Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 3]

De politieke muzak van de jaren negentig
Over het gelijk van links
door Maarten Doorman

Van tijd tot tijd verschijnt in het Maandblad een stuk waarmee ik het hartgrondig oneens ben, ook al is het interessant en misschien zelfs goed geschreven. Soms verschijnen er twee tegelijk, als koplampen van een onverwachte tegenligger. In het maartnummer van dit jaar publiceerden we een stuk van Professor Crombag, Het paradijs van grote ideologieën, en één van Allard Hoogland, Het gelijk van de sufferds. Beide vragen om een reactie - remmen of sturen, dat is de vraag.

Wat mij betreft sturen. Want deze stukken zijn een voortzetting van het Lied van het Gelijk van Rechts, een lied dat gemengde gevoelens bij mij oproept. Dit is een tijd waarin consumentenliberalisme hoogtij viert, een tijd waarin niet de politicus of de intellectueel serieus wordt genomen, maar de klant, de autobezitter en de televisiekijker. Het is niet erg als iemand in deze gouden jaren negentig nog last heeft van ideologische overpeinzingen, van ideeën over hoe het verder moet in de wereld, als hij ze maar voor zich houdt of ten minste opzout tot dat vervelende etentje dat met zo'n onderwerp efficiënt verpest kan worden.

Het Lied van het Gelijk van Rechts begon ooit fier met trompetgeschal bij de val van de Muur, nu tien jaar geleden. Ik gunde rechts dat lied. Had niet een deel van links lang op een zelfde manier voortgemarcheerd op de hoempapa van de vermeende zegeningen van het socialisme? En op zijn minst de narigheid van dat reëel bestaande socialisme verdoezeld, geminimaliseerd en goedgepraat? Bovendien was het voor conservatieven en ook voor minder behoudende anticommunisten niet altijd even makkelijk geweest. Dat Bolkestein en de zijnen hun gram wilden halen door te wijzen op het failliet van het communisme was na al die jaren van opgelegd progressief denken niet groots, maar wel begrijpelijk.

Het Lied van Rechts klonk als het geschetter van de gepolariseerde jaren zeventig, waar ik niet alleen met spijt op terugkijk, voorzover ik ze tenminste heb meegemaakt. Helaas hield het Lied van Rechts niet op. Als een wijsje van Vader Abraham, dat gruwelijk soms uren in je kop blijft zeuren, totdat je het smoort met de nasale stem van Lou Reed of een toccata van Bach, bleef het klinken in columns, essays, praatprogramma's en boeken. De fluitsmurf begint - lála lálalala lálalála...

Al gauw ging het gelijk van rechts niet meer over het failliet van het reëel bestaande socialisme, inmiddels draaide het om een persoonlijker gerichte morele superioriteit; namelijk de veroordeling van de talloze fellow travellers onder politici en journalisten. Ook dat moest gebeuren en het boezemde me geen afkeer in. Maar het duurde zo lang. En het gaat maar door. Het gaat door op een stroom van muzakachtig commentaar, waarvan de toon onophoudelijk dezelfde is: hoe kortzichtig en bekrompen links deze eeuw geweest is, hoe onbeholpen, hypocriet en vergeefs. Daar begon mijn irritatie.

Op de golven van deze ideologische of liever: anti-ideologische muzak dobberen ook de genoemde bijdragen in het Maandblad. In Het paradijs van grote ideologieën stelt Crombag dat de twintigste eeuw twee geslaagde vormen van emancipatie heeft gekend: die van de arbeidersklasse en die van de vrouw. Zijn stelling is dat deze vooruitgang niet is te danken aan socialisme respectievelijk feminisme, maar juist ondanks die bewegingen heeft plaatsgegrepen. Zijn stuk is natuurlijk bedoeld als provocatie, het klinkt evenwel als muzak, en of die nu is opgezet om het koopgedrag te bevorderen dan wel om de klandizie te sarren, het moet gewoon uit. Daarom het volgende.

Crombag beschrijft hoe het eerste systeem van sociale zekerheid ter wereld honderd jaar geleden in Duitsland werd ingevoerd door Bismarck en niet door de socialisten. Bismarck deed dat om de sociaal-democraten de wind uit de zeilen te nemen; zij stemden om politiek-strategische redenen zelfs tegen. Zo ook in Nederland.

[p. 4]

In de eerste twee decennia van deze eeuw waren het liberale kabinetten en ministers die sociale wetgeving invoerden, geen socialisten.

Uit zulke redeneringen spreekt een volkomen onbegrip van politieke geschiedenis. De politiek is een krachtenveld dat reageert op druk. Het gaat er niet om wie de handtekening onder een wetsontwerp zet, het gaat om een analyse van het krachtenveld. Je hoeft geen Machiavelli te hebben gelezen om te begrijpen dat macht en strategie doorslaggevend zijn en je hoeft de krant maar te lezen om te snappen dat die macht zich vaak in de vorm van ideologie manifesteert. Bismarck handelde onder druk van de socialisten - daarom werd die sociale wetgeving ingevoerd, zoals Crombag zelf toegeeft.

En in Nederland zetten liberale en confessionele ministers onder druk van de socialistische beweging koortsachtig handtekeningen om het rapaille tevreden te stellen en zo zelf aan de macht te kunnen blijven. Troelstra beet in het zand met zijn oproep tot revolutie, maar wat waren ze nerveus, de conservatieven. Wat werden ze toeschietelijk, met de stakingen en opstanden in het achterhoofd, om niet te spreken van buitenlandse voorbeelden als de Russische Revolutie van 1917 en de omwenteling in Duitsland. Ik zie dan nog af van een historische vertekening in de redenering van Crombag; liberalen waren namelijk in het begin van de eeuw vooruitstrevend, niet conservatief. Ze namen een geheel andere plaats in het politieke krachtenveld in dan ze in de tweede helft van de eeuw zouden doen. De liberaal Goeman Borgesius staat verhoudingsgewijs dichter bij Joop den Uyl of Jan Pronk dan bij senator Hans Wiegel.

Bovendien zijn sociaal-democraten voor enorm veel sociale wetgeving verantwoordelijk. Neem Drees, het grootste symbool van de Nederlandse sociale zekerheid in onze eeuw. Dat mag zo zijn, zegt Crombag, toch gaat het dan alleen nog maar om ‘uitbreiding’ van de sociale wetgeving. En, voegt hij daaraan toe, Drees werkte samen met confessionelen en liberalen. Het is niet goed of het deugt niet.

Crombags redeneertrant is een simpel trucje, net als muzak eenvoudig te produceren. Je neemt een onderwerp - zeg de kraakbeweging - je klikt het icoontje muzak.cons aan en daar gaat ie: Neen, de krakers hebben de renovatie van de grote steden niet ter hand genomen. Dat heeft de stedelijke overheid gedaan, waartegen de krakers zich juist zo hevig en op het laatst zelfs gewelddadig hebben verzet! De kraakbeweging heeft bovendien panden bezet gehouden die anders eerder tot het sociale woningbestand waren overgegaan! De krakers bevorderden verpaupering, in plaats van de woonfunctie in oude wijken te herstellen. Het waren eigenlijk stalinisten, en anders opportunisten. Enzovoort.

Het getuigt natuurlijk van meer inzicht te laten zien hoe het plotselinge tempo van het stadsherstel in de jaren tachtig samenhing met het succes van de kraakbeweging. De reactie van de overheid is een typische manifestatie van ‘praktische zin’, zoals Crombag dat terecht noemt, maar die praktische zin is het gevolg van maatschappelijke, deels ideologisch bepaalde druk. Alleen is het in de jaren negentig bon ton om juist over het failliet van die beweging te schrijven, over de gecorrumpeerdheid, de naïviteit, het stalinisme enzovoort. Over het failliet van elke ideologie. Muzak is het, zacht huilen met de wolven in het bos.

Dat geldt ook voor Crombags beschouwing van het feminisme. Hier was het evenmin ideologie die de positie van de vrouw heeft verbeterd, maar waren het de praktische omstandigheden. De uitvinding en verspreiding van de pil zorgden voor grotere onafhankelijkheid, omdat de vrouw nu (eerder) kon beslissen of en wanneer ze moeder wilde worden. Huishoudelijke apparatuur reduceerde de traditionele taak van de vrouw en gaf haar ook meer onafhankelijkheid. Verder speelt internationale concurrentie een rol: wij kunnen ons een lage participatie van vrouwen in het arbeidsproces niet meer permitteren, aldus Crombag.

De genoemde factoren zijn beslist relevant en er zijn er nog meer te noemen. Over deze dingen bestaat een enorme hoeveelheid literatuur pro en contra. Maar wat mij hier weer in de eerste plaats treft, is het obligate verzet tegen ideologie. Opnieuw wordt de invloed ontkend - in het beste geval geminimaliseerd - van elk idealisme. Wie vindt dat maatschappelijke overtuigingen en idealen geen rol spelen in sociale ontwikkeling is echter óf naïef, óf volkomen cynisch ten opzichte van hoe een democratische samenleving functioneert.

Nu houd ik van cynisme, want het scherpt de blik. Het is evenwel precies dit cynisme, dat mij in staat stelt Crombag als cryptomarxist te ontmaskeren. Crombag gelooft namelijk, overeenkomstig de klassieke marxistische heilsleer die

[p. 5]

zij wacht opdat het zal smelten

door hem wordt verafschuwd, dat de onderhouw, het maatschappelijk-economisch krachtenveld, verandering teweegbrengt, en niet de ideologie, het denken of de cultuur die daar slechts een afspiegeling van zijn. Er schuilt veel waars in dit leerstuk van het marxisme-leninisme, maar de vijandigheid jegens ideologie is altijd een van de meest problematische kwesties geweest. Dit materialisme van de gestaalde kaders was trouwens bij uitstek een legitimatie voor veel rampzalige kanten van het marxisme waarvan deze eeuw heeft getuigd. Het ligt allemaal wat complexer, alleen is dat nu juist iets, blijkens zijn stuk, waar Crombag niet van houdt.

Crombags ideologie-vijandigheid (die voor mij staat voor de geest van de jaren negentig, daarom ga ik erop door) spreekt ook uit zijn behandeling van feministische schrijfsters. Het punt is, ik ben het hier helemaal met hem eens. De utopieën die worden voorgeschoteld in Charlotte Gilmans Herland en in Riane Eislers De Kelk en het Zwaard hebben ongetwijfeld de nadelen die aan al die blauwdrukken kleven. Nadelen die Crombag eerder al schetste in zijn vorig jaar met Frank van Dun gepubliceerde De Utopische Verleiding. Meditatie en pottenbakken volgens de mythe van de heilige kelk van het leven, als bij Eisler, is inderdaad niet waar ik naar verlang. Tegelijkertijd heeft kritiek op zulke narigheid-in-druk mij te veel weg van het met een stuk hout afranselen van een dode kwal.

Utopieën zijn altijd een hinderlijk mengsel van een naïef maakbaarheidsgeloof, van verhuld totalitarisme en van hemeltergende kitsch in een poging dit alles aanvaardbaar te maken. Daarover is de laatste jaren nogal wat gepubliceerd, ook door voormalige utopisten zelf, bijvoorbeeld Hans Achterhuis vorig jaar in zijn De erfenis van de utopie. En geopinieerd, in kranten, tijdschriften, praatprogramma's (praatprogramma's! Hoe zouden we over vijftig jaar op dat woord terugkijken?) Dat moest natuurlijk allemaal, maar zo langzamerhand lála lálalala lála lála... Wéér die fluitsmurf.

Komen we op het stuk van Allard Hoogland, Het gelijk van de sufferds, in hetzelfde maartnummer van het Maandblad. Eigenlijk valt daar geen speld tussen te krijgen en toch bevalt het me niet.

[p. 6]

Hooglands artikel zet zich af tegen de veroordeling van het anti-communisme in Amerika en Europa. Al was dit anti-communisme massahysterie of volksgeloof, zo schrijft hij, wat dan nog? Welk recht hadden intellectuelen om ‘het gelijk van Klaas en Mien’ zo hooghartig af te wijzen?

Na de val van de Muur verdedigen linkse intellectuelen zich, aldus Hoogland, met 1. de Triomfalisme-Veroordeling, 2. het Pas Nu Excuus (pas nu kon de volle waarheid aan het licht komen) en 3. de A Posteriori Vermaning (na afloop is het makkelijk oordelen). In zijn stuk moeten onder anderen Jan Blokker, Elsbeth Etty en de geschiedenisprofessor Von der Dunk het ontgelden. Ja, Hoogland heeft hier steeds gelijk.

Waarom bevalt dit betoog me dan niet? Ik ben nooit fellow traveller geweest, wel zo'n beetje een anti-anticommunist, dus misschien komt het daardoor? Laat ik met dat laatste beginnen. Waarom waren anti-communisten twee of drie decennia geleden anti-communist? Was dat omdat ze begaan waren met de slachtoffers van dat communisme? Hielpen ze dissidenten, voerden ze actie om het leed van de talloze slachtoffers van dat communisme te verlichten? Ja, dat kwam voor. Door christenstrijders, die met gevaar voor eigen leven tot ver in Siberië met bijbels doordrongen. Door Karel van het Reve, in woord en daad. Door nog enkele anderen.

Maar het merendeel van de anti-communisten dacht toch in de eerste plaats aan wat er hier zou gebeuren, niet bij een machtsovername door links, want die is sinds Troelstra's genoemde revolutiepoging in 1918 nooit meer een reële optie geweest. Het ging veel meer, ik heb inmiddels iets van Crombags marxisme geleerd, om belangen, maatschappelijke omstandigheden, pragmatische ontwikkelingen. Looneisen, belasting, dat soort zaken. Het meeste anti-communisme is in die jaren eerder, ik houd het marxistisch jargon maar even aan, de ideologie van de bezittende of ondernemende klasse geweest dan een mensenrechtenbeweging. Voortbordurend op dit links-rechts-denken kun je daar aan toevoegen, dat het engagement met de mensenrechten onder vooruitstrevenden, zowel getalsmatig als verhoudingsgewijs, aanzienlijk groter was. Daarom past het anti-communisme van nu ook enige bescheidenheid, die ik in het stuk van Hoogland niet aantref.

Naar aanleiding van deze twee artikelen moet me nog het volgende van het hart. Ten eerste is het Gelijk van Rechts geen exclusief gelijk: sterker nog, het werd ook in de jaren van ideologie en polarisatie, in de tijd dat men nog in politiek geloofde zou je schamper kunnen zeggen, door links gedeeld. In aansluiting op wat ik hierboven stelde: een groot deel van de rijk geschakeerde linkse beweging tussen 1970 en 1989 veroordeelde expliciet het reëel bestaande socialisme om humanitaire redenen. Het zou me zelfs niet verbazen als de meerderheid van actievoerenden tegen onderdrukking in het Oostblok van politiek linkse signatuur was.

Ten slotte bestaat er nog een Gelijk van Links, dat een beetje uit zicht is geraakt. Het gangbare verhaal luidt, dat de Oost-Europese staten uiteindelijk ineenstortten vanwege een falende economie en het onvermogen om een militair evenwicht met het Westen te handhaven. Hierover is inmiddels erg veel geschreven. Het gaat me nu echter niet om de beste theoretische verklaring hiervoor, alswel om een zaak die althans in het openbaar debat telkens ontbreekt. Want hoe valt de intredende dooi, ten tijde van Gorbatsjov, te verklaren? Niet exclusief uit de economische problemen waarmee het communisme te kampen had, want die problemen bestonden al een tijdje, om het eens met een understatement te zeggen.

De verrassende Wende en de eraan voorafgaande ontspanning midden jaren tachtig hadden - naast een steeds grotere en door Oost-Europese regimes steeds moeilijker te stuiten informatieuitwisseling tussen de bevolkingen van Oost en West - te maken met een toenemend wederzijds vertrouwen tussen de supermachten. En dat vertrouwen werd, in Oost-Europa, deels ingegeven door de massale protesten tegen de kruisraketten in het westen, de omvangrijke manifestatie van een vredesbeweging waar nu zo zuinig over wordt gedaan. Zijn het de haviken die het bankroete communisme ten slotte op de knieën hebben gedwongen, of was het eerder Willy Brandt met zijn Ostpolitik? Was het alleen maar het complex van militaire dreiging en economische overmacht dat het Westen deed zegevieren, of speelde ook het massale protest tegen de bewapeningswedloop begin jaren tachtig mee, en de onophoudelijke pogingen tot een dialoog, pogingen die vrijwel uitsluitend van links kwamen?

Hier moet weer gekozen worden tussen de redeneertrant van Crombags marxistische onderbouw of een zeker revisionistisch geloof in ideologie. Ziehier het Gelijk van Links. In het eerste

[p. 7]

niemand weet, niemand weet, dat ik repelsteeltje heet

geval heeft links theoretisch gelijk door te wijzen op het belang van de productiekrachten, het maatschappelijk-economisch veld dat de ontwikkelingen van de laatste decennia meer of minder onvermijdelijk deed plaatsvinden. In het tweede geval heeft links gelijk, omdat het niet de confrontatiepolitiek van rechts verkoos, maar een dialoog met communistische landen, die het mogelijk maakte dat het systeem daar uiteindelijk geweldloos in elkaar kon zijgen.

Wat bij dit alles opvalt, is dat het idealisme als zodanig inmiddels algemeen verdacht is geworden. In betogen over ideologie, althans in Nederland, klinkt een onverwacht sterk moralisme door - en moralisme is iets anders dan ideologie. De Hollander houdt meer van ethiek dan van geschiedenis, meer van de wijzende vinger dan van de speurende blik. Wie was er goed? En vooral: wie was er fout? In Duitsland, dat door zovelen hier nog altijd met een pijnlijk moreel superioriteitsgevoel wordt beschouwd, is veel meer aanleiding voor dat moralisme, omdat daar Oost en West in één land verenigd werden. Toch is het debat daar complexer en een stuk scherpzinniger.

Maar ook daar is ideologie verdacht. Het is begrijpelijk, zo aan het eind van de bloedigste eeuw uit de menselijke geschiedenis. Kortzichtig is het evenzeer, als je in staat bent, en de moed hebt, verder te kijken dan de neus van dit decennium lang is. Goddank zijn de jaren negentig bijna om. Het is tijd voor een nieuw geluid.