Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 29]

Vliegramp, duidingsdrift en het geheim van de cargo (1)
door Allard Hoogland

We didn't see the crash, so how can we see the ghosts?
conor cruise o'brien

Het is begonnen toen Amelia Earhart met haar Lockheed Electra spoorloos in de Stille Oceaan verdween. In de zomer van 1937 was Amelia Earhart, tien jaar daarvoor beroemd geworden door als eerste vrouw over de Atlantische Oceaan te vliegen, bezig aan een vlucht rond de wereld. De kranten volgden haar etappes op de voet. Onderweg van Nieuw Guinea naar een klein Polynesisch eilandje ging het mis. Ze was doodvermoeid en door diarree vermagerd aan de vlucht begonnen, met slecht functionerende instrumenten: de chronometer, de gyroscoop en de brandstofmeter hadden al eerder problemen opgeleverd. De kaart die ze gebruikte deugde niet. Haar navigator was een uitgemergelde alcoholist die de avond voor hun vertrek dronken werd en slechts een uur had geslapen. Volgens de Amerikaanse luchtvaartpionier Eugene Vidal, die haar goed kende, had Earhart bovendien last van een lelijke vroege menopauze (dat beweert althans Eugene's zoon, Gore). In haar laatste radiobericht, 23 uur nadat ze van Nieuw Guinea was opgestegen, zei ze dat ze geen land in zicht had. Ze had nog maar voor een half uur brandstof. ‘We are running on a line north and south,’ waren Amelia Earhart's laatste woorden.

Haar verdwijning was een drama, natuurlijk, maar luchtvaarttechnisch nu niet bepaald ingewikkeld. Elke lagere scholier die het bovenstaande leest kan je vertellen dat ze de weg kwijtraakte en in zee is gestort. Niettemin ontstond over Amelia Earhart een veelkoppige mythe die nog steeds voortduurt. Haar vliegtuig zou gesaboteerd zijn. Ze zou ontvoerd zijn. Ze zou met haar navigator ergens op een eilandje een nieuw leven zijn begonnen. Ze zou bezig zijn geweest aan een spionagevlucht voor de Amerikaanse marine. Ze zou in handen zijn gevallen van de Japanners, en door hen zijn geëxecuteerd. Neen, ze zat in Tokio in de gevangenis en werd na de oorlog door een in verlegenheid gebrachte Amerikaanse regering van een nieuwe identiteit voorzien. Nog tientallen jaren is Earhart ergens in de Pacific gesignaleerd; ooit werd ze, met ontbloot bovenlijf, waargenomen door een Russische zeeman. ‘Amelia Earhart's adventure is aviation history's most enduring mystery’ galmde de Hollywoodfilm uit 1994 (met Diane Keaton in de rol van Earhart en Rutger Hauer als navigerend drankorgel).

De verdwijning van Amelia Earhart markeert het begin van een nieuw tijdperk, het tijdperk van de raadselachtige vliegramp. Nu, meer dan zestig jaar later, geeft ieder vliegtuigongeluk, hoe minutieus dat ook wordt onderzocht - en weinig dingen worden zo minutieus onderzocht als een vliegtuigongeluk -, en hoe plausibel de gevonden verklaringen ook zijn, steevast aanleiding tot geroddel en gefantaseer, niet zelden ontaardend in door de staat bekostigd en als barmhartigheid vermomd ellebogenwerk van ambitieuze kletsmajoors. Het magnetische veld van een vliegramp veroorzaakt grillige denkpatronen, en sensatiejournalistiek doet de rest. Elke krantenjongen weet het, een neergestort vliegtuig op de voorpagina verdubbelt de verkoop.

Honderden ongelukkigen rijden zich ieder weekend te pletter in hun auto, en niemand vertrekt een spier. De halve mensheid kan van de keukentrap vallen en z'n nek breken, er is geen hond die het interesseert. Ieder jaar sterven meer mensen aan boord van vliegtuigen door onnodige hartaanvallen dan door alle crashes tezamen, maar voor hen worden geen live uitgezonden magisch-politieke erediensten gehouden. Stort een vliegtuig neer, dan heb je de mythische poppen aan het dansen. In het kielzog van de ellende van het eigenlijke ongeluk voltrekt zich een nieuwe ramp wanneer de door de crash bevrijde menselijke duidingsdrift met de werkelijkheid botst. De verdwijning van Amelia Earhart was het moment waarop het verbazingwekkende van een

[p. 30]

vliegtuig niet langer was dat het kon vliegen, maar dat het ook wel eens niet kon vliegen. Het mysterieuze vliegtuigongeluk, inmiddels een pleonasme, was geboren.

Nu zijn er mensen die denken dat het virus van het mysterieuze vliegtuigongeluk alleen kan toeslaan in de geknakte ego's van hysterische huisvrouwen, ambtenaren in literatuurcommissies of politieke krabbelaars uit de Tweede Kamer. Voor wie dat denkt, heb ik slecht nieuws. Iedereen is vatbaar voor het virus van het mysterieuze vliegtuigongeluk. Ook u, lezer van Hollands Maandblad, kunt - als het een beetje tegenzit - door een mysterieus vliegtuigongeluk worden besprongen. Ik zal dat aantonen aan de hand van wat Conor Cruise O'Brien over de vliegramp van Dag Hammerskjöld denkt.

Conor Cruise O'Brien is de dappere, geestige, erudiete en succesvolle schrijver van een twintigtal boeken, voornamelijk literair-politieke essayistiek. O'Brien is doctor in de geschiedenis, kreeg eredoctoraten en won prijzen, joeg befaamde publicisten tegen zich in het harnas (van de neoconservatief Norman Podhoretz tot de zeer linkse Christopher Hitchens), hij zat in het Ierse parlement, was diplomaat, minister, en hoofdredacteur van de Observer, en heeft volgens de Financial Times van 10 april 1999 in de afgelopen dertig jaar in z'n eentje de opgeblazen mythe van het Ierse nationalisme doorgeprikt. Een non-conformist die Rudi Dutschke na de aanslag op diens leven in huis haalde, en later bevriend raakte met dominee Ian Paisley, dat is O'Brien. Hij is wel genoemd: de grootste levende Ier, de belangrijkste Ierse non-fictieschrijver van deze eeuw, en de grootste essayist van onze tijd.

Conor Cruise O'Brien denkt al bijna veertig jaar dat de vliegramp van Dag Hammerskjöld in 1961 geen zuivere koffie was. Hij laat zich met geen zes officiële onderzoeken (waarvan het laatste nog maar een paar jaar geleden werd ingesteld naar aanleiding van een artikel in The Guardian van... Conor Cruise O'Brien) uit z'n hoofd praten dat Hammerskjöld het slachtoffer werd van een complot.

Wat was er gebeurd? Op 17 september 1961 kwam de Zweed Dag Hammerskjöld, Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties op vredesmissie in het woelige, piepjonge Congo, samen met vijftien (O'Brien zegt zestien) anderen om het leven toen zijn vliegtuig neerstortte bij Ndola in Noord-Rhodesië, nu Zambia.

Onmiddellijk na de ramp begonnen de geruchten. Het toestel zou vanaf de grond zijn neergehaald. Het zou zijn neergeschoten door een gevechtsvliegtuigje uit Katanga, de opstandige provincie van Congo. Het zou gesaboteerd zijn door de Russen, neen, door Belgische huurlingen, neen, door voormalige oas-officieren. Hammerskjöld zou, lees zijn duistere, postuum verschenen spirituele dagboek Merkstenen er maar op na, levensmoe zijn geweest en hij heeft zelfmoord gepleegd door het vliegtuig te doen neerstorten. In augustus vorig jaar deed aartsbisschop Tutu nog een duit in het zakje. Tutu meldde dat onderzoekers van zijn Waarheidscommissie in archieven van de Zuid-Afrikaanse geheime dienst de Operation Celeste op het spoor waren gekomen. Geheime agenten hadden een bom - van ruim zes pond, lichtte de trotse Tutu toe - bevestigd aan het landingsgestel van Hammerskjölds toestel. (‘Zuid-Afrika zat achter dood Hammerskjöld’, las u de volgende dag in de krant). Conor Cruise O'Brien beweert iets anders. Iets slimmers.

Om te kunnen begrijpen wat de dood van Hammerskjöld teweegbracht moeten we kort terug naar 30 juni 1960. Dat was het moment, amper een jaar voor de vliegramp, dat Congo onafhankelijk werd. Congo (alleen de Congo zeggen wanneer u bijvoorbeeld ook de Duitsland en de Spanje zegt) was gedurende een eeuw vakkundig door België uitgebuit, maar tijdens de soevereiniteitsoverdracht hield koning Boudewijn, gestoken in wit tropengala, de Congolezen voor dat ze blij moesten zijn met de beschaving die zijn land had gebracht. Hij prees de visie van z'n grootvader koning Leopold ii, een hebzuchtige bruut die miljoenen Congolezen over de kling had gejaagd.

Boudewijns woorden schoten de nieuwe Congolese premier Lumumba in het verkeerde keelgat. Lumumba's eerste daad als regeringsleider werd daardoor meteen een van de vele blunders die hij in de korte periode dat hij premier was (uiteindelijk maar een paar maanden) wist te proppen. Lumumba werd zo boos dat hij de voorbereide toespraak in z'n binnenzak liet. Hij antwoordde met een geïmproviseerde, opruiende tekst die de gemoederen van de aanwezige Congolezen danig in beweging zette. In het tumult dat ontstond ontfutselde iemand Boudewijn z'n ceremoniële zwaard.

De door Lumumba opgehitste Congolese

[p. 31]

soldaten begonnen te muiten tegen hun nog overwegend Belgische officieren, en in de verwarring die ontstond scheidde de provincie Katanga zich een paar dagen later van de rest van Congo af. Katanga zat, en zit, boordevol delfstoffen. Buitenlandse mijnbouwbedrijven waren bang dat het nieuwe Congolese regime de exploitatie van hun Katangese mijnen in gevaar zou brengen, en betaalden de Belgische en later ook Franse huurlingen die de afscheiding mogelijk maakten. Ze installeerden een marionettenregering onder leiding van Moise Tshombe.

Om de binnenlandse onrust het hoofd te bieden en de afscheiding van Katanga ongedaan te maken vroeg Lumumba steun aan de Verenigde Naties. In een mum van tijd kreeg hij van Secre-

[p. 32]

taris-Generaal Hammerskjöld een aanzienlijke troepenmacht die de orde herstelde, en diplomaten begonnen pogingen de afscheiding van Katanga te beëindigen. Het ging Lumumba echter niet snel genoeg. Na te zijn afgepoeierd in Washington riep hij de Sovjet-Unie te hulp tegen de Katangese rebellen. Het handjevol vrachtvliegtuigen dat hij uit Moskou ontving betekende zijn ondergang. Lumumba had niet in de gaten dat hij nu een pingpongballetje was geworden in de harde internationale politiek van de Koude Oorlog. De cia zette z'n kaarten op Mobutu, en diens staatsgreep (met, naar later bleek, ook nog een steuntje in de rug van de vn) had succes. Daarna beschermden vn-militairen de afgezette Lumumba, in de vorm van een soort huisarrest. Hij ontsnapte en viel onder duistere omstandigheden in handen van z'n doodsvijand Tshombe, die hem in januari 1961 in Katanga liet vermoorden. Hammerskjöld zou Lumumba, aan wie hij de pest had, maar negen maanden overleven.

De dood van Lumumba veroorzaakte een ontzaglijke herrie. De Belgische ambassade in Cairo werd geplunderd en platgebrand, en in het vn-gebouw in New York werd gevochten. De Sovjet-Unie zegde het vertrouwen in Hammerskjöld op. Van de Veiligheidsraad kreeg de Secretaris-Generaal de opdracht nu korte metten te maken met de Katangese rebellen. Die taak droeg Hammerskjöld op aan de Ierse diplomaat Conor Cruise O'Brien. Dat had hij beter niet kunnen doen.

O'Brien was 44 toen hij tot speciale vn-afgezant voor Katanga werd benoemd. Hij was geboren in Dublin, in een familie met politieke en literaire connecties. Een tante werd heimelijk bewonderd door James Joyce, verschillende familieleden zijn in het werk van Joyce geportretteerd, een andere tante vocht een beroemde ruzie uit met W.B. Yeats, en z'n vader was een politieke columnist. O'Brien was ambtenaar in Dublin en diplomaat in Parijs geweest, en maakte, toen Hammerskjöld hem onverwacht uitkoos, deel uit van de Ierse vn-delegatie in New York.

In z'n vrije tijd publiceerde O'Brien literaire kritieken en essays, vaak over de constructie van het kwaad in verhouding tot de dimensie van de schuld, en andersom, vol onvertaalde Latijnse citaten. Z'n stukken uit die tijd lijken vooral geschreven om Jean-Paul Sartre te behagen, die - helaas voor O'Brien - geen Engels las. Ze vertonen slechts af en toe de souplesse en de humor die z'n latere werk levendig houden, zelfs wanneer hij rondging met de sloffe koekjes van het anti-anti-communisme. Er was een bundel van z'n stukken verschenen onder de gruwelijke titel Maria Cross, Imaginative Patterns in a Group of Modern Catholic Writers. Dat was precies het soort boek dat Dag Hammerskjöld deed watertanden.

Hammerskjöld was ongetrouwd, knap en slank, maar kil. Iemand zei ooit over hem dat hij een humorloze twinkeling in z'n ogen had. Als Hammerskjöld nadacht over het geloof, en dat deed hij veel, noemde hij dat ‘onderhandelen met God’. Moeizame onderhandelingen moeten dat geweest zijn, getuige Merkstenen, z'n postuum gepubliceerde spirituele dagboek dat een bestseller werd, ondanks - of misschien wel dankzij - de moeilijk toegankelijke en krampachtige tekst (‘Je hebt je honger naar rechtvaardigheid de gelegenheid gegeven om je zelfbewust te maken, en om je zelfvergetenheid in en onder je taak te doen verliezen’; citaten uit Merkstenen bewijzen nog steeds goede diensten op menige protestantse kansel).

Behalve voor zichzelf en voor godsdienst, had Hammerskjöld belangstelling voor literatuur. Hij was z'n vader, ooit premier van Zweden, opgevolgd als lid van het Nobelcomité. Bij de toekenning van de Nobelprijs voor de Literatuur in 1958 aan de dissidente Russische schrijver Boris Pasternak speelde hij een belangrijke rol, wat hem bij de Sovjets niet erg geliefd had gemaakt. In 1960 bezorgde hij zijn vriend (neen, kennis - Hammerskjöld had geen vrienden), de Franse diplomaat en dichter Saint-John Perse min of meer eigenhandig de Nobelprijs, door zelf een bundel van Perse in het Zweeds te vertalen.

Hammerskjöld had ook nog geholpen Ezra Pound uit het gekkenhuis te krijgen. Een paar maanden voor z'n dood was hij begonnen Ich und Du, het beroemde boek van de Oostenrijkse theoloog Martin Buber, te vertalen; hij had er tijdens de noodlottige vlucht nog aan gewerkt. Na de vliegramp vond men een leren tas in de buurt van z'n lichaam (dat tamelijk ongeschonden, met een vage glimlach op het gezicht in de jungle lag, z'n linkerhand omklemde een bosje gras). In die tas zaten Thomas à Kempis' Imitatio Christi en twee dichtbundels van Rilke.

Het was natuurlijk onontkoombaar dat deze Secretaris-Generaal z'n oog liet vallen op de Ierse vn-diplomaat die een essaybundel had gepu-

[p. 33]

bliceerd onder de verrukkelijke titel Maria Cross, Imaginative Patterns in a Group of Modern Catholic Writers. O'Brien had z'n benoeming tot gezant voor Katanga aan dit boek te danken; ook aan het vloeiende Frans dat hij spreekt, en aan de enigszins ongebonden positie van Ierland in die tijd. Maar zeker niet aan z'n ervaring met dit soort missies, want die had hij niet. En ook niet aan z'n persoonlijke geschiktheid; hij is opvliegend van aard. Toch scheelde het maar weinig of hij had succes gehad.

In juni 1961 in Congo aangekomen zette O'Brien voortvarend de keten van gebeurtenissen in gang die zouden leiden tot Hammerskjölds dood. Hij stelde vast dat wanneer je de afscheiding van Katanga wilde beëindigen, je met de huurlingen moest beginnen. Zijn plan om alle huurlingen op te pakken mislukte door tegenwerking van de Belgen, en vooral door die van de Britten, die Tshombe hielpen ontsnappen aan het hem door O'Brien opgelegde huisarrest (een Engelse rotstreek die een Ier natuurlijk had moeten zien aankomen). Onverstandig was dat hij voortijdig verklaarde dat de afscheiding van Katanga was beëindigd, want dat zette z'n tegenstanders tot een extra krachtsinspanning aan. Begin september, na een nieuwe actie onder leiding van O'Brien, raakten de vn-troepen slaags met Katangese gendarmes. Er vielen veel slachtoffers.

België en Engeland, die zich na de dood van Lumumba een tijdlang kalm hadden gehouden, zagen nu hun kans schoon en schreeuwden moord en brand. De boulevardpers in Europa en de Verenigde Staten schilderde O'Brien af als een sinistere oorlogshitser. Een internationale politieke rel brak uit, en Hammerskjöld vertrok hals over kop vanuit New York naar Afrika om de crisis het hoofd te bieden. In Congo aangekomen verklaarde hij dat O'Brien in Katanga z'n boekje te buiten was gegaan. Hij maakte een afspraak met Tshombe zonder met O'Brien, die de afgelopen maanden bijna dagelijks contact had gehad met de Katangese premier, zelfs maar te hebben gesproken. Tshombe was naar het Rhodesische Ndola uitgeweken. Op weg daarheen verongelukte Hammerskjöld, samen met vijftien (O'Brien zegt zestien) anderen.

Natuurlijk was O'Brien de gebeten hond. Als hij de situatie in Katanga niet had laten ontsporen, zo redeneerden velen, dan was het vliegtuig niet neergestort. In november 1961 moest hij de vn verlaten. De gebeurtenissen in Congo, en vooral de ramp van Hammerskjöld, zouden hem de rest van z'n leven niet meer loslaten. Z'n mysterieuze vliegtuigongeluk had hem gevonden.

Conor Cruise O'Brien is niet de eerste de beste. In z'n goeie tijd (tussen 1962 tot 1992) was hij een van de scherpzinnigste intellectuelen van het westelijk halfrond. Weliswaar was hij een anti-anti-communist, maar tegelijkertijd dweepte hij met Edmund Burke, de aartsvader van het conservatisme (O'Brien schreef een prachtig boek over hem). Hij publiceerde scherpe essays in vooraanstaande bladen. Hij duidde Jefferson als racist, Camus als kolonialist, Nietzsche als fascist en W.B. Yeats als gemankeerde nazi-collaborateur. Dat lijkt misschien een wat bête beeldenstormerij, maar z'n polemieken waren knap. Meestal had hij meer dan een beetje gelijk.

O'Briens naam stond samen met die van Edmund Wilson, I.F. Stone, Isaiah Berlin, Gore Vidal, Susan Sontag, Robert Craft, V.S. Pritchett, Henry Steele Commager, H.R. Trevor-Roper, Christopher Lasch en W.H. Auden op het omslag van het jubileumnummer toen The New York Review of Books in 1973 tien jaar bestond. Dat zegt natuurlijk niet alles (Trevor-Roper blameerde zich later door de valse dagboeken van Hitler, zogenaamd afkomstig uit het wrak van een aan het eind van de Tweede Wereldoorlog neergestorte Junkers, authentiek te verklaren), maar het zegt wel veel.

Wanneer Conor Cruise O'Brien zegt dat een vliegtuigongeluk of de nasleep ervan stinkt (en het bijna z'n halve leven volhoudt), dan is dat iets heel anders dan wanneer datzelfde wordt beweerd door een stel dikdoenerige derderangs parlementariërs in Den Haag.

O'Brien is nu 81, hij heeft een paar jaar geleden een hersenbloeding gehad, schrijft nog steeds columns en trapt af en toe nog een goeie rel. Z'n mening over de vliegramp die Dag Hammerskjöld in september 1961 het leven kostte zal hij wel niet meer veranderen.

O'Brien denkt dat zich aan boord van Hammerskjölds vliegtuig een zeventiende man bevond. Waar kwam die zeventiende man vandaan? En wat heeft Amelia Earhart, de moeder van het mysterieuze vliegtuigongeluk, te maken met het geheim van de cargo? Daarover in het volgende nummer van Hollands Maandblad.