Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 52]

Water, vuur, liefde, publieke opinie, en bewustzijn
door H. Brandt Corstius

Tegen mijn oplossing van het bewustzijnsvraagstuk heb ik twee bezwaren gehoord. Ik verklaarde het bewustzijn uit het voor de tweede keer bij dezelfde hersencel arriveren van een perceptiegolf. Die cel zegt niet: ‘Nou zie ik weer hetzelfde’ (dat zou een déja vu zijn, een merkwaardig vergeten verschijnsel in de hersenliteratuur), maar: ‘Nu zie ík weer hetzelfde’ - Bis video, ergo sum.

Het eerste bezwaar tegen mijn idee was: dat het zo triviaal was. Het is nog erger. De truc erachter is dezelfde die Cantor en Gödel en Chomsky gebruikten bij hun spectaculaire bewijzen over de ontoereikendheden van het aftelbare, het bewijsbare en het grammaticale: Als je duizend parels in honderd oesters stopt, dan moet er een parel met minstens twee oesters zijn. Ik ben in goed gezelschap.

Het tweede verwijt betrof juist het feit dat ik zonder gezelschap was. ‘Wij studeren filosofie,’ zei me een student met een plateau wijsgeren achter zich, ‘U had wel meer rekening mogen houden met de Philosophy of Mind.’

‘O ja? Met wie dan? Met Aristoteles (als oog dier is, dan is zien ziel), Block (hoe minder ik weet, hoe dikker boek ik maak), Chalmers (een thermostaat heeft ook bewustzijn), Dennett (bewustzijn bestaat niet), Eccles (de ouderwetse ziel bestaat wel degelijk), Flanagan (wacht op mijn volgende boek), Gazzaniga (twee hersenhelften), Heymans (alles is geest), Ingvar (wil is besef), James (een verzameling bewegingen tussen hersens en keel), Kant (uw wereld zit in uw hersenen), Leibniz (God schiep lichaam evenwijdig aan ziel), Lamettrie (Mens ex machina), Nagel (nooit begrijpen wij een vledermuis), O'Keefe ('t zit in de hippocampus), Penrose (nee, in de schachten van de neuronen), Quine (van taalkunde begrijp ik niets), Russell (Lichaam en Geest zijn twee aspecten van mij), Searle (alle anderen hebben altijd ongelijk), Turing (mens is: met wie ik praten kan), Ullman (reünie van perceptie), Van Gulick (er zijn twee soorten bewustzijn), Wittgenstein (ik stel de vragen), Xenophon (als de vroedvrouw een fout had gemaakt bij Plato's moeder, zou mijn visie op Socrates de eeuwige zijn), Young (ik inspireerde Dennett), Zaidel (splijt fijn zijn) of Zuboff (spreidt rein brein)?’ Daar hadden ze niet van terug.

Toen ik tegen de redacteur van dit literaire blad zei dat ik zes stukken over het bewustzijn ging schrijven, vroeg hij: ‘Ben je voor Searle of voor Dennett?’ Ik antwoordde: ‘Als ik moet kiezen, dan ben ik voor Searle. Maar ik ben eigenlijk - in de echte keus die gemaakt moet worden, die tussen Rorty en Descartes - voor Rorty. Het is waar dat de ruzie tussen Searle en Dennett, zoals die te lezen viel in de New York Review of Books en in 1997 herdrukt werd in Searle's The Mystery of Consciousness vermakelijk was. Die twee zullen nooit ook maar een enkele gedachte van de ander accepteren. Searle had gelijk toen hij Dennett verweet dat hij in zijn boek Consciousness explained van 1991 het bewustzijn niet uit- maar aflegde. Maar Searle vergist zich als hij denkt dat zijn Chinese Kamer meer is dan een krachtig argument tegen de pretenties van de Kunstmatige Intelligentie.

Rorty verschafte mij waarlijk inzicht en opluchting toen hij duidelijk maakte dat het idee van Descartes over een aparte bewustzijnsstof nergens op sloeg, en uit Griekse misverstanden stamde. Helaas is niet bekend wat Descartes van Rorty vindt, maar als ik de Amsterdammer enigszins ken, dan bromt hij in het Hiernamaals: “Dat wist ik ook wel, maar ik moest me de Parijse papen en Dordrechtse dommenees van het lijf houden; ik had nooit verwacht dat ik na drie eeuwen nog mee zou tellen - wat gaat de wetenschap toch langzaam.”’ ‘Schrijf het op,’ zei de tij dschriftredacteur.

Over de verhouding lichaam en geest zijn alle theorieën die men kan verzinnen ook inderdaad verzonnen. Ik vind het vervelend maar de waarheid dient gezegd, al lijkt die ook chauvinistisch:

[p. 53]

Het enige van de honderd boeken over het bewustzijn die ik heb gelezen dat ik u kan aanraden, is dat van Wim van de Grind, Natuurlijke intelligentie uit 1997. Dat is eigenlijk een boek over de hersenen van dieren en hoe je kunt uitvinden hoe die zien. Maar hij geeft ook een nuchter, en daardoor hilarisch, overzicht over alle lichaamgeest-theorieën. Van de Grind doet dat aan de hand van een overzicht van Churchland. En ik ga nu uit de derde hand mijn korte samenvatting geven, waarbij ik er zorg voor zal dragen dat steeds tussen twee uiterste theorieën de ware komt te staan.

De twee verst van elkaar liggende theorieën zijn het Dualisme en het Monisme. Het Dualisme zegt dat lichaam en geest van twee verschillende stoffen gemaakt zijn. In dit Dualisme zijn twee uiterste subtheorieën te onderscheiden: Leibniz beweert dat geest en lichaam wel onafhankelijk maar geheel parallel zijn, terwijl het christendom beweert dat de geest, nu ziel geheten, superieur is en zijn eigen weg kan gaan, los van het lichaam. Tussen die twee extreme dualistische subtheorieën staat Descartes, die toegeeft dat lichaam en geest elkaar kunnen beïnvloeden, maar ons natuurlijk laat zitten met de vraag hoe ze dat doen.

Het Monisme zegt dat er maar één soort stof is. Ook in het Monisme vinden we twee extreme subtheorien. De Groninger Heymans zei idealistisch: ‘Alles is geest.’ En bijna al onze tijdgenoten beweren: ‘Alles is fysisch.’ Tussen die twee extreme monistische subtheorieën staat Russell, die beweert dat, zoals je licht als straling én als deeltjes kan beschouwen, je ook het bewustzijn idealistisch én fysisch kan zien.

Tussen de twee hoofdtheorieën van Dualisme en Monisme ligt de theorie van de Opkomende Eigenschappen die we aan de hersenen kunnen toekennen, zonder dat ze tot de kleinste onderdelen van die hersenen hoeven zijn terug te voeren. Vreugde en verdriet zijn geen in afzonderlijke hersencellen aanwijsbare zaken, maar bepaalde globale eigenschappen van de hersenpan. Ook binnen deze theorie bestaan twee extreme subtheorieën. De eerste zegt dat de eigenschappen alleen maar bijkomstig en oppervlakkig zijn. We zijn vrolijk omdat we lachen; het lachen is het enige echte, de vrolijkheid verzinnen we erbij. De tweede subtheorie zegt precies het tegendeel: we zijn vrolijk en dat uit zich in bijkomstig en oppervlakkig gelach.

Tussen die twee extreme subtheorieën staat het Eigenschapsdualisme: we lachen omdat we vrolijk zijn en ook omdat er gelachen wordt, we zijn vrolijk omdat er gelachen wordt en dan lachen we zelf ook nog eens vrolijk om onze eigen moppen.

Van de drie hoofdtheorien neem ik de middelste, en van de drie subtheorieën van de middelste neem ik weer de middelste. De waarheid ligt in het midden, maar je weet pas wat het midden is als je meent te weten wat de waarheid is.

Wat zijn die Opkomende Eigenschappen? Ik geef vier voorbeelden. De eerste is natuurkundig. Bij de tweede komt een bespraakt mens om de hoek kijken. Voor de derde heb je zelfs twee mensen nodig, dus ook een relatie-psycholoog. Bij het vierde voorbeeld zijn honderdduizenden mensen betrokken, dus daar gaan statistici en sociologen in de slag.

Water is niet: h2o. Zelfs niet h2o tussen de nul en de honderd graden. Water is vloeibaar. Een h2o-molecuul is op zich natuurlijk niet vloeibaar. En tien tot de elfde losse watermoleculen ook niet. Uit de samenstelling van het h2o-molecuul is niet te begrijpen waarom water vloeibaar is, dat wil zeggen: steeds horizontaal gaat staan, druppels maakt, dingen in zich laat drijven, door pijpen stroomt, gedronken kan worden, opstijgt in bomen, een stof is waar je in kan zwemmen en waarmee je je kan wassen. Om de vloeibaarheid van water te begrijpen, moet je onderzoeken hoe die watermoleculen met elkaar steeds wisselende lange bruggen vormen, die geen vaste stof en ook geen gas zijn. Nog steeds is het definitieve antwoord op de vraag: ‘Wat maakt water water?’ niet gegeven, maar dat veroorzaakt bij de natuurkundigen minder onrust dan de vraag ‘Wat is bewustzijn?’ bij de filosofen.

Bij vuur heeft men lang geloofd in het bestaan van een speciale vuurstof, die in brandbaar materiaal zit te wachten tot er een bliksem inslaat, waarna hij in de vorm van vlammen onder veel hitte, licht en bombarie ontsnapt en alleen de as achterblijft. Brandhout = As + Vuurstof. Wij menen nu te weten dat vuur oxidatie is. As = Hout + Zuurstof.

Vuurstof bleek negatieve zuurstof. Maar niet elke oxidatie is vuur. Roest is geen vuur. Water is geoxideerde waterstof, dat met een knal kan ontstaan, maar een knal is geen vuur. We willen bij vuur hitte voelen en licht zien, naar vlammen kijken. Vuur is een woord, en zoals bij alle woorden

[p. 54]

is het niet eenvoudig om precies vast te leggen wat dat woord betekent. Dat is ook per taal verschillend. Wij maken het onderscheid brandvuur maar andere talen doen dat niet. Een vuurtje heet in Engeland een light. Het vuurverschijnsel is niet alleen een fysisch verschijnsel zoals water - er moet een mens bij staan die het ‘vuur’ doopt.

Nu liefde. Op 14 januari jongstleden schreef Dietrich Dörner, auteur van het onderhoudende maar onzinnige boek Bauplan für eine Seele (1999), waarin hij het gevoel als een informatieverwerkend systeem definieert en daarna tot de conclusie komt dat je gevoel met de informatietheorie kunt benaderen, een provocerend stuk in de wetenschapsbijlage van Die Zeit onder de titel: ‘Liebe ist 1011001’. Helaas denkt de psycholoog Dörner dat de informatietheorie een theorie over informatie is. Het is slechts een theorie over het transport van informatie. Bits, codes, kanalen zijn onderwerpen van de informatietransport) theorie, maar niet de zaken waar die bits voor staan en wat de gecodeerde boodschappen zijn die door de kanalen hollen.

Een principiële reactie kwam een week later in Die Zeit van de filosoof Thomas Metzinger, die de ‘Niks-dan-een-reflex’-onzin bestreed en erop wees dat reductie niet een relatie tussen verschijnselen is (liefde en bits), maar een relatie tussen theorieën. Eén opmerking van Metzinger vond ik opmerkelijk: ‘Elke theorie over het bewustzijn verandert het bewustzijn.’ Dat is een verheviging van Heisenbergs stelling dat een electron niet meer hetzelfde is op het moment dat wij ernaar kijken.

Natuurlijk is liefde een cultureel verschijnsel. Op verschillende plaatsen en tijden wijzen Amors pijlen naar verschillende zaken. Een reductie tot nullen en enen is alleen al daarom onzinnig.

In de Amerikaanse kranten kon je in april en mei lezen dat de Europese publieke opinie voorstander was van de bombardementen op Servië. Men bevraagt een steekproef en men meent uit de honderden antwoorden op de gestelde vragen een publieke opinie te kunnen afleiden. Zelfs als dat eerlijk gebeurt, is er natuurlijk nergens in de wereld een publieke opinie aan te wijzen. Het is een eigenschap die gedestilleerd wordt uit de miljoenen opinies van de burgers, hoe wisselend en onzeker die bij elk individu ook zijn. De bekendgemaakte publieke opinie heeft zeker invloed op de publiek opinie. In Europese kranten las je in dezelfde maanden veel minder positieve reacties van de Europeanen op de bombardementen. Wat mij en de bommen betreft, sloeg Louis Tas de spijker op de kop, toen hij zei: ‘Iemand zijn horloge loopt niet meer en nu gaat-ie er met een moker op slaan.’

Hoe meer ik over het bewustzijn nadenk, hoe duidelijker het mij wordt dat het bewustzijnprobleem niet is: ‘Hoe ontstaat er in de mensenhersens bewustzijn?’, maar: ‘Hoe is het mogelijk dat eeuwenlang zulke krankzinnige opvattingen over het bewustzijn geloofd werden?’

Piet Vroon heeft mij eens verteld hoe de hersenen in de loop van de evolutie niet steeds beter georganiseerd werden, maar hoe er steeds een nieuwe laag hersencellen over de oude heen groeide, zodat alle stompzinnigheden van de verouderde versies aanwezig bleven, zoals je dat ook bij software-pakketten pijnlijk kunt ervaren.

Ik heb het boek dat Vroon over die hersenarchitectuur schreef, nooit gelezen en ik weet niet of hij gelijk had en wat er uit volgt. Maar ik weet wel dat in de veel kortere geschiedenis van het denken over het menselijk bewustzijn, zo'n opstapeling van denkbeelden, waarbij de oude blijven voortbestaan, een desastreuse rol heeft gespeeld. In de wetenschap staan wij op de schouders van onze voorgangers en zien zo verder. In het geloof worden wij door de armen van onze voorgangers naar beneden getrokken en zitten zo met de ogen in de modder.

Kort samengevat: Het christendom heeft het losse Griekse idee van de ziel - een poëtisch vlindertje - tot fundament van een naargeestig, masochistisch, op de dood gericht geloof gemaakt. In de vijftien eeuwen van christelijke almacht in Europa was het levensgevaarlijk om aan het bestaan van de eeuwige ziel te twijfelen. Descartes, toch al geen held en gelijk had-ie, maakte zich ervan af door de dualiteit tussen geest en lichaam uit te vinden, die tot op de dag van vandaag het denken over het bewustzijn bemoeilijkt, zowel bij de dualisten als bij hun kortzichtige tegenstanders, de monisten.

Richard Rorty heeft de grote verdienste dat hij in zijn boek Filosofie en de spiegel van de natuur uit 1979 de Griekse oorsprong van het Cartesiaanse misverstand heeft duidelijk gemaakt en zelfs aannemelijk heeft gemaakt hoe de Grieken - niet allemaal en niet als verplichte godsdienst - op dat verkeerde idee kwamen. Het kwam, kort

[p. 55]

gezegd, door hun onjuiste opvatting van het zien.

De Griekse psyche en de christelijke ziel zijn verantwoordelijk voor het idee van het totaal van de materie afgescheiden bewustzijn. Wat Chalmers het Harde Probleem van het Bewustzijn noemt: ‘Hoe kan een materieel iets invloed heben op een geestelijks iets?’ is een schijnprobleem. De uitingen van het menselijk bewustzijn zijn verschijnselen die niet tot de werking van individuele neuronen hoeven te worden teruggevoerd, zo min als we de vloeibaarheid van water tot h2o-moleculen terugvoeren of vuur tot de actie van vuurstof. Liefde is in de loop der tijden teruggebracht tot goddelijke pijlen, tot feromonen, tot zelfzuchtige genen, tot hormonen, tot geld, tot viagra, en nu in Duitsland tot bits, maar al die dingen is liefde niet.

Liefde, schaamte, medelijden, misdadigheid, nationalisme zijn door ons ingevoerde benamingen van gesteldheden van mensen waarvan het buitengewoon onwaarschijnlijk is dat ze ooit gereduceerd kunnen worden tot de toestand van hun neuronen. Het nieuwste bedrog op dit gebied is de Etnische Bom die men in Joegoslavië zou kunnen gooien en waarbij wel de Serven maar niet de Albanezen sterven. De ontwerpers van die bom zijn even stom en moeten net zo bestreden worden als Milosevic. Niet die bom, maar het idee dat zo'n bom bestaat is misdadig.

Pas nu realiseer ik mij dat mijn verzet tegen de gedachte dat ‘alles in de genen’ zit, van dezelfde aard is als mijn verzet tegen hersencellen waarin Liefde wordt gevonden. Wij hebben aan ingewikkelde menselijke gedragingen en hoedanigheden, zoals Homoseksualiteit, Belgitude, Lelijkheid, Muzikaliteit, Verlegenheid, Egoïsme, Trots, Fascisme, namen gegeven. Dat maakt het ons mogelijk over die eigenschappen of hoedanigheden te denken en te spreken. Maar dat zulke eigengemaakte kwaliteiten op een bepaald gen zouden zijn terug te voeren, dat is werkelijk te primitief gedacht. Er waren allang genen toen muziek en België nog niet bestonden en misschien homoseksuelen, egoïsten en fascisten ook niet. Een verklaring van zulke culturele verschijnselen uit de constellatie van alle genen bij elkaar - mis-

[p. 56]

schien. Maar dan betekent die verklaring niets meer, evenmin als een verklaring van het bewustzijn door het totaal van onze tien tot de elfde hersencellen ons bevredigt. Overigens wordt bij hersenen altijd geaccepteerd dat de ervaring, de input van de buitenwereld, er invloed op heeft. Daarom leiden hersen-verklaringen minder gauw tot fatalisme dan genen-verklaringen.

In de rij van Desastreuse Vergissingen is die van het onafhankelijk bewustzijn maar een kleine. In verband met de specifieke functie van de ziel na de dood, mogen we het een ‘Desastreuse Vergissing op grond van Verlangen’ noemen. Wij willen niet doodgaan en daarom verzinnen we een ziel die na onze dood blijft voortbestaan. Omdat die ziel nergens te vinden is, bedenken we een speciale stof waarvan hij gemaakt is en die met geen materieel middel kan worden waargenomen. Ook al wordt er nooit een sprankje bewijs voor die onsterfelijkheid gevonden, we houden het toch vol, en we zijn graag bereid om de hoofden, inclusief hersens, in te slaan van degenen die er niet in geloven.

Andere Desastreuse Vergissingen gaan vaak terug op radicaliseringen van op zich niet-gekke ideeën. Zo hebben het kapitalistische idee van Adam Smith, over de markt waar de onzichtbare hand alles vanzelf optimaal regelt onder de dictatuur van de prijzen, en het communistische idee van Karl Marx, over de centraal-geleide optimale economie onder de dictatuur van het proletariaat, tot de rampspoeden geleid die Rusland de laatste duizend maanden teisteren omdat men daar die ideeën als enige waarheid zag.

Een derde soort Desastreuse Vergissingen komt voort uit Gekke Ideeën, die gelukkig niet altijd lang stand houden. Er was het idee van het vuurstof. Er is een hardnekkig waandenkbeeld dat iemands huidskleur een beslissende invloed heeft op zijn intelligentie en karakter. Dawkins heeft in een dolle bui het zelfzuchtige gen uitgevonden, waarbij de kip ondergeschikt werd gemaakt aan het ei. Dawkins heeft dat zachtgekookte idee zelf alweer ingeslikt, maar velen blijven er, als was het een bewezen feit, in geloven. Behalve het Internet, moeten ook dikke, geleerd uitziende, boeken evenzeer gewantrouwd worden als artikels in Hollands Maandblad.

Tussen Radicalisering en Gek Idee plaats ik de sociobiologie of biosociologie. Daarin is het egoïsme, van het individu of van de soort, de enige drijfveer. Om de naastenliefde te verklaren, die helaas nu eenmaal bestaat, is men dus verplicht zich in de wrangste bochten te wringen. Dit is ook een goed voorbeeld van een vergissing die welbewust, uit eigen motieven van slechte aard, wordt gepropageerd.

Vergeleken bij deze voorbeelden uit de rij van Desastreuse Vergissingen, waar natuurlijk nog alle godsdiensten uit heden en verleden aan toegevoegd moeten worden, is die van de veronderstelde dualiteit body-mind een kleine. Het is tegenwoordig geen zaak waar veel mensen zich over opwinden en waar grote onrechtvaardigheden op gegrondvest worden.

De mens is niet goed en de mens is niet slecht. De mens is niet totaal vrij en de mens is niet totaal gedetermineerd. Nietzsche (wat ik van hem pik) en Wittgenstein (wat hij mij vraagt) en vooral Rorty zien het goed. Plato (wel een groot schrijver) en Descartes (wel een groot wetenschapper) en vooral Dennett zien het verkeerd. De idee dat er een direct verband gezocht zou moeten worden tussen enerzijds de kleinste onderdelen van de hersenen en anderzijds de gevoelens waaraan wij een naam geven, is onjuist. Er is geen noodzaak voor een bewustzijn dat uit een andere substantie is gefabriceerd dan de rest van de wereld.

Dat ik mij bij het geven van een materiële verklaring van het bewustzijn heb beperkt tot het bewustzijn van eigen denken, is dus welbewuste bescheidenheid. Bij andere soorten van bewustzijn is een hersencellulaire verklaring, zelfs van zo'n speculatieve aard als die van mij, niet iets waar we naar moeten zoeken.

Had ik dat niet een halfjaar geleden moeten zeggen? Neemt Searle het Dennett niet kwalijk dat hij eerst 350 bladzijden over het bewustzijn leutert en pas dan durft te zeggen dat het bewustzijn helemaal niet bestaat en dat zijn uit-leg dus -drijving is?

Ik vind dat men dat Dennett niet kwalijk mag nemen. Een boek, of een serie artikelen, beginnen met de verzekering dat we met een schijnprobleem te maken hebben en dat wie zich over het bewustzijn druk maakt, niet goed bij zijn hoofd is, zou niet handig zijn. Je hoeft geen detectiveschrijver te zijn om in te zien dat je de aandacht van de toehoorder niet kunt vasthouden als je al in de eerste alinea de afloop verklapt. Het Bewustzijn bestaat wel degelijk, zoals Schoonheid, Haat, Zout en Humor bestaan. Er is wel degelijk wat over te zeggen, en dat heb ik gedaan.