Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 3]

Shakespeare of Newton?
Wie zou ik het liefste hebben willen zijn
door Gerrit Krol

Shakespeare of Newton - wie van de twee vind je het belangrijkste? Want daar komt de in de titel gestelde vraag op neer. Laat, democratisch, het volk spreken en lees wat de krant ervan zegt.

Luisteraars van de bbc, zo las ik, vinden Shakespeare de belangrijkste Brit van het huidige millennium. Van 50.000 ondervraagden brachten op de Nieuwjaarsdag j.l. bijna 12.000 hun stem uit op de zestiende-eeuwse dichter en toneelschrijver. Hij bleef daarmee voor op de staatsman Churchill, die ruim tweede werd (met bijna 11.000 stemmen) en Caxton (7.000), Darwin (6.000), Newton (bijna 6.000) en Cromwell (5.000).

Het is een Engels lijstje. Op een Duits lijstje had ongetwijfeld Bach hoge ogen gegooid en een Frans lijstje was natuurlijk aangevoerd door Napoleon. Vermenging van belangen zou op supranationaal niveau onzuivere uitslagen hebben gegeven. Het is de vraag bijvoorbeeld of buiten Engeland veel mensen weten wie Caxton was. (Hij was de Engelse Laurens Janszoon Coster; elk land heeft zijn eigen uitvinder van de boekdrukkunst.)

Zonder dat ik me heb laten verleiden mijn eigen - zeg maar Nederlandse - lijstje samen te stellen, heb ik me afgevraagd of inderdaad Shakespeare wel zoveel belangrijker is geweest dan Newton. Als ik mezelf de vraag stel wie ik had willen zijn, kom ik al gauw uit bij iemand die ik - door gebrek aan talent - nooit had kúnnen zijn en die ik daarom een des te grotere verering toedraag. Bewonder je iemand omdat je hem niet begrijpt of omdat je hem juist wel begrijpt? Of is het zo dat je iemand bewondert omdat je daarmee tegemoetkomt aan je eigen behoefte iemand te bewonderen? Bewonderen is namelijk heerlijk.

Maar bewonderen alleen is een nogal gratuite bezigheid en voor zelfkennis niet genoeg. Het antwoord op de vraag wie ik het liefst zou hebben willen zijn: Shakespeare of Newton heeft zijn wortels in de vraag of ik verkies te behoren tot de alfacultuur dan wel tot de bètacultuur. Dit veronderstelt een tweedeling van de cultuur - in een tijd dat tweedelingen niet erg populair zijn. Ik denk aan C.P. Snow, schrijver en natuurkundige, aan zijn beroemde lezing The two Cultures (te weten: de alfa- en bètacultuur) en aan wat hij in diezelfde lezing over tweedelingen heeft gezegd: ‘Het getal 2 is een gevaarlijk getal.’

Ik kan ook niet nalaten een andere beroemdheid te citeren: de filosoof Richard Rorty, die heeft geschreven: ‘Het zou veel gemakkelijker zijn de hele cultuur, van de natuurkunde tot de poëzie, te zien als één enkele continue, naadloze activiteit (...) Daardoor zouden wij de vraag waar de grens getrokken moet worden tussen “waarheid” en “troost” niet tot een ethisch probleem hoeven maken.’ Hij zegt niet dat het zo is, maar dat het fijn zou zijn als het zo was. Het is dus niet zo. Een cultuur is er niet om zich aan te passen aan andere culturen, of om naadloos daarin over te gaan, maar om zich ervan te onderscheiden. Culturen ontlenen hun waarde aan uitersten. En dat geldt in het bijzonder voor de alfa- en de bètacultuur die, zoals men weet, de geesten danig gesepareerd kunnen houden.

Om op mezelf terug te komen - ik heb vaak geprobeerd alfa en bèta in elkaar te vlechten (zoals je van zwart en wit heel aardige mozaïeken kunt maken). De waarheid van bèta, uitgebeeld in de schoonheid van alfa. Oftewel: waarheid en schoonheid in één. Dat is niet nieuw. In de Middeleeuwen was men daar tamelijk bedreven in. Ik voel me nog altijd geïnspireerd door het verhaal van de Italiaanse wiskundige Niccolo Fontana (rond 1500), bijgenaamd Tartaglia, de Stotteraar, die de door hem gevonden oplossing van een derdegraadsvergelijking op het marktplein van Verona aan zijn geleerde gehoor mededeelde in de vorm van een sonnet.

Zo heb ik het niet kunnen laten, indertijd, de mensen mededeling te doen van mijn visie op ‘de

[p. 4]

gaten van Wormer’. Dat was in 1959. De kranten maakten melding van geheimzinnige gaten in het weiland van een boer in de Wormer. Gaten met een doorsnee van een halve meter en een diepte die niet te peilen bleek, en het bijzondere was dat die gaten vijfhoekig van vorm waren. Dat laatste vooral zette mij aan het denken en ik schreef het volgende gedicht:

De gaten van Wormer

Als ik een reep papier
leg in een knoop,
komt er een vijfhoek uit.
Dat is een wet.
Nooit opgelost.

Evenzo de gaten
in het land van Wormer
die vijfhoeken zijn geweest.
Hoewel men weet
van het boren van ijzerplaten
dat een boor, te snel gedreven,
slingeren gaat,
een vijfhoek maakt,
is het mysterie van de Wormer gaten,
hoe die er kwamen,
- noodzaak? -
nooit opgelost.

Ik heb in een volgende druk nog een foto toegevoegd: een meisje in pettycoat dat gehurkt ons het duidelijk vijfhoekige gat toont. Het is daardoor een uitgesproken exact gedicht, dat aan de feitelijkheid van het krantenbericht het feit toevoegt dat ook een te snelle boor zulke gaten maakt. Dat wist ik en mijn overbuurman, die lasser was, bevestigde het. En dat van het in een knoop gelegde papier is ook waar. Het klopt, het is allemaal waar. En de schoonheid, vervolgens, zit 'm niet zozeer in de vrije vorm of het eenvoudige ritme, als wel in de onbeantwoorde vragen aan het eind van elke strofe. Vragen die vragen blijven scoren hoog, in de alfawereld.

Ik stuurde het gedicht op naar het literaire tijdschrift Tirade, waarin het meteen werd geplaatst. Het is een alfaproduct. Helemaal, ook voor mij, want hoe het komt dat geknoopt papier een vijfhoek oplevert, hoe het komt dat een snelle boor geen cirkel maar een vijfhoek boort - het is veertig jaar geleden en ik had in al die jaren best 's een wiskundige aan kunnen schieten, maar het is er niet van gekomen. Ik was niet nieuwsgierig genoeg. Je kunt ook zeggen: ik had mijn grenzen gesteld.

Om te weten wat je grenzen zijn, moet je een keer te ver gegaan zijn. Zo was ik als kind geabonneerd op het tijdschrift De Jonge Ingenieur. Ik wilde ingenieur worden en ontdekte dat ik er met willen nog niet was. Van de proeven in het tijdschrift begreep ik meestal niets. Ik lapte ze aan m'n laars. Ik maakte er iets heel anders van. Eén proef herinner ik me nog heel goed - omdat zij zo eenvoudig was. De fotografie liet een fles water zien, met een kleine hals, waarin een kurk. In die kurk een gat, in dat gat een glazen buisje. Dat buisje neem je in de mond. Je blaast lucht naar binnen, met kracht, zodat er een overdruk ontstaat. Neem het buisje uit je mond. Het water neemt zijn plaats in het buisje weer in en door de overdruk spuit het naar buiten.

Een leuke proef en ik zocht de ingrediënten bij elkaar. Ik had geen fles met een kleine hals. Ik gebruikte een lege jampot met een deksel waarin ik met een schroevendraaier een gat gestoken had, waar ik een stukje gordijnroe had ingebracht. Ik blies in die gordijnroe en het water borrelde. Toen ik mijn mond van de roe terugnam, spoot het water niet. Dat kwam omdat de constructie lekte. Deze lekken stopte ik toe met zand. Ik blies opnieuw en het zand spatte natuurlijk alle kanten op.

Wat leren we hieruit. Onze jonge ingenieur was niet in de wieg gelegd voor experimentator. Hij nam niet de moeite te zorgen voor de juiste, in elkaar passende onderdelen. Hij stopte de gaten met zand - dat zelf uit gaten bestaat. Hij dacht, als ik dichtheid vervang door een idee van dichtheid, kan ik, als ik blazen moet, volstaan met een idee van blazen. In wezen heb ik het begrepen. De overdruk binnengebracht via de lucht komt via het water weer naar buiten. Op die manier geformuleerd begrijp ik het. Op die manier maakt het niet uit of het glazen buisje van glas of van koper is, en of het een doorsnee heeft van 3 mm dan wel van een centimeter. Of het lekt of niet. Zijn proef leek op een tekening op het schoolbord: ruw, schematisch, een tekening van een leraar die niet goed tekenen kan.

Wie niet een goede proef kan doen, een proef die slaagt, moet goed kunnen tekenen en wie niet goed tekenen kan, moet goed kunnen praten.

[p. 5]

Hij moet de leerling, of zichzelf, overtuigen van iets dat hij niet te zien krijgt.

Het gaat mij om het gedicht. Ik heb dus meer affiniteit met Shakespeare dan met Newton en je zou zeggen, daarmee is het antwoord op de gestelde vraag gegeven. Maar zo eenvoudig ligt het gelukkig niet.

Als je kiest voor Shakespeare, kun je eenvoudige argumenten aandragen: Shakespeare is de meest gespeelde toneelschrijver ter wereld, hij is de meest vertaalde toneelschrijver. Hij is de meest getoonzette schrijver. Hij is, op deze wijze, de schrijver die het meeste in de hoofden der mensen heeft teweeggebracht. ‘To be or not to be’ is een van de vele sleutelzinnen die de mensheid zich heeft eigen gemaakt.

Newton steekt hier maar magertjes tegen af. Wie van ons heeft hem gelezen? Newton hoeft niet ‘door velen’ gelezen te worden. Hij is de auteur van de Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (1687), onbetwist het grootste wetenschappelijke werk ooit geschreven. Hij schreef

[p. 6]

het in anderhalf jaar, in het Latijn. Hij liet zien, als de man die voor het schoolbord staat, met een krijtje:

(a)	dat aardse en hemelse zaken aan dezelfde wetten gehoorzamen;
(b)	dat een bewegend lichaam in beweging blijft; er zijn geen engelen nodig om deze lichamen voort te duwen;
(c)	dat actie reactie opwekt;
(d)	dat er verschil is tussen massa en gewicht.

Hier, op aarde, zijn die twee min of meer hetzelfde, maar op de maan is het gewicht veel kleiner, terwijl de massa dezelfde is. Dat is dus interessant. Er zijn nog meer verschillen. Massa is ‘datgene wat zich verzet tegen versnelling’ en kracht is ‘datgene wat je voelt als twee massa's elkaar aantrekken’. In het bijzonder geldt dit voor de zwaartekracht, waar massa-1 de massa van de aarde is en massa-2 de massa van bijvoorbeeld een appel.

Met deze simpele definities gaf Newton de natuurkunde een nieuwe basis. Hij gaf er ook een nieuwe vorm aan: de infinitesimaalrekening, het rekenen met oneindig kleine getallen. Zonder deze methode zouden alle volgende geleerden in hun berekeningen zijn vastgelopen. De nulmeridiaan van Greenwich zou op zich hebben laten wachten, Halley zou de terugkeer van zijn komeet niet hebben kunnen voorspellen, Bernoulli zou zijn hydrodynamica niet hebben kunnen beschrijven, Maxwell zou Faraday's proeven niet hebben begrepen, de negentiende eeuw zou geen bruikbare elektriciteit hebben gehad, de twintigste eeuw geen radio en tv... Zonder Newton zou er veel minder Shakespeare geweest zijn.

Men kan hiertegen inbrengen dat als Newton niet de infinitesimaalrekening had uitgevonden, een ander dat wel had gedaan. De uitvinding hing in de lucht en de prioriteit ervan is zelfs betwist, zoals men wellicht weet, door Leibniz. De exacte aard van de rekencultuur maakt dat mogelijk en hangt samen met de eis van reproduceerbaarheid. De valproeven van Galilei leveren voorspelbare waarden op: uitgevoerd door iemand anders dan Galilei geven ze nochtans dezelfde uitslagen. Dat geldt ook voor de manier waarop wij dingen zien - onze interpretatie. Het ‘horror vacui’, dat de pompwerking van water verklaarde, verklaarde niet dat bij een niveauverschil van meer dan elf meter die pomp niet werkte. Het was Torricelli die liet zien dat dit verschil kon worden verklaard als een mechanisch effect dat rekening hield met de luchtdruk ter plaatse.

De natuurkunde geeft de mensen de middelen een bepaald verschijnsel op dezelfde manier te zien - en dezelfde ontdekkingen te doen. Daarom kunnen die ontdekkingen of uitvindingen ‘in de lucht hangen’. Shakespeare heeft nooit in de lucht gehangen. Als er geen Shakespeare was geweest, was er geen Othello geschreven, geen Romeo en Julia zoals Shakespeare die geschreven heeft. Geen Hamlet. To be was damned never to be.

Wie ooit in de gelegenheid is geweest Florence te bezoeken, kent ongetwijfeld het Uffizimuseum, dat volhangt met Renaissanceschilderijen, en herinnert zich misschien de lange rij en de tijd die het nam om naar binnen te komen.

Een alternatief is: niet in die rij te gaan staan, maar een bezoek te brengen aan het museum ernaast, het Museo di Scienza. Je loopt er zo naar binnen. Het is een groot, ruim museum, dat maar weinig bezoekers trekt. Per verdieping één bezoeker, jouzelf incluis. Veel spullen van Galilei, die kwam uit de buurt. Je ziet het lensje waarmee hij de maan bekeken heeft en de planeet Saturnus, maar wat ik mij bovenal herinner is het instrumentarium waarmee hij de valwetten demonstreerde. Onder andere een houten glijbaan van ik schat zo'n acht meter: een gepolitoerd meubelstuk waarlangs houten ballen naar beneden kwamen rollen, in versnelde vaart zoals alles dat valt, maar hier in slow motion, teruggebracht tot binnen de grenzen van het waarneembare. Zien is begrijpen.

Het geheel overziende en opnieuw de vraag gesteld: Shakespeare of Newton, antwoord ik opnieuw dat ik met m'n boeken, romans, gedichten dichter bij Shakespeare sta dan bij Newton. Tegelijk moet ik vaststellen dat ik heel wat wiskundesommen heb gemaakt, menige reeks heb ontwikkeld met behulp van Newtons binomiaalalgorithme, maar nog nooit een regel heb geschreven die op het toneel moest worden uitgesproken. Ik ben volsterkt geen toneelschrijver. Evenmin heb ik - een andere specialiteit van Shakespeare - ooit een sonnet geschreven.

Verder houd ik mij voor ogen dat het werk van Newton de mensheid veel goeds, maar ook veel kwaads heeft gebracht. Het werk van Shakespeare heeft de mensheid veel goeds gebracht,

[p. 7]

en wat het aan kwaad heeft aangericht, had de onschuldige vorm van een verhaal. Hetgeen ons op het idee brengt dat ook alles wat góéd is aan literatuur, niet meer dan een verhaal is. De weegschaal staat nog steeds horizontaal.

Maar we zijn er bijna.

Shakespeare en Newton. Misschien zou ik moeten kiezen niet voor hun vak, maar voor hun geest. Ze schijnen allebei een buitengemeen snelle geest te hebben gehad. Benijdenswaardig. Over Shakespeare is niet veel bekend. Van Newton is bekend dat hij een onaangenaam karakter had. Dat neem je op de koop toe, want van jouw onaangename karakter heeft iedereen last, behalve jijzelf.

Nog even iets anders: als ik Newton was geweest, wat was er dan van mijzelf, Gerrit Krol, overgebleven. Had ik wel bestaan? Het ene hoeft het andere niet uit te sluiten. Misschien bén ik wel Newton geweest. Of Shakespeare. Of beiden. Per slot was Shakespeare al dood toen Newton nog geboren moest worden. Kenners van de leer der reïncarnatie kunnen hier misschien hun licht op werpen.

Het blijft lastig. Je zult maar een kat zijn, denk ik wel 's, als kat en ik elkaar in de ogen kijken. Of als ik mijn kippen voer: je zult maar een kip zijn. Als ik dan toch... dan was ik liever een haan. En als ik dan toch... was ik liever misschien een tijger geweest, of een leeuw. Of: zou ik mijn vrouw hebben willen zijn? Ik heb het haar wel 's gevraagd: zou jij mij hebben willen zijn? Daar ging ze niet erg enthousiast op in. U hoort in al dit soort overwegingen wat eraan schort: je hanteert bij de gedachte - zo niet de wens - te willen veranderen een maatstaf die zelf niet mee verandert. Zou die mee veranderen, dan zou het probleem geen probleem zijn geweest. We zouden hoogstens blijven zitten met de vraag waarom in de zinsnede ‘als ik jou was’, ‘jou’ - naamwoordelijk deel van het gezegde, eerste naamval, hebben we op school geleerd - niet in de eerste naamval staat. Dit duidt er volgens mij op dat we ons druk maken over een hersenschim. Ook de voltooid verleden toekomende tijd (de vvtt) van de vraag is niet meer dan een interessante slag in de lucht. Er is geen antwoord dat ons verder brengt.

Daarom verander ik met uw permissie de vvtt in een ovtt. Wie zou ik het liefste willen zijn: Shakespeare of Newton? Nu. Ik stel deze vraag omdat ik gebruik kan maken van het vermogen van de mens de dingen anders voor te stellen dan ze zijn. Hij heeft het vermogen in iets iets heel anders te zien.

En dan stel ik mij voor dat ik Shakespeare ben. Ik schrijf zijn toneelstukken, ik doe dat in zijn stijl en van mij blijft niets over.

Vervolgens stel ik mij voor dat ik Newton ben. Ik probeer mij zijn wereld voor te stellen en wat ik ervan begrijp schrijf ik op. Ik doe dat in mijn eigen stijl en zo komt er iets tot stand dat er nog niet was.

Het antwoord luidt dus: Newton. Ik zou Newton willen zijn en dat bereik ik door me voor te stellen dat ik hem ben. Ik leef mij in hem in, en in zijn gedachten.

Dit geldt niet alleen voor Newton, maar voor iedereen die mij toestaat mijn eigen stijl aan te houden. Het mag een talentvol natuurkundige zijn, maar ook een chauffeur die zich verveelt, of een man wiens voornaamste kwaliteit is dat hij zojuist iemand heeft vermoord. Het kan iedereen zijn, alleen Shakespeare niet. En geen enkele schrijver. Want schrijvers bestaan door hun werk en door niets anders. Newton bestaat door zijn werk, maar niet uitsluitend door zijn werk.

En ik? Ik denk dat u uit het voorgaande begrijpt dat ik ook in mijn boeken liever op Newton lijk dan op Shakespeare. Schrijver zijn en op Newton lijken is op z'n ergst riskant, maar zal in het gunstigste geval inspiratie geven tot een mooi verhaal. Ik neem graag een voorbeeld aan de Zweedse schrijver Stig Dagerman die, door Newton geïnspireerd, het prachtige ‘Duizend jaar voor God’ schreef. Over Newton en de zwaartekracht. Niet een historische roman, maar een fantasie waarin sommige dingen naar boven vallen - om maar iets grappigs te noemen.