Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 60]

Een vallende steen leert de vijver zijn omtrek
door H. Brandt Corstius

Bekijk het oppervlak van een vijver (een oceaan, een glas water, een meer, een gootsteen). Er heerst absolute rust. Het water staat horizontaal. Nu gooi je er een steen in (een meteoriet, een suikerklontje, een kei, een lepeltje). Het ding zinkt en is voor ons niet meer van belang. Vanaf de plek waar de steen terechtkwam, verspreiden zich golven in alle richtingen - of verspreidt zich een ringvormige golf. Die golf vormt de herinnering aan de gevallen steen (de steen zelf op de bodem is natuurlijk de beste herinnering aan dat feit, maar we letten alleen op de bovenkant van het water). Als de rimpelingen zich over het hele oppervlak verspreid hebben, is dat golvenpatroon een holografisch beeld van de gevallen steen. Zou je de tijd kunnen omdraaien (in een film) dan zouden de golven weer teruggolven en de steen ten slotte uit het water omhoog werpen.

Mij interesseert wat er daarná gebeurt.

Die golven houden niet op. Ze botsen tegen de oevers, de zijkanten, de stranden. Ze worden daar volgens spiegelwetten teruggekaatst. Daardoor interfereren ze met de golven van de oorspronkelijke verstoring, de big bang. Als je maar genoeg differentiaalvergelijkingen kan oplossen, kun je uit het golfpatroon niet alleen de impact van de eerste steen maar ook de omtrek van de vijver uitrekenen. Is de steen dicht bij een oever gevallen, dan zal aan die kant de interferentie het eerst en het hoogst, optreden. Is de steen precies in het midden van een ronde vijver gevallen, dan zal het golvenpatroon al-symmetrisch blijven.

De vijver weet, dankzij de terugkerende golven, niet alleen waar de steen, hoe laat, hoe hard, viel, maar hij weet ook: zijn eigen omtrek. In ieder geval weet de vijver, dankzij die steen, dat hij niet naar alle kanten oneindig groot is, anders kwamen de golven niet terug. Weet een vijver altijd al zijn eigen omtrek? Niet op elk punt van het wateroppervlak, vér van de oevers. Een vijver weet überhaupt niets. Ik gebruikte ‘weten’ in ruime zin. Een vijver is niet in de business van het weten. Maar wij gaan straks voor ‘vijver’ natuurlijk ‘hersenen’ invullen, en hersenen weten wel dingen, en zelfs dingen over zichzelf. Als zij het niet weten, dan bestaat er helemaal geen weten! Een vijver die uit zijn rimpelingen zijn eigen omtrek heeft leren kennen, die vijver weet nog niet dat hij dat weet - een vijver heeft geen bewustzijn. Na een tijd zijn er geen golfjes meer - alleen de steen op de bodem herinnert nog aan de val, maar misschien lag hij daar al vóór er een vijver was.

Nu nemen we een mens met een gevulde hersenpan. We halen een onmenselijk, en misschien ook onmogelijk, experiment met die mens zijn hersenen uit. We sluiten de mens op in een ruimte waar geen enkel licht, geen enkel geluid, geen enkele geur, te zien, te horen en te ruiken valt. Ook is er niets te voelen, zelfs niet in het eigen lichaam daar dit geheel zit vastgeklonken, desnoods verlamd. Na 48 uur in die toestand ben je gegarandeerd gek. Dus een uur is misschien wel genoeg. De hersens zullen, als we ze op een scherm zichtbaar maken, geen enkele activiteit vertonen, misschien de minimale die nodig is voor ademen etcetera. Ze zijn zo kalm als een roerloze vijver.

Nu werpen we een ultrakorte flits licht op een oog, of lossen we een knal in een oor, of sturen we een kortdurende geur in een neusgat, of doen we een plotselinge kneep in een arm. Op het hersenscherm zien we die ene prikkel van de big bang duidelijk inslaan. In allerlei richtingen wordt de verstoring doorgegeven. Na enige tijd zit de notie ‘een lichtflits’, of ‘een knalgeluid’ in het geheugen opgeborgen, mogen we aannemen.

Mij interesseert wat er daarná gebeurt.

De zenuwen blijven de prikkel nog enige tijd doorgeven tot hij geheel gedempt is. Als hij tegen de wanden van de hersenen botst, kaatsen die de boodschap weer terug. Sommige zenuwcellen voelen de boodschap diverse keren passeren. Er ontstaat een bepaald interferentiepatroon. Kan ons brein daarmee zijn eigen omtrek bepalen? Ik

[p. 61]

weet niet wat dat betekent, want ik ken de structurele wanden van de hersenen niet. Maar wel is duidelijk dat het brein, behalve dat het weet heeft van die lichtflits, ook nog weet heeft van dat weet-hebben. En dat is precies onze definitie van het bewustzijn.

De tweede opgeslagen boodschap is niet: ‘Er viel een lichtflits in het linkeroog’, maar: ‘Ik registreerde een lichtflits, ik zag een lichtflits.’ Die mens hoeft geen Descartes te heten om te concluderen: ‘Ik besta!’ en misschien te denken: ‘Die knal was onaangenaam, maar ik weet tenminste dat ik wel degelijk kan horen, ik ben nog volop in leven,’ wellicht zelfs: ‘Ik wil uit deze gevangenschap!’

In dit versimpelde geval, van de ene impuls in het verder doodstille brein, kunnen we, naast de verstoring veroorzaakt door de flits van buiten, helder nog een tweede patroon in de hersenen opmerken: een interferentie van de zich voortplantende boodschap met zichzelf wanneer hij ten tweede male langs dezelfde plek komt. Die interferentie kan geconstateerd worden. Anders gezegd: de hersenen zien behalve de oorspronkelijke zintuigboodschap nog een tweede ding: namelijk dát zij het zien. Maar dat is het bewustzijn.

Hiervoor is dus niets anders nodig dan aan te nemen dat een boodschap, ook nadat zijn inhoud netjes in het geheugen is opgeborgen, nog een tijdje de rust blijft verstoren. En je moet aannemen dat zenuwcellen behalve de primaire boodschap ook de secundaire boodschap kunnen opvangen en interpreteren. Zoals de hersenen de toestand van je keel en mond kennen met alle subtiele spierbewegingen en vormveranderingen die voor spraak nodig zijn, zo kunnen de hersenen ook nauwkeurig de toestand van de hersenen kennen. Er zit in de hersenen een ingebouwde spiegel - niet noodzakelijk in het deel dat de twee hersenhelften verbindt-waarmee de hersenen naar zichzelf kijken, zoals een fotograaf zichzelf met zijn fototoestel in een spiegel fotografeert.

Dreigt niet het gevaar dat de steeds weer herhaalde spiegeling de hersenpan doet overkoken? Dat onder elke schildpad weer een schildpad moet komen te staan? Nee, want de golven dempen uit. Denk aan de twee spiegels bij de kapper, die tegenover elkaar, parallel met elkaar staan. Wie daartussen zit, of fotografeert, hoeft niet bang te zijn voor een echte val in de afgrond. Afhankelijk van lichtsterkte, spiegelkwaliteit en ogen, zie je jezelf negen, tien, elf keer en daarna is er nog slechts een lichte, vage omtrek van de limiet. Zo is het, mits de hersens goed zijn afgesteld, bij ons ook. Alleen in pathologische gevallen kan de interferentie tot een doorslaan van de stoppen leiden.

Hersenen is een meervoud - Wat aan de mens direct opvalt is zijn symmetrie. Twee benen, twee armen, twee ogen, twee oren. De dingen waar we er een van hebben zitten in het midden (en zijn dan vaak op zich weer symmetrisch: de mond, de neus, het geslacht) of ze liggen verborgen in het lichaam (het hart, zelf ook symmetrisch).

Waartoe deze verdubbeling?

Natuurlijk fungeert het tweede exemplaar als reserve. Wie een oog of oor moet missen, heeft tenminste het andere nog. Maar wat de lichaamsdelen betreft is 1 + 1 meer dan 2. Twee ogen kunnen, door de afstand ertussen die een klein verschil in beeld veroorzaakt, de afstand van het oog tot een voorwerp bepalen. Oren doen iets dergelijks om de richting van een geluid te bepalen. Met twee handen kun je klappen, je kunt er grote voorwerpen mee vasthouden, en in een touw klimmen, waarbij elke hand beurtelings zich vastklemt en hoger reikt.

Bij de benen van de mens is het voordeel van twee het duidelijkst: je loopt door één samenwerking tussen je twee benen, waarvan er een op de grond staat en de andere naar voren wordt gestoken zodat hij het lichaam in zijn val naar voren opvangt. De armen zwaaien er nog bij voor het evenwicht - of simpelweg als overblijfsel uit de tijd dat we op vier poten liepen. Wie één been moet missen, loopt niet half zo hard als een tweebenige; hij loopt helemaal niet, tenzij een stok, die door de armen bestuurd wordt, als surrogaatbeen optreedt.

Men kan in de hersenen vrij precies de plekken aanduiden waar de zenuwuiteinden van elk been, elke knie, elke enkel op uitmonden. We weten ook dat vanuit het linkerhersendeel de rechterhelft van het lichaam wordt bestuurd en andersom. Maar ik heb nog nooit gehoord waar de loopbesturing zit die elk van de benen beurtelings als spil en als voorwaartse steun benut. Wij zijn pas laat in onze carrière op onze achterpoten gaan lopen. Lopen moet je als klein kind leren zoals je moet leren fietsen. Het is onwaarschijnlijk dat het lopen al in onze genen zit, of voorge-

[p. 62]

programmeerd in een bepaalde plek van ons brein.

We hebben ook twee hersenhelften, hoewel die meer verbonden zijn dan twee armen of twee benen. Over die helften kun je veel onzin horen. De Japanse rechterhelften, de linkshandige mens, de alfa's en de beta's. Het is waar dat bijvoorbeeld het spraakcentrum links zit. Maar hersens blijken veel meer holografisch te werken dan fotografisch. De tekeningen waarin been, scheen, teen uitgestrekt liggen langs de hersenwindselen zijn bedrieglijk. Hersenen zijn veel flexibeler dan lang werd aangenomen. Er komen wel degelijk nieuwe hersencellen bij. Hersencellen kunnen wel degelijk van plaats veranderen. Hersenen kunnen wel degelijk functies van beschadigde hersendelen door andere delen laten overnemen.

Mijn idee van de plek van het bewustzijn is: dat het geen plek is, maar het vermogen van de hersencellen om elkaar te zien werken. Zoals de beweging van de twee benen in de hersenen wordt geanalyseerd en gecontroleerd, zo gaat het ook met de acties van de hersenen.

Misschien hebben wij twee hersenhelften om deze reflecterende functie mogelijk te maken, al is er geen enkele aanwijzing dat de ene hersenhelft de andere in de gaten houdt. Ik weet wel dat de neuronen geen homogene massa zijn als watermoleculen in een vijver. In het volgende nummer zult u trouwens lezen dat ook de watermoleculen in een vijver niet zomaar op elkaar gestapeld liggen. Er zit hiërarchie in. Maar ook de plaats waar de hoogste uit de hiërarchie zit, de pijnappelklier van Descartes of het plekje genummerd 46 van Van de Grind, bestaat uit vele neuronen die de opvolgende schokken kunnen registreren.

De mens loopt niet zomaar vanaf zijn geboorte. Hij leert het. Leert hij ook zijn tweeogigheid te gebruiken om afstanden te kunnen bepalen? Het lijkt me niet onwaarschijnlijk. Dan zou misschien het bewust worden ook een kwestie van leren zijn, hetgeen ons in staat stelt om aan een net bevruchte eicel, en aan een verre voorvader, de eigenschap te ontzeggen bewust te zijn. Eerst moeten de hersenen gebouwd zijn, daarna moeten de hersenen aan het werk gaan en dan ontstaat vanzelf de interferentie van hersensignalen die als bewustzijn van zichzelf wordt opgevat. In deze opvatting is het bewustzijn dus een gevolg van de architectuur van de hersenen die niet kunnen vermijden om, net zoals ze de andere lichaamsdelen waarnemen, ook zichzelf waar te nemen. Bij een ander ontwerp zou bewustzijn niet hoeven te ontstaan.

Mijn oplossing is een strikt technische. Er schuilt geen levensvisie achter, geen transcendentie, geen ziel, en geen therapie. Therapie - hoezo? Daar is geen enkele behoefte aan. Maar het feit bestaat nu eenmaal dat, zoals in vroeger eeuwen de kennis van de ziel berustte bij de pastoors, nu de kennis over de hersenen berust bij neurologen en psychiaters. Dat zijn medici die, als ze het over mensen hebben, ze vaak per ongeluk ‘patiënten’ noemen.

Uit de afwijkingen van de hersenen is nu eenmaal veel af te leiden en wij zijn ook gefascineerd door die afwijkingen. Zo gauw er een nieuwe bekend wordt, zijn er ook duizenden lijders. Een ander teken dat er een spiegel in onze hersenpan zit. Sacks en Rosenfield en Ramachandran zijn oprecht geïnteresseerd in onze hersenwerking, maar veel andere dokters en kwakzalvers kunnen de verleiding niet weerstaan om na elk genomen proefje te roepen: ‘Daar kunnen we een therapie op baseren!’ Wie het woord bewustzijn laat vallen, wordt direct lastiggevallen met meditatie, paddestoeldrugs en andere bestrijdingen van de verveling. Maar daar ging het mij helemaal niet om. Ik ben niet ziek, ik ben alleen nieuwsgierig.

Bij een hersenoperatie hoef je niet onder narcose, want je voelt geen pijn aan je hersenen. Daar lijkt eerst een logica in te zitten: de hersencellen dienen om pijn te ontvangen, niet om pijn te geven. Maar bij nader inzien is de logica ver te zoeken. Want de darm, die dient om voedsel te geven, heeft toch ook zelf voedsel nodig. Het hart moet zelf ook van bloed worden voorzien. Ik wil best geloven dat hoofdpijn, hersenschudding, migraine, geen directe kwaal van hersencellen is, maar hoe zit het dan met de verhalen dat hersenchirurgen die de patiënt zonder narcose in de hersenen prikken, bij die patiënt oude herinneringen, liedjes, beelden kunnen aanprikken? Dan zou die chirurg toch ook per ongeluk een vreselijke pijn kunnen raken? Want wij onthouden pijn toch, net als liedjes en geuren? Die aangeprikte liedjes en geuren kunnen we aan de chirurg vertellen, maar misschien is de herinnering aan pijn minder simpel in woorden te vertalen, zoals dat met pijn zelf het geval is.

Wat gebeurt er met ons bewustzijn als wij slapen, onder narcose zijn of in coma liggen? Buitenstaanders hebben de indruk dat een slaper,

[p. 63]

de bloemen op haar rok verlangen naar binnen

een genarcotiseerde, een comaligger, geen bewustzijn heeft, of dat het tijdelijk is uitgezet. Ook kunnen slapers etcetera, nadat zij weer wakker zijn geworden, menen dat zij in de slaapperiode geen bewustzijn hadden (‘Heb je lekker geslapen?’ ‘Dat weet ik niet, ik was er niet bij.’), maar zeker kunnen ze van die overtuiging niet zijn. Mediteerders getuigen altijd hoe heerlijk het was om een halfuur helemaal niet te denken. Maar hoe weten ze dat ze een halfuur niet dachten? Ze kunnen dat toch niet ervaren hebben, want ervaren in de hersenen, dat is denken.

Vast staat wel dat zo'n interruptie van het bewustzijn vaak zonder enige moeite wordt ondergaan en dat er later geen enkel gevolg van het tijdelijk uitvallen te vrezen is, behalve natuurlijk bij verminkingen, door ongeluk of door chirurgie, van de hersenen zelf. Dat laatste is het voornaamste argument om het bewustzijn in de hersenen te lokaliseren.

Maar hoe valt te bewijzen dat ons bewustzijn tijdens slaap, narcose, coma niet gewoon doorgaat? Van patiënten onder narcose en in coma bestaan daarover angstaanjagende getuigenissen, die ook kloppen met wat er tijdens die narcose in zijn buurt voorviel, maar het is onduidelijk of

[p. 64]

het hier om mensen met een sterk geheugen gaat (terwijl anderen zich dat bewustzijn onder narcose niet meer herinneren) of om uitzonderingen, van mensen met een sterk bewustzijn. Wij hebben verder weinig aanleiding om over de sterkte van het bewustzijn te spreken. Een spiegel spiegelt en de kwaliteit van de spiegel is van later zorg. We spreken wel over de sterkte van het zelf-bewustzijn in de zin van resoluutheid, eigenzinnigheid, zelfvertrouwen, maar niet in onze definitie van bewustzijn, dat er alleen maar niet of wel kan zijn.

Dromen zouden erop kunnen wijzen dat het bewustzijn tijdens de slaap niet ophoudt, maar dat de hersens gedurende de slaap andere dingen doen dan overdag: fantaseren, geheugendelen herorganiseren, plannen maken, de wil visualiseren, angsten verfilmen. Een bekende psychologische theorie probeert via de vertelde dromen zelfs in de onderste regionen van het bewustzijn te kijken.

De ervaring leert dat je op je dromen minder eigen invloed kunt uitoefenen dan op je gedachten in wakende toestand. Ze overkomen je. Paradoxaal is dat, terwijl dromen toch meestal geacht worden totaal geen realiteit te hebben (als je eenmaal wakker bent) en geheel uit je eigen hersenspinsels voort te komen, je er veel minder invloed op kunt uitoefenen dan op daggedachten. De vrije wil lijkt in te dutten als de invloeden van buiten tot het minimum zijn teruggebracht. Voor de uitvinding van de film moet de droom nog veel schrikgevender zijn geweest dan nu. Wij troosten ons bij het wakker worden ‘dat het maar een droom is’, en wij zien een nachtmerrie als een horror movie, waarbij je de schuld op de regisseur kunt gooien, maar wij zijn toch wel degelijk zelf de regisseur. Wie anders?

Bij slaap en narcose zijn de prikkels van buitenaf in intensiteit en aantal teruggebracht, ook al zijn bijvoorbeeld geluiden wel degelijk in staat ons droomleven te beïnvloeden, evenals de toestand van onze spijsverterings- en geslachtsorganen. Terwijl ons bewustzijn in wakende toestand vooral een registrerende en geruststellende rol speelt, en misschien bij sommige mensen gedurende lange perioden helemaal geen rol speelt, zou het in de slaaptoestand misschien een directieve rol kunnen spelen bij gebrek aan impulsen vanuit de zintuigen. Helaas kunnen wij uit onze slaapperiode niet anders getuigen dan door het vertellen van de dromen die wij hadden, waarbij je al bij het vertellen merkt dat het je niet lukt die werkelijk adequaat te vertellen, en waaraan de herinnering ook snel verloren gaat. Dat het vertellen niet goed gaat, kan begrepen worden doordat de taal die wij spreken ontworpen is voor gebruik in wakende toestand. Wat wij in onze dromen ervaren, daar zijn misschien geen woorden voor. Honden dromen ook.

Mijn oplossing van het beperkte-bewustzijnsprobleem is een magere. Dat vind ik zijn kwaliteit. Het is een technische oplossing waarvan nader hersenkundig onderzoek moet uitmaken of zij klopt. Bij een ‘transcendente oplossing’ bestaat die proef op de som niet. Wel zal de uiteindelijke proef niet met apen of andere dieren genomen kunnen worden, maar zal dat met mensen moeten gebeuren. Immers: alleen een menselijke proefpersoon kan, als de interferentie opgeheven is door subtiele halfdoorlaatbare dammen in de hersenvijver, antwoord geven op de vraag: ‘Bent u zich bewust dat u denkt?’ Hier ligt een ethische grens die alleen doorbroken kan worden als een experimentator zijn eigen hersens in durft te gaan. Ik bied mij aan.

Hoe kwam ik erop? Dat weet je meestal niet precies. Maar in dit geval weet ik het wel. Dertig jaar geleden nodigde Toon Cohen mij uit naar het Instituut voor Perceptie-Onderzoek in Eindhoven. Ze hadden daar een microfoon aan een koptelefoon verbonden, maar via een vertragende schakeling. Als je een spreker zijn eigen spraak een seconde later laat horen dan normaal, gaat hij stotteren. Ik stotter. Cohen vroeg zich af of het vertraagd jezelf-horen misschien tegen stotteren zou helpen. Inderdaad las ik een tekst vol kaas en pees zonder haperen voor. Maar ik moest bekennen dat het mij bij elke stotter-expert zo ging. Ik gun ze de lol niet.

Op 9 maart 1974 schreef Age Bijkaart, nom de plume vin W.F. Hermans, in Het Parool over de visuele echo die hij in de etalage van een Parijse televisiewinkel had gezien. Een camera nam daar de etalagekijker op, maar toonde het beeld pas enkele seconden later op een scherm. Je zag dus jezelf zoals je net geweest was. ‘Je voelt je overbluft,’ schreef Hermans. Ik vertrok onmiddellijk naar Parijs om het te ondergaan. Zo kwam ik erop. Die 25 jaar heb ik besteed aan het zoeken in de uitgebreide literatuur over hersenen en bewustzijn of ze daar mijn ideetje al geopperd of verworpen hadden. Ik vond het niet. Ik hoop dat ik gelijk krijg.