Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 36]

Zondagsrebellen
door Willem Wansink

Dienstverlening is in Duitsland een vies woord. Duitsers houden er niet van om anderen te bedienen. Elke Duitse ondernemer in de dienstverlenende sector klaagt dat hij te weinig personeel kan vinden. Het maakt geen verschil of hij groot is, Dussmann heet en in Berlijn actief is, of in het Saksen-Anhalt is neergestreken. Steevast komen sollicitanten met de bekende argumenten op de proppen: geen zin, te weinig loon, te veel, te zwaar en vooral te onregelmatig werk. ‘Meestal hebben ze nog een alcoholwalm om zich heen hangen,’ weet een Beierse investeerder die overweegt zijn geld terug te trekken uit de



nieuwe deelstaat Thüringen.

Tien jaar na de val van de Muur lijken Oost en West in Duitsland verder van elkaar verwijderd dan ooit. De Oost-Duitsers hebben alles gekocht waarnaar ze verlangden, maar zijn nog steeds de kluts kwijt. Velen zijn Wende-krank en benijden de Wessies om hun hoge spaartegoeden. De West-Duitsers op hun beurt vinden de Ossies ondankbaar, primitief en lui, en willen niet inzien wat de afgelopen tijd vanuit de chaos door het Oosten is gepresteerd.

‘Als het Westen zou beleven wat wij hebben meegemaakt, werden ze daar knettergek,’ zei een spd-politica uit de deelstaat Brandenburg onlangs. In de lange herfst van 1989 hoorde zij tot de oprichters van de Oost-Duitse sociaal-democratische partij. De ‘broeders’ in het Westen keken haar met de nek aan, verrast als zij waren dat het volk achter de Muur een stem bleek te hebben. Jarenlang sprak de officiële spd (West) slechts met de bazen in het Oosten, en niet met de basis.

Intussen vindt achter de façade van de wederopbouw in Berlijn een herstructureringsproces van Duitsland plaats. Terwijl de werkloosheid dit jaar met ruim vier miljoen ongekende hoogten heeft bereikt, laat het internationale bedrijfsleven zich ook hier door niets anders meer inspireren dan door de wetten van de globalisering. Rücksichtslos is het Oosten afgeslankt. Nu staat in het Westen de baan-voor-het-leven op de tocht. Er is een ongekende tendens tot concentratie. Daimler fuseerde grensoverschrijdend met het Amerikaanse Chrysler. Deutsche Bank nam Bankers Trust over. De chemiegiganten Hoechst en Rhône-Poulenc gaan op in Aventis.

Pure Duitse grootte volstaat niet meer; ook op politiek gebied worden archaïsche nationale standpunten ondermijnd. Alleen een niets ontziende schoktherapie of een aanhoudende economische neergang kunnen de Überheblichkeit aan banden leggen en een ordentliche Dienstleistungskultur laten ontstaan. Na Kohl mag cashmere-kanselier Schröder het Nederlandse ‘poldermodel’ hebben ontdekt, het is de vraag of het de Duitsers al dreckig genoeg gaat om zelf het roer rigoureus te kunnen omgooien. De bezuinigingsoperatie waarmee minister Eichel van Financiën binnen vier jaar 160 miljard mark wil inlopen, is slechts een eerste koerscorrectie.

Niet dat een nieuwe recessie te prefereren zou zijn. Maar de Duitse burgers zullen moeten leren leven met minder, in plaats van almaar méér. Afzien zal het motto worden. Dat kan best: in werkelijkheid is er allang een ander land ontstaan. Klassieke Duitse begrippen zoals Pünktlichkeit, Gründlichkeit en Tüchtigkeit vervagen, en het kwaliteitspredikaat Made in Germany heeft reeds veel aan waarde ingeboet. De treinen rijden niet meer op tijd. Almaar vaker staan de straten blank en hapert de waterleiding in de huizen, omdat zich een zoveelste Rohrbruch heeft voorgedaan. Hard werken is uit. Vrijdagmiddag om één uur is het Feierabend. Probeer dan eens een bank te bezoeken, een electriciën te bellen of een woordvoerder te bereiken. Slechts de Poolse loodgieter werkt tot 's avonds laat, en vanzelfsprekend zwart.

Wie ooit boodschappen heeft gedaan in een Duitse supermarkt, weet dat de kwaliteitsnorm van Albert Heijn er onbekend is. Alleen de laagste prijs telt, naast de massaliteit van het aanbod. Tussen de rijen stapelen zich de pallets en kar-

[p. 37]

tonnen dozen op. Midden op de dag worden de vakken bijgevuld. Vaak ligt de sla bij ‘Aldi’ of ‘Kaiser's’ verlept op de schap. Zelfs de grote ‘Extra’ in de markthal aan de Ackerstrasse bezuinigt op caissières.

Slechts bij de Kaufhof aan de Alexanderplatz of in het exclusieve Kaufhaus des Westens aan de Kurfürstendamm in het Westen zijn de betere producten te koop. Niet dat de Kaufhof beter gesorteerd is dan de Hema. Maar het gevecht dat de Berlijnse warenhuisdirectie met de Duitse wetgever is aangegaan, wekt de indruk dat het eindelijk de goede kant op gaat. Evenals vele andere middenstanders wil Kaufhof dat de winkelsluitingswet wordt verruimd. Vooral de zondagssluiting is hun een doorn in het oog. Wanneer ze maar kunnen, vragen de ‘zondagsrebellen’ ontheffing aan. Het publiek stroomt dan met tienduizenden naar binnen.

Terwijl de supermarkten in Amsterdam meer open dan dicht zijn, zit Duitsland nog met zijn beperkte openingstijden. In 1996 werd een nieuwe regeling ingevoerd, die het de detailhandel mogelijk maakt op zaterdag tot vier uur en doordeweeks tot acht uur open te blijven, maar de verkoop op zondag verbiedt. Vroeger waren de winkels op werkdagen al om zes uur dicht, en 's zaterdags om twaalf uur - slechts één keer per maand mochten ze tot vier uur open blijven. Vijf minuten vantevoren gingen de rolluiken dicht: ‘Kommen Sie Montags wieder.’

De lompheid van het Duitse winkelpersoneel is beroemd. De vraag om een stuk zalm van 150 gram, lokt een ‘kan niet’ uit: te klein. Wie in het zuiden cappuccino wil, mag ervan uitgaan dat hij slappe koffie met een dot slagroom krijgt. Waag het niet te klagen over de kwaliteit van een product, of iets te willen wat niet voorradig is. Een ongeïnteresseerd ‘hamm' wa nich’ is het antwoord. En wie in Rijnland-Palts een vegetarische Flammekuchen bestelt, een soort flinterdunne pizza, krijgt er een met ham, kaas en ui: ‘Iets anders wordt hier niet gebakken.’

Vooral de Angelsaksische pers windt zich graag op over zoveel bekrompenheid. De correspondent van de Times, een ouder wordende blonde zuurpruim die tot zijn ergernis voor de tweede keer in Duitsland is gestationeerd, geeft de Duitsers er in zijn kolommen vaak van langs. De Wall Street Journal en de Financial Times nemen de werkelijkheid genuanceerder waar. De beginnende protesten tegen de winkelsluitingswet kunnen bij deze zakenkranten op instemming rekenen.

De Financial Times neemt aan dat het in Duitsland nooit meer zo zal worden als het was. Het blad richt de aandacht op twee ontwikkelingen. De liberalisering van de telefoonsector heeft de concurrentie aangewakkerd, waardoor de prijzen voor telefoneren snel zijn gedaald. Ook op de stroommarkt verdwijnen de oude monopolies. En door de Billigstrom-Kampagne van rwe wordt het stroomverbruik ook voor particulieren goedkoper. Er is kortom ook in Duitsland een heuse aandeelhouderscultuur aan het ontstaan: almaar meer Duitsers speculeren aan de beurs, het beschikbare risicokapitaal voor Existenzgründungen neemt snel toe. En dat zal onvermijdelijk consequenties hebben voor het openbare leven.

Het zijn tot nog toe vooral de buitenlanders die de Duitse regelgeving op de proef stellen. Met zijn prijsbeleid heeft de Amerikaanse supermarkt-keten Wal-Mart een prijzenoorlog ontketend. Met de overname van de bhf-bank door de Nederlandse ing, en de aanval van de Fransen op de Duitse energie- en watersector worden de Duitse bedrijven op hun beschermde binnenlandse markt rechtstreeks bedreigd.

In het illusoire sprookjesparadijs achter de zeven bergen in Bonn, kon nog ongestraft over de ondergaande heile Welt worden gefilosofeerd. Midden in de Baustelle Berlin is dat onmogelijk. Almaar nadrukkelijker raakt Duitsland in de ban van de globalisering. Daarmee treedt de wet van de maalstroom in werking. Wie zich te lang verzet, verzuipt. Wie niet wil dienen, wordt overgeslagen.