Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 56]

Heimatlos
door Willem Wansink

1 - Reizen als metafoor.

‘Het positieve van de Wende is dat je tegenwoordig alles kunt zeggen wat je wilt. Dat is vanzelfsprekend geworden. Maar wie is daarin nog geïnteresseerd? Wat doen we met deze vrijheid?’ Peter Brasch is 43 jaar oud. Hij is een Berlijnse schrijver. Toen de ddr nog bestond, schreef hij theaterstukken, kinderboeken en hoorspelen. Nu zijn het gedichten en sprookjes. Onlangs verscheen zijn eerste roman Schön hausen (Eulenspiegel Verlag). Daarin verdwaalt de Siciliaanse klokkenluider Gianluca Cardinale in Prenzlauer Berg, de Oost-Berlijnse wijk achter de Alexanderplatz.

Op 7 oktober zou de ddr vijftig



jaar hebben bestaan, op 9 november is het tien jaar geleden dat de Muur in mootjes werd gehakt. Nee, Brasch is niet ostalgisch, hij wil de ddr in geen geval terug. De ddr, zegt hij, heeft nooit gefunctioneerd. Het was het saaiste land ter wereld, de sfeer was hem te bekrompen. ‘Maar er had meer over kunnen blijven dan de groene pijl om rechtsaf te slaan, en het Ampelmännchen in het stoplicht voor de voetgangers.’ De ddr was slavischer dan het westen van Duitsland: ‘Wij spraken slechts Pruisisch.’ De Bondsrepubliek vindt hij te bureaucratisch: ‘Dat is de ambtelijke staat waarvoor Max Weber waarschuwde.’

‘In 1989,’ zegt Brasch, ‘wilden de Oost-Duitsers vooral vrij kunnen reizen. Nu kunnen we overal naartoe. Thailand, de Dominicaanse Republiek. Je kunt opstaan en zeggen: Schröder is een Arschloch. Maar welke innerlijke onafhankelijkheid hebben we daarvoor teruggekregen? Het saamhorigheidsgevoel is verdwenen. De gesprekscultuur is oppervlakkig geworden. Solidariteit betekent dat je belangstelling toont, en anderen helpt. Dat is voorbij. Iedereen is bezig met overleven. De sociale balkanisering ligt op de loer.’

Hij is de zoon van een joodse vader, die bij de partij zat, onderminister was alsmede voorzitter van het Afro-Aziatische Solidariteitscomité. Zijn moeder kwam uit Wenen. Zelf werd hij geboren in Cottbus, en katholiek opgevoed. Als kind zag hij hoe de soldaten in 1961 de Muur optrokken. Later speelde hij bij de Führerbunker in de Wilhelmstrasse. Zijn oudere broer Thomas is eveneens auteur, zijn jongere zus werkt bij de televisie.

Brasch is een zwerver. Heimatlos, tussen de werelden. Hij houdt van de muziek van Tom Waits en draait diens laatste cd, Mule. Hij neemt ons mee naar de Bösebrücke in Prenzlauer Berg, de vroegere Hindenburgbrug bij het niemandsland van de Bornholmer Strasse. In '89 bezweek hier het eerste stuk van de Muur. Onder ons krast de S-Bahn. Op een braakliggend terrein oefent een vijftienjarige kaal geschoren jongen met zijn revolver. Dit is zijn lievelingsplek. Bij zonsopgang slentert hij er rond op zoek naar inspiratie. ‘Hier kan ik nog ademen. Hier zie je de veranderingen het beste. Als een seismograaf kun je registreren hoe de stemming zich ontwikkelt.’

Brasch is gefascineerd door de Franse Revolutie. Hij wijdde er de parabel Santerre aan. Het stuk werd in '89, midden in de Duitse Revolutie, voor het eerst opgevoerd. Op de Alexanderplatz demonstreerde hij mee tegen de dictatuur. Zijn ex-vrouw zei: ‘Peter, je gaat toch niet de opstand prediken?’ Als romanticus hoopte hij dat de burgers de macht zouden overnemen, in elke stad raden zouden vormen, en een radenrepubliek. Nu zegt hij: ‘We wilden een andere ddr, geen Wiedervereinigung.’

Na tien jaar is de vervreemding nog steeds enorm. Beide delen van Duitsland hebben weinig met elkaar te maken: ‘Er bestaat geen Duitse nationale identiteit. Oost en West zijn gedurende veertig jaar uit elkaar gegroeid. Een Beier heeft niets te maken met een Thüringer of iemand uit Mecklenburg-Voorpommeren.’

Soms droomt hij van een ander land, van een andere kaart voor Europa, en van de Rijn als grens tussen Portugal en Polen. Wat hem betreft mag Duitsland opnieuw worden gedeeld: Beieren kan naar Oostenrijk, alles ten oosten van de Elbe komt bij Polen, Sleeswijk-Holstein bij Denemar-

[p. 57]

ken, Noordrijn-Westfalen desnoods bij Nederland. ‘Frankrijk krijgt niets, dat heeft al genoeg.’

2 - Piespotten-communisme.

De ddr was het land van de kleinburgers. In het arbeiderscollectief was iedereen gelijk. Geen heersers of dienaren, arm noch rijk: hetzelfde inkomen, dezelfde smaak. Slechts de industrie-arbeider had een streepje voor, weet Wolfgang Engler die zojuist het boek Die Ostdeutschen schreef (Aufbau Verlag).

De staat koloniseerde het persoonlijke geweten. Zolang het indvididu zich aan de politieke regels hield, was de sociale zekerheid gegarandeerd. De meeste Oost-Duitsers waren tevreden met hun doorsnee-bestaan. Ze arrangeerden zich met het systeem door te ritselen en elkaar te matsen. Wie cement nodig had, wist wel ergens een Kumpel die met de vrachtwagen van het Kombinat een omweg reed om op onverklaarbare wijze een paar kilo te ‘verliezen’.

Medemenselijkheid was een belangrijk immaterieel goed. Terwijl de aristocratische hovelingen in de Middeleeuwen de nadruk legden op ceremonieel en etiquette, en het burgerdom de familie ontdekte, koesterden de Oost-Duitsers de geborgenheid en de ongedwongenheid van de Kleingarten, de volkstuin in het groen. Nestwärme was het codewoord. In het volkstuin-complex was iedereen optimaal gelijk, met een even groot perceel land, een vrijwel identiek huisje waarop twee jaar moest worden gewacht en natuurlijk de Grill, de barbecue om vlees te roosteren. Een sluitende deal: omdat de Honeckers inzagen, dat de staat geen geregelde aanvoer van verse groenten kon garanderen, was het verplicht die zelf te verbouwen.

De bevolking bestond uit beroeps-sceptici, maar achter de dictatuur verschool zich de niche van de heile Welt. Slechts onder elkaar werd geprutteld en gemokt, en gekankerd op de leiding. En met verjaardagen werd zoveel Schnaps en bier gedronken dat iedereen erbij omviel, in een hoek zijn roes uitsliep en de volgende dag te beroerd was om te werken. Een carnaval-in-het-klein.

De ddr was ook het land van de gelukkige baby's. Onlangs drukte de Berlijnse Tagesspiegel een foto af van een groepje Oost-Duitse kleuters die met zijn vijven tegelijk in extra grote kinderwagens werden rondgereden door hun kinderjuffen. De kleuters waren ondergebracht in een van de vele ddr-Kinderkrippen. De Krippen (openbare instellingen) zorgden voor de opvang, die het Oost-Duitse moeders mogelijk maakte buitenshuis te blijven werken. Daarmee had de ddr in elk geval op emancipatoir gebied een voorsprong. Al die tijd kende West-Duitsland zijn individualistischer opgezette Kindertagsstätten (Kita's), waarin veel aandacht werd besteed aan de ontwikkeling van de persoonlijkheid van het kind. West-Duitsers beschouwden de Oost-Duitse Kinderkrippen als een afschuwwekkend voorbeeld van communistische Zwangskollektivisierung. Alle kinderen moesten er op hetzelfde moment in dezelfde kamer op de pot. In de Krippe diende iedereen zich zo vroeg mogelijk te committeren aan het systeem. Begrijpelijk, dat de medewerkers van de Bondsdag die deze zomer naar het oosten van Berlijn verhuizen, weigerden hun kleuters naar een Krippe te sturen en een eigen Kita eisten.

De criminoloog Christian Pfeiffer uit Hannover ziet in de Krippe zelfs de broedplaats van het extreem-rechtse gedachtegoed in het huidige Oost-Duitsland. Het geweld tegen buitenlanders heeft zijn wortels in het opvoedingsstelsel van de ddr, meent Pfeiffer, die daarmee een storm van protest losmaakte. Tenslotte stond de hele schooltijd in het teken van de ideologie. Wenn ich gross bin, gehe ich zur Volksarmee, werd reeds op de kleuterschool gezongen. Voor het zover was, gingen de leerlingen in de eerste klas naar de Jungpioniere, in de vierde naar de Thälmannpioniere en vanaf de achtste klas naar de fdj, de Freie Deutsche Jugend met zijn staalblauwe overhemden.

Op zoek naar een verklaring voor het toenemende rechts-radicale gedrag onder jongeren, stuitte Pfeiffer op collectieve dwangneuroses die volgens hem op de Krippe-pot zijn ontstaan. Dat Oost-Duitse pubers en jonge mannen in agrarische gebieden ertoe neigen in groepjes samen te klieken, komt door het ‘piespotten-communisme’, vond hij, waarna hij zelfs in de keurige, liberale Die Zeit over de hekel werd gehaald.

De ddr was geen socialistisch Beieren. Toch werd het koninkrijk Beieren in 1871 een beetje op dezelfde manier door Bismarcks Duitse Rijk opgeslokt als de ddr in 1990 door Kohls Bondsrepubliek. Volgens de socioloog Wolf Wagner verkeerden de Beiers daarna in een soortgelijke cultuurshock als de Oost-Duitsers, zoals hij schreef in zijn Kulturschock Deutschland (Rotbuch Verlag 1996). Ruim veertig jaar lang waren

[p. 58]

zij als verlamd. Pas op 7 november 1917 overwon Kurt Eisner de lethargie. Hij pleegde een revolutie en riep de radenrepubliek uit. Zover is het in de ddr nooit gekomen.

Nog steeds vinden de Beiers hun Noord-Duitse landgenoten minstens even arrogant als de huidige Ossies de Wessies. Het verschil is, dat Beiers zichzelf allang beter achten dan de rest - wat ze op economisch en technologisch gebied als koploper ook waarmaken. Met hard werken en een geraffineerd gevoel voor de finesses van de vrije markt, hebben zij hun achterstand omgezet in een voorsprong. Niet slechts met hun voetbalkwaliteiten (FC Bayern München), met Siemens of bmw zijn zij de ware leiders van Duitsland. Logisch, dat Beierse top-politici als csu-leider Edmund ‘de blonde valbijl’ Stoiber hun verzetshouding tegen de centrale regering in Bonn koesteren.

Oost-Duitsers daarentegen beschouwen zich als de losers van de eenwording. Ze voelen zich overrompeld door de dynamiek van de wereldmarkt. Nog steeds is de werkloosheid in het oosten extreem hoog. Al hebben de meeste Oost-Duitsers het materieel gezien beter dan voorheen, velen blijven zich de mindere voelen van de grote broer in het westen. Ze hebben kleinere beurzen en kleinere huizen - al zijn hun auto's inmiddels bijna even groot. Ze mogen de Bondsdagpresident hebben geleverd (Wolfgang Thierse), de positie van president ging aan hun neus voorbij. Dat werd Johannes Rau, een bejaarde Wessie uit Wuppertal.

De vroegere ddr-bewoners kunnen een voorbeeld nemen aan de Beiers. Ook de Oost-Duitsers kunnen de vork omdraaien - zeker als ze zich vergelijken met het armere Polen. Ze mogen hun Muur kwijt zijn, hun stasi-uniformen, de eeuwige politiecontroles, de Intershop, de Trabant en de Amiga-elpees missen. Ze hebben hun mierzoete Rotkäppchen-Sekt, de Spreewalder augurken en het waspoeder Spee kunnen behouden. Tenslotte is Schumpeters ‘creatieve destructie-avant-la-lettre’ zelfs in Beieren niet binnen tien jaar verwezenlijkt.

3 - Het beloofde land.

Onrustig schuift Alexander Osang heen en weer in restaurant Schwarzenraben in Berlin-Mitte. Osang werkt voor de Berliner Zeitung, de vroegere partijkrant van de sed. Hij is een gevierd auteur. Sinds 1989 beschrijft hij de Werdegang en de zielennood van talloze Oost-Duitsers. Osang speurt naar gebroken biografieën. Hij is de moderne portretschrijver van Berlijn. Zojuist verscheen zijn Ankunft in der neuen Mitte, een reeks reportages over de Umbruch op de vierkante centimeter (Verlag Ch. Links).

Voor hem is de Duitse eenwording nog lang niet afgesloten. Veel Oost-Duitsers worden zich nu pas bewust van hun geschiedenis, zegt hij. Na de drukte van de eerste jaren overheerst het gebrek aan oriëntatie. Osang is 36 jaar oud. Een jaar na de bouw van de Muur werd hij in Berlijn geboren. Tot 1989 was hij nooit in het Westen geweest. West-Berlijn was hem te klein, te proper en te hübsch. New York was de stad van zijn dromen, Amerika het beloofde land.

De val van de Muur beleefde hij slechts vaag, omdat hij toen net een vriendin hielp verhuizen. Hij hoopte op een soevereine, hervormde ddr. Nu zegt hij: ‘De mentale muur is nog lang niet weg. Almaar meer Oost-Duitsers hebben zich innerlijk teruggetrokken.’ De shock nog steeds niet te boven, zijn zij opnieuw in de innere Emigration gegaan: ‘Ze voelen zich niet bevrijd. Ze koesteren de ddr en klampen zich vast aan een beeld dat allang niet meer klopt.’ Slechts weinigen zijn een succesnummer geworden. Osang: ‘Het klinkt schizofreen. Aanvankelijk beschouwde ik de val van de Muur ook als een nederlaag. Nu moet ik toegeven dat sindsdien veel verbeterd is, zeker in de journalistiek waar de partijpropaganda uit de kolommen verdwenen is.’

Het eerste land dat hij bezocht was de Verenigde Staten. Al zijn helden kwamen uit Amerika: Guns and Roses, de Eagles, Neil Young, Janis Joplin, Bob Dylan. Uit de literatuur John Updike, Philip Roth. En natuurlijk Bob Woodward. Toch voelt hij zich een echte Duitser. Hij hekelt het simplificerende wereldbeeld van de Amerikanen. Osang: ‘Duitsland is mijn Heimat. Ik ben zeer Duits.’

In de ddr had hij steeds het gevoel aan de goede kant te staan, een slachtoffer van het fascisme te zijn: ‘ddr-burgers hadden het anti-fascisme verinnerlijkt. In West-Duitsland zijn kazernes naar nazi-generaals genoemd.’ Hij wijst op het extreem-rechtse potentieel in de deelstaat Brandenburg. ‘Ook Oost-Duitsers blijken fout te kunnen zijn. Die gedachte hebben we lang onderdrukt.’

Een katholieke opvoeding. Misdienaar, de diaspora in Berlijn waar naast het staatssocialis-

[p. 59]

me slechts de protestantse kerken een rol van betekenis konden spelen. Hij denkt na: ‘Duitser zijn betekent dat je een beetje zwaarmoedig bent, je Heimat zoekt. Dat je eerder pessimistisch dan optimistisch bent.’

Na de Wende was hij even lid van de pds. ‘Dat was niet mijn club.’ De spd van Schröder is evenmin iets voor hem. Hij beweegt zich richting de Groenen: ‘Ook die bieden mij geen Heimat. Zij zijn me teveel een West-Duitse partij: hard, giftig, bijterig, oneerlijk. Weinig liberaal.’

Politiek, zegt hij, ‘staat niet gelijk aan idealisme.’ En: ‘Zonder ellebogen lukt het niet.’ Alexander Osang is de kluts kwijt. Politici bewegen zich als marionetten, oppervlakkig en onvrij. Dat had hij niet gedacht. Althans, niet zó.

De ddr bestaat nog steeds. Zijn vijftien jaar oude zoon woont bij zijn ex-vrouw in de wijk Lichtenberg. ‘Hij is een Ostler, hij houdt van de voetbalclub Hansa Rostock. Als hij West-Berlijn bezoekt, gaat hij op reis.’ Zijn moeder wijt de scheiding aan de chaos van de eenwording.

Veel Ossies lijden aan de nieuwe tijd. Hij leeft in een overgangsperiode. Tussen twee polen, zonder thuis-gevoel: ‘Dat is de prijs van de constante verandering. Tegenwoordig verandert de sfeer in een appartementencomplex binnen drie maanden. Vroeger was het een hele gebeurtenis als iemand verhuisde.’ Zelf hoopt hij van de zomer naar Amerika te verkassen. Als correspondent. Osang heeft afstand nodig. De ddr-journalistiek mag achter hem liggen, in de andere wereld van het zoveelste nieuwe Duitsland is hij nog lang niet aangekomen.