzijn. Nu heeft wellicht niet iedereen deze onweerstaanbare neiging om voortdurend over of aan zichzelf te denken, maar het algemene probleem dat Brandt Corstius hier aansnijdt is duidelijk. Wat is dat bewustzijn voor een ding of eigenschap, dat het bij elke handeling, gedachte of ervaring op kan treden? Bestaat het überhaupt, - of anders gevraagd: is het überhaupt een ding of feit van een of andere soort? Zo ja, waar zit het dan: in de hersenen of in de geest, of zelfs daarbuiten? Deze vragen fascineren hem zo dat hij er maar liefst vijf afleveringen van Hollands Maandblad over nadenkt; in de eerste aflevering, in het februarinummer van dit jaar, belooft hij zelfs zijn gedachten zes nummers lang voort te zetten, en - alsof het niets is - in het juninummer ‘de oplossing van het hele bewustzijnsvraagstuk’ te geven.

Brandt Corstius belooft heel wat, maar lossen de antwoorden die hij op bovenstaande vragen geeft ook zijn beloftes in? Op de vraag of het bewustzijn bestaat antwoordt hij onmiddellijk en zonder aarzelen ‘ja!’, en licht dat als volgt toe: ‘U kunt wat ik denk en beweer en geloof ontkennen, maar u kunt mij niet afnemen dat ik in het bezit ben van iets dat we net zo goed het bewustzijn kunnen noemen.’ Dit antwoord berust op de - schijnbaar vanzelfsprekende - gedachte dat iedereen een Bevoorrechte Toegang tot zijn eigen mentale toestanden heeft, en dat niemand anders die kan betwijfelen. Deze gedachte moeten we nog even bewaren; hij komt hieronder terug.

Brandt Corstius' antwoord op de vraag wat het bewustzijn precies is laat veel langer op zich wachten: pas in aflevering vier (HM augustus/september 1999) van zijn overdenkingen ontschrijft hij het bewustzijn als het twee keer passeren van dezelfde zenuwprikkel langs dezelfde hersencellen, waardoor een interferentie van prikkels ontstaat, net zoals een in het water vallende steen een patroon van met elkaar interfererende golven veroorzaakt: ‘de hersenen zien behalve de oorspronkelijke zintuigboodschap nog een ding: namelijk dát zij het zien. Maar dat is het bewustzijn.’ Brandt Corstius' overdenkingen kabbelen al drie afleveringen voort voor hij tot deze slotsom komt, en erna ebben ze langzaam weg met een afsluitende bespreking van een stel hedendaagse en oudere opvattingen over het bewustzijn en de lichaam-ziel-relatie.

Brandt Corstius' hoofdstelling dat het bewustzijn bestaat uit het herhaaldelijk passeren en onderlinge interferentie van zenuwprikkels is op zichzelf niet meer dan een beeld. Daar is op zich niets mis mee: beelden kunnen hele mooie dingen suggereren, en moeilijke abstracte kwesties op slag aanschouwelijk maken. Maar Brandt Corstius' op zich aardige beeldspraak van vijvers en plonzende stenen suggereert een argument of theorie, en bij nadere beschouwing blijkt die suggestie in de verste verte niet te worden waargemaakt. Ook blijkt al gauw dat zelfs zijn schets of suggestie voor een oplossing al op een fors aantal kleinere en grotere moeilijkheden stuit. Laat ik beginnen met de kleine.

Volgens Brandt Corstius is het een ‘onafwendbaar’ kenmerk van mentale toestanden zoals het waarnemen van een bloem of het denken van een gedachte dat we ons er bewust van zijn. Deze opvatting is bepaald niet nieuw: hij valt al te vinden bij de zeventiende-eeuwse filosoof John Locke, die bewustzijn als een kenmerk van de waarneming postuleert; volgens Locke is het zelfs onmogelijk om een gewaarwording te hebben zonder je ervan bewust te zijn. Deze eis van bewustzijn als kenmerk van gewaarwordingen is empirisch weerlegd in onderzoek naar zogeheten blind vision. Er bestaan specifieke soorten hersenbeschadiging waardoor mensen hun gezichts-

[p. 8]

vermogen geheel lijken te verliezen; toch blijken mensen met een dergelijke hersenbeschadiging wel degelijk bepaalde lichtimpulsen waar te kunnen nemen, ook al denken en zeggen ze zelf van niet.

Een belangrijker, conceptueel probleem is zijn opvatting dat de opvatting van bewustzijn als criterium van gewaarwording dreigt te vervallen in een oneindige regressie: volgens Locke is het onvermijdelijk dat ik me bewust ben van de gewaarwording dat ik bijvoorbeeld een rode bloem zie; maar dat bewustzijn is zelf ook weer een gewaarwording, waarvan ik me bewust moet zijn, maar dàt bewustzijn is zelf ook weer een gewaarwording, waarvan..., enzovoort. Locke zelf zag dit regressieprobleem over het hoofd, maar Brandt Corstius geeft er een pragmatische - of door het gezond verstand ingegeven - oplossing voor. Volgens hem worden de opeenvolgende zenuwimpulsen steeds zwakker, net zoals de golven die veroorzaakt worden door een in het water gegooide steen geleidelijk aan uitsterven. Ook dit is beeldspraak die zich vermomt als argument. Ik weet evenmin als Brandt Corstius genoeg van de hersenstructuur om te kunnen zeggen hoe zintuiglijke waarnemingen precies in rondzingende zenuwimpulsen worden vertaald; maar wel weet ik dat de hersenen in een belangrijk opzicht niet lijken op golvend water. Waar een golf op den duur uitsterft om nooit meer terug te keren, kan een zenuwprikkel opgeslagen en op een willekeurig moment weer teruggeroepen worden. Dit terugroepen is natuurlijk de herinnering, - voorzover mij bekend geen eigenschap van water. Brandt Corstius' beeldspraak is hier dus ronduit misleidend: ze versluiert de problemen waarop zijn ideetje stuit.

Brandt Corstius' betoog bevat meer van zulke passages die op argumenten of verklaringen lijken, maar het in werkelijkheid niet zijn. In zijn laatste aflevering bijvoorbeeld doet hij een poging om de geest te verklaren als een Opkomende Eigenschap van de hersenen, dat wil zeggen een hogere-orde of abstracte eigenschap die ontstaat uit processen op een lager, fysiek of biologisch niveau, maar uiteindelijk niet tot dat lagere niveau te herleiden valt. Hij geeft vier voorbeelden van zulke Opkomende Eigenschappen, te weten de vloeibaarheid van water, het branden van vuur, het branden van liefde en het gonzen van de Publieke Opinie. Geen van deze vier valt tot puur fysieke eigenschappen van individuele objecten te herleiden. Na deze vier verwacht je als lezer natuurlijk een bespreking van de vraag of en hoe je de ziel, de geest en het bewustzijn als Opkomende Eigenschappen op kunt vatten, want daar ging het tenslotte om. Maar niets daarvan: in plaats ervan volgt andermaal een klaagzang dat er zoveel onzin over het bewustzijn is beweerd, plus wat langzaam uitdovende gedachten over de oude Grieken, de etnobom en andere Desastreuse Vergissingen. Met andere woorden, de nadere uitleg en argumentatie die Brandt Corstius' betoog vereist, en die je als lezer ook verwacht, ontbreken; maar dat manco wordt onzichtbaar door een stortvloed aan - op zijn Reviaans gezegd - Zinloze Feiten.

Brandt Corstius' uitleg van zijn visie op bewustzijn als de interferentie van zenuwimpulsen blijkt dus niet meer dan een verzameling meer of - voornamelijk - minder uitgewerkte beelden en suggesties. Ook zijn gul rondgestrooide verwijzingen naar Plato, Descartes, Turing, Weizenbaum, Rorty, Wittgenstein, Searle, Dennnett, en zo nog een heel stel meer, suggereren meer een onderbouwing dan dat ze er werkelijk een geven. Zo dreigen voortdurend de belangrijkste vragen uit het zicht te verdwijnen. Die vragen vloeien vooral voort uit het beeld waarop Brandt Corstius' betoog berust, dat van de geest als reservoir van mentale toestanden, en van kennis als mentaal plaatje of mentale representatie. Ik vermoed dat deze beelden ook ten grondslag liggen aan Brandt Corstius' voortdurend door elkaar halen, om niet te zeggen verwarren, van het probleem van het bewustzijn met de vraag naar wat de ziel of geest precies is, en met het lichaam-geest-probleem. De noties van ziel, bewustzijn, geest en mentale toestanden behoren namelijk allemaal tot eenzelfde complex van ideeën, of beter gezegd beelden, die gezamenlijk onze - schijnbaar vanzelfsprekende - manier van praten over denken en kennen beheersen.

Het schijnbaar voor de hand liggende beeld van de geest als een mentale plaatjes vertonende televisie of diaprojector roept onvermijdelijk de vraag op wie er dan naar al die plaatjes kijkt. De ziel? Het ik? De geest? Het bewustzijn? Brandt Corstius geeft geen eenduidig antwoord op die cruciale vraag. ‘Er zit in de hersenen een ingebouwde spiegel waarmee de hersenen naar zichzelf kijken, zoals een fotograaf zichzelf met zijn fototoestel in een spiegel fotografeert,’ zegt hij ergens, - maar zijn de hersenen dan de spiegel, de

[p. 9]

camera of de fotograaf? Brandt Corstius bestrijdt herhaaldelijk dat er een soort poppetje in je hoofd zit dat daar televisie kijkt; maar het antwoord op de vraag hoe het volgens hem dan wel zit blijft hij de lezer schuldig. Zijn beelden van de steen in de vijver en van de elkaar weerspiegelende spiegels verdoezelen precies de hoofdvraag: wie of wat heeft het bewustzijn?

Het eenvoudige antwoord is natuurlijk ‘ik!’, maar daar waren we al mee begonnen. De vraag was nu juist wat het precies inhoudt om te zeggen: ‘ik ben me van deze waarneming bewust’. Een ander antwoord dat Brandt Corstius bij herhaling geeft is: het zijn de hersenen die weet hebben van zenuwimpulsen, die de zintuigboodschap zien en zien dat ze dat zien, enzovoort. Maar ook dit antwoord lost het probleem niet op. De hersenen zijn de machine die zenuwprikkels verwerkt, maar dat maakt ze nog niet gelijk aan de instantie die de prikkels waarneemt. Op eenzelfde manier is een televisie die elektronen verwerkt tot beelden nog niet gelijk aan degene

[p. 10]

die tv kijkt. Brandt Corstius' terloopse opmerking dat het brein, en niet de geest, bewustzijn heeft is smokkelen of slordig taalgebruik. Dit probleem blijft hem parten spelen, vermoed ik, als gevolg van de metaforiek waarvan hij uitgaat.

Het belangrijkste beeld waarop hij impliciet een beroep doet is dat van de geest als spiegel van de wereld, dat wil zeggen het beeld van kennis als een al dan niet correct mentaal plaatje van de buitenwereld, dat de Amerikaanse postmodernistische of pragmatistische filosoof Richard Rorty in zijn beroemde Philosophy and the Mirror of Nature (1979) heeft ontleed. Rorty, evenals overigens de late Wittgenstein, besteedt een groot deel van zijn tijd aan het uitdrijven van de gedachte, of het beeld, dat kennnis bestaat uit mentale representaties, ofwel uit min of meer correcte plaatjes van de wereld in ons hoofd. Kenmerkend of definiërend voor die mentale representaties of toestanden is de eigenschap dat degene die ze heeft zich er ook bewust van is. Deze beelden hebben er volgens Rorty voor gezorgd dat tot op heden in de filosofie de kentheorie, ofwel de vraag naar hoe en wanneer kennis-als-mentalerepresentatie gerechtvaardigd kan worden, centraal staat. Uit de voorstelling van kennis als bewuste mentale representatie van de buitenwereld vloeit ook als vanzelf het argument voort dat niemand dezelfde toegang tot mijn mentale toestanden heeft als ikzelf, ofwel het argument van Bevoorrechte Toegang waarop Brandt Corstius zich ook beroept als hij het bestaan van het bewustzijn verdedigt. Om diverse redenen concludeert Rorty dat de beeldspraak van de geest als spiegel van de wereld tot onoplosbare problemen leidt (zoals de vraag naar het bewustzijn, en de vraag naar hoe onbetwijfelbare kennis van de buitenwereld mogelijk is), en daarom moet worden opgegeven. Volgens Rorty zullen dus ook het lichaam-geest-probleem en het probleem van het bewustzijn als kenmerk van het mentale domweg verdwijnen met het opgeven van het onderliggende beeld van de geest als spiegel van de wereld.

De beeldspraak die Brandt Corstius hanteert, van interferentie tussen watergolven en van elkaar weerspiegelende spiegels, gaat in geen enkel wezenlijk opzicht voorbij aan de beeldspraak van de ziel als spiegel van de wereld, en van kennis als een representatie of plaatje, die volgens Rorty de westerse filosofie sinds Descartes heeft beheerst. Integendeel, zijn metafoor van het bewustzijn in termen van elkaar weerspiegelende spiegels bouwt er expliciet op voort. Niet de minste van alle verrassingen die ontstaan bij lezing van Brandt Corstius' overpeinzingen is dan ook dat hij expliciet een beroep op deze postmoderne filosoof doet. De echte keus die ten aanzien van bewustzijn en het lichaam-geest-probleem gemaakt moet worden is volgens hem de keuze tussen Descartes en Rorty, en voor Rorty kiest hij.

Wat nu? Brandt Corstius als postmodernist? De verrassingen zijn de wereld nog niet uit. Maar nee, - we moeten ons wereldbeeld bij nader inzien toch niet zo drastisch bijstellen als aanvankelijk noodzakelijk lijkt; want al spoedig blijkt dat Rorty door Brandt Corstius in een wel erg Cartesiaans keurslijf wordt geperst. Ook wanneer Brandt Corstius zelf zegt aan de verouderde beeldspraak van de kentheorie te zijn ontkomen blijkt het tegendeel. Zo meldt hij vrolijk: ‘Rorty verschafte mij waarlijk inzicht en opluchting toen hij duidelijk maakte dat het idee van Descartes over een aparte bewustzijnsstof nergens op sloeg, en uit Griekse misverstanden stamde’. Daarmee geeft hij een merkwaardig ahistorische, om niet te zeggen driedubbel onjuiste, lezing van zowel Rorty en Descartes als van de oude Grieken. Ten eerste is Descartes' opvatting van de geest als een aparte stof of substantie onlosmakelijk verbonden met de algemenere ‘kentheoretische wending’ die - althans volgens Rorty - het westerse denken van de afgelopen eeuwen heeft beheerst. Het onderscheid tussen lichaam en geest of ziel dat Descartes maakt is dus ook geen zoethoudertje geweest voor de kerkelijke macht zoals Brandt Corstius' eigen antiklerikalisme ingeeft, maar een wezenlijk bestanddeel van de filosofische ommekeer naar de kentheorie als fundamenteel vakgebied, waarin de vraag naar de correctheid van onze mentale representaties centraal staat.

Ten tweede is Descartes' kentheorie volgens Rorty en een flink aantal anderen juist een radicale omslag ten opzichte van de Griekse mening over kennis en de geest. Aristoteles beschouwt de ziel als de ‘vorm’ van het lichaam, dat wil zeggen, de ziel is datgene wat de mens maakt tot wat hij is: een rationeel levend wezen. Meer in het algemeen is de vorm van een willekeurig ding datgene wat dat ding tot dat ding maakt, ofwel een ‘essentie’ in filosofische zin. In deze opvatting van de verhouding tussen ziel en lichaam, en tussen materie en vorm, behelst bijvoorbeeld het waar-

[p. 11]

nemen van een stoel het opnemen van de vorm van die stoel in de menselijke ziel. De ziel neemt dus in de waarneming de vorm maar niet de materie van het waargenomene aan of over. Voor het denken, dat geen concrete individuele objecten maar abstracte of algemene begrippen tot onderwerp heeft, geldt iets soortgelijks. Maar aangezien de vorm iets maakt tot wat het is, ofwel de identiteit ervan bepaalt, zijn twee dingen met dezelfde vorm identiek aan elkaar: de waarnemende ziel wordt dus gelijk aan het waargenomen ding. Voor Aristoteles bestaan de waarneming en het denken daarom niet uit de vorming van correcte mentale representaties of afbeeldingen van het waargenomene of gedachte, maar uit het identiek worden van waarnemend subject en waargenomen object doordat beide dezelfde vorm verkrijgen. Het bewustzijn als datgene wat representaties begeleidt speelt hierin geen enkele rol. Met andere woorden: de Grieken hadden geen filosofisch probleem van het bewustzijn omdat ze geen theorie van kennis-als-representatie hadden. Volgens Rorty was er bij Aristoteles zelfs überhaupt geen sprake van een ‘kentheorie’ in de hedendaagse zin.

In de derde en laatste plaats benadrukt Rorty dat zijn ontleding van de kentheoretische beeldspraak niet het doel heeft om tot een correcte of betere beschrijving van de wereld te komen dan zijn voorgangers. Dit doel beschouwt hij als net zo achterhaald en overbodig als het zeventiende-eeuwse project van de kentheorie zelf. Niets staat daardoor verder van zijn bed dan het brandmerken van ideeën als ‘misverstanden’ of als ‘nergens op slaand’: hij geeft de pretentie op te spreken uit naam van een hogere waarheid of een beter inzicht in hoe de wereld en de geest nu werkelijk in elkaar zitten. Filosofische vragen kunnen opdoemen en weer van het podium verdwijnen; maar vooruitgang, in de zin van het oplossen van oudere problemen en het verfijnen van onze kennis, ziet hij daar niet in. Het woord onzin zul je bij hem dan ook veel minder vaak aantreffen dan bij zijn would-be volgeling Brandt Corstius.

Kortom, door zijn bespreking van het bewustzijn als filosofisch probleem maakt Brandt Corstius duidelijk dat hij nog altijd in de kentheoretische traditie staat die Rorty expliciet verwerpt. Want met het opgeven van het beeld van de geest als spiegel van de wereld verdwijnt volgens Rorty ook het filosofische probleem van het bewustzijn. De vraag naar wat het bewustzijn precies is zou daarmee even achterhaald en irrelevant voor ons hedendaagse leven worden als bijvoorbeeld een verklaring van Brandt Corstius' karakter in termen van de antieke humeurentheorie. Ondanks zijn beleden Rortyaanse postmodernisme valt Brandt Corstius steeds terug in de beeldspraak die juist Descartes' idee mogelijk en problematisch maakt. Het bewustzijn heeft zonder twijfel iets met de hersenen te maken, maar wat dat iets precies is blijft vooralsnog een open vraag.

Heb ik dan zelf een antwoord op de vraag wat het bewustzijn is? Nee. Wie Rorty serieus neemt zal de vraag naar het bewustzijn misschien zelfs afdoen als een schijnprobleem; maar ik weet niet altijd in hoeverre Rorty serieus te nemen valt. Ik ben ook best bereid me door Brandt Corstius' beeldgebruik te laten overtuigen, mits dat maar wordt uitgewerkt en aangevuld met argumenten. Een verzameling min of meer suggestieve metaforen, en losse invallen is nog geen sluitend argument, - ook niet als je steeds herhaalt dat alle andere opvattingen onzin zijn. Dat de lezer lang op Brandt Corstius' antwoord op de vraag naar het bewustzijn moet wachten is nog tot daaraantoe, maar dat hij nog langer, en uiteindelijk vergeefs, op argumenten voor dat antwoord wachten moet is minder vergeeflijk.

Vanzelfsprekend dwingt niets of niemand Brandt Corstius om het met Rorty eens te zijn, net zo min als iemand hem dwingt om in de dogma's van de Katholieke Kerk te geloven. Maar je mag als lezer wel van hem verwachten dat hij de positie die hij verkondigt enigszins onderbouwt. Ook mag je van hem verwachten dat hij althans de auteurs die hij zegt te bewonderen meer recht doet, en dat hij zich niet voor een Rortyaan uitgeeft terwijl hij in hart en nieren, in lichaam en ziel, Cartesiaan gebleven is. Nu lijkt hij meer op een vrome katholiek die zich met af en toe een flinke vloek voor atheïst wil uitgeven, maar intussen elke zondag braaf de mis bijwoont.