Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 75]

Wij denken, zien en horen ondanks hersens, ogen, oren
door H. Brandt Corstius

Ik weet niets van de hersenen. Dat is geen gebrek aan ijver. Ik heb mijn hele leven alles gelezen over de hersenen wat er over te lezen viel. Ik heb naar plaatjes gestaard waar precies stond wat elk deel van de hersenen deed. Ik vernam dat de hersenen geheel voorgeprogrammeerd zijn en dat er nooit een neuroontje bij kan komen. Wel gaan er telkens neuronen dood als wij masturbe... pardon, zo oud ben ik ook weer niet, ze gaan dood als wij alcohol drinken en cannabis roken. Later las ik weer dat er wel degelijk tijdens je leven neuronen bij komen en dat ze zelfs rond kunnen zwerven. Maar hoe die neuronen samenwerken om ons de kleur rood te doen ervaren, of een gezicht te doen herkennen, of zelfs maar: ons te laten weten dat wij daarboven met denken bezig zijn, dat heeft niemand mij ooit kunnen vertellen. Of als ze het wel deden, geloofde ik er niks van, zoals ik straks met een recent voorbeeld zal duidelijk maken.

De grenzeloze bewieroking van onze hersenen is de natte droom van elke reclamemaker. De hersens zijn zo snel! Ze zijn zo groot! Hun onderdelen zijn zo klein! Ze werken zo akelig goed! Hallelujah! Terwijl we niet eens weten hoe ze werken.

Zijn de hersenen snel? Ik zou het niet weten. Snel vergeleken bij wat? Soms is een vergelijking mogelijk. We weten iets over de processen van het spreken en verstaan tussen mond en oor. Als je er een beschrijving van leest, verslikt de rapporteur zich bijna van de eerbied voor de ongelofelijke snelheid waarmee alle spiertjes die bij het spreken noodzakelijk zijn, ingeschakeld worden. En dan komt later een ander ons vertellen hoe ongelofelijk snel ons oor wel niet werkt dat het gesproken woord, in de tijd dat het wordt uitgesproken, weer kan beluisteren. Tja, als dat niet zo was, dan zouden we er weinig aan hebben, want het spraakgeluid is maar even te horen.

We hebben sinds een paar duizend jaar een met spreken-luisteren concurrerend stelsel om woorden te produceren en te consumeren: schrijven en lezen. Lezen en schrijven zijn niet natuurlijk. Het zijn uitvindingen. Aanvankelijk las men hardop. Maar het blijkt dat als het schrift niet al te onhandig is, het lezen van een woord enkele malen sneller gaat dan het horen van een woord. En dan heb je nog de voordelen van de grotere nauwkeurigheid, en de blijvende documentatie van de boodschap. Letters en ogen doen het beter dan klanken en oren. Bij de productie ligt het spreken nog vóór, als je tenminste niet op de kwaliteit let. Kleine voordelen van de analfabetische manier zijn dat je er geen hulpmiddelen voor nodig hebt en dat je het in het donker kunt doen.

Is het aantal tien-tot-de-elfde neuronen veel? Ik zou het niet weten. Veel vergeleken bij wat? Vijftig jaar geleden was de kwantitatieve verhouding tussen het aantal relais-schakelingen in een rekenmachine en het aantal neuronen in de hersenpan nog zó groot dat Von Neumann er een kwalitatief verschil in zag. Inmiddels beginnen de hoeveelheden elkaar te benaderen, maar het blijft waar dat een chip niet te vergelijken is met een hersenwindsel met evenveel neuronen.

Wat je in een mensenleven over die neuronen hoort is van een treurige onbenulligheid. De neuronen geven informatie aan elkaar door. Ik geloof het graag. Dat gaat electrisch of juist chemisch. Kan me niet schelen. De neuronen sluiten niet direct op elkaar aan en het helpt dan als je de hersenbezitter wat extra serotonine toedient, dat verhoogt de geleiding, dus de hersenwerking. Serotonine is de leerpil. Merkwaardig dat ik deze week moet lezen dat men slapeloosheid bestrijdt met serotine. Iéts zal serotine of serotonine wel doen, maar het hangt van je klacht af wat dat zal worden. Hopelijk gaat niemand het mij uitleggen, ik weet al in wat voor termen dat gaat.

De hersenen zijn zo goedkoop! Dat is waar. Ze kosten niets, en veel eten hebben ze ook niet nodig. Maar je hebt als kind geen keuze bij wat je in je hoofd geduwd krijgt.

[p. 76]

De hersenen zijn zo goed! Ze werken zo volmaakt! Ik geloof er niets van. Zonder te willen beweren dat de wiskunde, of de logische redenering, heiligmakend is, moet ik vaststellen dat de meeste menselijke hersenen nimmer enige logica aan den dag leggen en dat alle menselijke hersenen, ook die van geniale wiskundigen, het grootste deel van de tijd met pietluttigheden en muizenissen bezig zijn. In Paris Match van vorige week beschrijft de Amerikaanse romanschrijver Collins een bezoek aan Amsterdam. Hij hoort van experts dat er geen spoor van bewijs is voor de stelling dat het gebruik van cannabis leidt tot het gebruik van heroïne. Dat kan wel wezen, zegt de schrijver, maar het is toch maar zo dat alle heroïnegebruikers begonnen zijn met cannabis. Deze totale illogica (Alle heroïnegebruikers zijn ook begonnen met moedermelk, dus moedermelk leidt tot heroïne) wordt niet alleen door de redactie van het blad, maar ook door bijna alle lezers geslikt.

Ik hoorde over het artikel op een bijeenkomst die het Institut Néerlandais had belegd voor autoriteiten op het gebied van politie, justitie en gezondheidszorg, met het doel de pijnlijke prestige-strijd tussen Frankrijk en Nederland over het beleid ten opzichte van verslavende middelen rationeler te maken. Men sprak allemaal heel beleefd en vol waardering over de goede bedoelingen van de tegenstander. Een hoge Franse politieman vertelde dat zijn dienst in één jaar zoveel-duizend ton stupefianten in beslag heeft genomen, en vastgesteld heeft uit welke landen ze kwamen. Wat blijkt? Zesennegentig procent komt uit Holland! Zaak gesloten. Totdat een lid van de Nederlandse Hoge Raad opmerkt dat de Franse politie alleen in Noord-Frankrijk intensieve controles houdt en dat het dan nogal voor de hand ligt dat het spul van over de Belgische grens zal komen. Wat in het Zuiden en Oosten en Westen binnenkomt, wordt nauwelijks gehinderd. De politieman murmelt nog dat het percentage met de computer is vastgesteld.

Zoals de iq-testen zó zijn afgesteld dat allen die wij als minderwaardig beschouwen, daarbij minder punten krijgen, zo hebben wij ook in de concurrentie met onze andersoortige medebewoners zelf de criteria van hersenkwaliteit vastgelegd. Wij doen het beter dan de mieren want wij veranderen de hele wereld, van Hiroshima tot Tsjernobyl. Dat laag bij de grond, en onder de grond, de mieren hun zaakjes nog veel beter voor elkaar hebben en ons maar laten rondbonsen, dat zien wij niet als een verdienste. Ik noem de mieren omdat die met hun echte oorlogen, slaven, veeteelt, monarchie, snoeperij, bijgeloof, vaderlandsliefde en serieusheid veel op ons lijken. Ze hebben, per persoon, veel minder neuronen. Die weten ze dus kennelijk beter te gebruiken.

Een uitdrukking die ik nooit begrepen heb, zegt: ‘De ogen zijn de spiegels van de ziel.’ Dus wie in een paar ogen kijkt, ziet een ziel - zichzelf als klein pupilletje? Of wordt bedoeld dat de bezitter van de ogen zijn ogen gebruikt om zijn ziel te bekijken, wanneer hij erdoor naar buiten kijkt? Dat zou wel eens een dodelijke waarheid kunnen zijn. Wij kijken niet naar buiten, wij zien alleen onze eigen ziel. Ons netvlies is de vijver van Narcissus.

Wij denken dat wij zien met onze ogen, maar wij zien met ons hersenen. Het oog is een televisiecamera, in sommige opzichten beter en in andere slechter. De televisiecamera is nog geen eeuw oud, en zal steeds beter worden. Het oog is er zo lang als wij er zijn, en nog steeds moet je op je veertigste een bril gaan dragen. Het beeld gaat via de oogzenuw de hersenen in. En wat dan? Er is daarbinnen geen mannetje dat op een bank naar de beelden zit te kijken. Dan misschien een regisseur die de beste beelden uitzoekt en vermengt?

De hersens moeten met de twee beeldkanalen een getrouw model maken van de driedimensionale werkelijkheid buiten, zo kun je vaak horen. Maar is dat wel zo? En wie zal ooit kunnen controleren of dat beeld getrouw gemaakt wordt? De waarheid is dat het niets uitmaakt of de hersens hun werk goed doen. Zij doen per definitie hun werk goed, want de werkelijkheid is zoals wij die in ons hoofd fabriceren. Ze lijken op veel onderzoeken in de Kunstmatige Intelligentie, waarbij de computerprogrammeurs een computerprogramma schrijven en na afloop zeggen dat de computer door hun programma precies doet wat zij van plan waren hem te laten doen.

Wij trappen in alle perceptie-vallen die de psychologen voor ons openzetten. De plaatjes van optisch bedrog zijn altijd hetzelfde en hoewel ik ze in elk nieuw boek weer gekopieerd zie - de eend en het konijn, de jonge en de oude vrouw, de gans en de havik, de gelijke en ongelijke lijnen, en al die andere - loop ik er toch steeds weer met open ogen in. Het beeld in onze hersenpan is niet een model, een simulatie, zoals

[p. 77]

men dat in ziende computers met wisselend succes probeert op te bouwen - u weet dat ze nog steeds geen menselijk gezicht kunnen herkennen, iets dat honden en babies al kunnen, of gebruiken die de geur? Nee: wat de hersenen uit het oogsignaal brouwen, dat is de werkelijkheid. Ik vertel niets nieuws. Sinds Helmholtz zeggen alle deskundigen het. En de Kunstmatige Intelligentie heeft de grote verdienste het nog eens duidelijk te maken: je kunt een camera aan een computer hangen, maar dan begint het moeilijke werk pas.

Het is nog een wonder dat wij, met dat zelfverzonnen beeld van de buitenwereld, niet voortdurend vallen en met ons hoofd tegen alles oplopen. Dat wonder is alleen te verklaren door aan te nemen dat de mensen met hersens die niet aan minimale voorwaarden voldeden, niet lang genoeg leefden om zich voort te planten. Of zouden we helemaal niet echt door een buitenwereld lopen maar alleen virtueel onze benen menen te bewegen omdat wij het hersenbevel ‘beweeg, been!’ opvatten als: ‘ik beweeg mijn been’? Zo ver zou ik niet willen gaan, maar logisch is er niets tegen in te brengen. Dit standpunt leidt tot solipsisme en dan is het natuurlijk gek dat ik mijn gedachten in deze stukken aan niet-bestaande medeburgers wil opdringen.

Overigens kunnen blinden ook goed functioneren, zeker als ze met genoeg zijn om gerechtvaardigde eisen te stellen aan de zienden. Kan een blinde weten wat een kleur is zonder dat hij die ooit heeft gezien? Die vraag wordt door bewustzijnsdenkers zo geformuleerd: Stel dat Maria een expert is op het gebied van kleuren. Zij weet alles over kleuren wat er over te weten is. Maar ze heeft een mankement. Ze is kleurenblind, of ze groeide toevallig op in een omgeving die helemaal zwart-wit was. Nu ziet ze opeens een rode tomaat. Zal die rode kleur haar nog iets extra's bijbrengen, iets dat ze daarvoor niet had? Dan is er dus een bewustzijn van de kleur rood, iets dat je alleen door directe ervaring kunt ondergaan.

U zult mij niet geloven, maar over deze kwestie zijn duizenden artikelen geschreven door honderden geleerden die het steeds met elkaar oneens zijn. Terwijl wij toch allemaal bijna alles wat wij menen te weten, niet uit eigen, directe ervaring weten. Het zal wel weer geen toeval zijn dat de heren het hebben over een vrouwelijke proefpersoon. Het is ook altijd de rode kleur. Aristoteles beweerde dat als een menstruerende vrouw in een spiegel kijkt, deze rood van kleur wordt. Niemand sprak hem tegen. U weet misschien dat als je aan schoolklassen vraagt hun eerste associatie bij een woord op te schrijven, zesennegentig procent bij het woord ‘kleur’ opschrijft: rood. Misschien doen proefpersonen die ouder zijn dan schoolkinderen het ook, maar daar kun je niet zo goedkoop proeven mee doen.

Wittgenstein heeft het ook over de kleur rood in zijn Blauwe Boek. Wat doen we als iemand ons vraagt een rode bloem te gaan plukken? Wij krijgen alleen het woord ‘rood’, niet een kleurstaaltje. Hebben wij in onze hersenen een staalkaart van kleuren, waarin we de kleur rood opzoeken en houden we elke bloem naast dat rode plekje om te zien of de kleur goed is? Nee, we hebben niet het gevoel dat we het zo doen. En we kunnen het zelfs bewijzen. Want stel nu eens dat je niet de opdracht krijgt een rode bloem te gaan plukken, maar de opdracht: ‘Stel je een rode vlek voor.’ Dan denk je toch niet dat je eerst een rode vlek in je hersenen moet oproepen om als voorbeeld te dienen voor de rode vlek die je je moet voorstellen!

Wat wij leren is natuurlijk het woord ‘rood’. Verschillende talen hebben verschillende systemen van kleurennamen, terwijl wij toch allemaal dezelfde ogen en hetzelfde zonlicht hebben. Dit voorbeeld is eigenlijk al onjuist, want juist bij die kleurennamen kan nog een zekere, relatieve, universaliteit vastgesteld worden. Dat ligt bij andere adjectieven, en bij de substantieven, anders. Zoals aandacht voor het oog de essentie van het zien verduistert, zo verduistert aandacht voor de taal de essentie van het denken. De gedachte is niet de abstractie van de talige uitdrukking, maar de talige uitdrukking is een verbasterde vormgeving van de gedachte. Wij weten niet hoe wij de notie rood-zijn onthouden. Wij weten niet wat wij doen als wij denken. Wij weten wel dát wij denken. Hoe wij dat weten, dat is het raadsel dat ik volgende maand zal oplossen. Als we de producten van dat denken aan de oppervlakte willen brengen, dan moeten we een vorm kiezen. Een schilder kiest vormen en kleuren, een componist klanken en volumes, een danser sprongen en draaien, ik kies woorden en zinnen. Die producten vertellen evenveel over onze gedachten als een korenveld over de kolenmijn daaronder: wel iets, maar weinig.

Overdrijf ik? Zeker. Maar ik overdrijf niet

[p. 78]

meer dan mijn geachte collega's die over het bewustzijn schrijven alsof het de heilige graal zelf is. En de filosofen zijn waarachtig niet de ergste overdrijvers en opscheppers. Zij zijn niet met hersens maar met elkaar bezig. Hoe meer filosofen over het bewustzijn schrijven, hoe meer we weten wat het bewustzijn beslist niet is.

Maar de harde werkers aan de hersenen zelf, de mannen met de metertjes, die zullen toch wel wetenschappelijk, dus kalm en overtuigend te werk gaan? Ik zal een recent voorbeeld geven. Het stond in alle Franse kranten, omdat de grote ontdekking van de conscience (Frans uitspreken) in Parijs is gedaan, vlak bij het nog steeds radioactieve bureautje waaraan Madame Curie werkte. U kunt het wetenschappelijk verslag van de Franse proef nalezen in Nature (Engels uitspreken) van 4 febuari. De Franse kranten verschaften de broodnodige informatie dat de hoofdonderzoeker, een Chileen die voor Pinochet was gevlucht, met de Dalai Lama over het bewustzijn heeft gesproken en zelfs Himalayaanse monniken wilde onderzoeken, maar het was te hoog om goed te kunnen meten.

Wat deed Francisco Varela? Hij liet proefpersonen bij wie hij de hersenactiviteit, in grote lijnen natuurlijk, kon scannen, tekeningen zien waarop gezichten herkend moesten worden. Als dat iemand lukte zag hij bij die proefpersoon een golf door de hersenen gaan, met een frequentie van 30 tot 80 Hertz. Die golf, dat is het bewustzijn! Wat die plaatjes ermee te maken hebben, wat die variatie in golffrequentie te betekenen heeft, waarom dit het bewustzijn is en niet de gedachte ‘Ik heb een gezicht herkend!’, of ‘Waar zal ik nu eens aan gaan denken?’, dat zegt Varela niet. Ik moet toegeven dat ik het met enige spanning las, want zijn vondst leek in de verte en de krantenkop een beetje op mijn ideetje. Ik denk dat er buiten Frankrijk niemand over hoort. Elk land heeft zijn eigen hersenkundigen.

Het probleem van de betekenissen wordt meestal als een taalkundig probleem gezien. Dat taalkundige probleem is niet alleen niet-opgelost, we weten zelfs niet hoe we het zouden moeten kunnen gaan oplossen. Maar er is nog een dieper semantisch probleem, van de taal af naar het niveau van het denken. Ik kan niet geloven dat we in het Nederlands of een andere mensentaal denken. Dan zouden dieren en babies en doofstommen te snel uitgesloten worden. Het is waar dat ik - maar ik ben schrijver - de hele dag mijzelf tegen mijzelf hoor brommen. Schrijven is een dialogisch proces, en de eerste dialooggenoot ben je zelf. Maar het zou kortzichtig zijn te menen dat het héle denken in een natuurlijke taal gebeurt. Als dat zo was zouden wij Nederlanders echt anders denken dan Fransen of Duitsers en dat heb ik nooit gemerkt.

Taalkundigen hebben als reactie op het bestaan van synoniemen en homoniemen het concept van ‘een concept’ bedacht. Twee synoniemen, fiets en rijwiel, wijzen naar eenzelfde tweewielig motorloos concept. Eén homoniem, boer of heet, wijst naar twee concepten. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat die concepten, die als je goed kijkt, per taal verschillen, in ons denken een rol spelen. Taal is puur cultuur, denken is natuur plus cultuur. Natuur is natuurlijk de cultuur van erg lang geleden.

Ik kan gemakkelijk geloven in de mogelijkheid van taaltransport van de ene persoon naar de andere zonder tussenkomst van geluiden of beelden. Maar ik kan mij niets voorstellen bij telepathie, het gedachtentransport, zonder tussenkomst van taal. Als zo'n vóórtalig transport mogelijk is, dan zijn de te transporteren dingen als een taal te beschouwen. Wij kennen onze eigen gedachten niet precies genoeg om ze zinvol naar een ander te seinen. Het internet geeft een zwakke afschaduwing van de ellende van andermans ongebakken meningen.

Ik heb niets tegen esoterica. Neem de vaak gehoorde ervaring van het ‘uittreden’, dikwijls bij mensen met een bijna-dood-ervaring - een mooie definitie trouwens van leven. Ik wil ze best geloven, zelf denk ik ook dat ik achter de spiegel sta, maar ik zou willen dat men die zaak beter onderzocht dan door steeds met nieuwe getuigen te komen die steeds dezelfde toedracht vertellen. Waarom niet achter het voeteneinde van alle ziekenhuisbedden een paneeltje in de vloer aangebracht waarop, behalve datum en tijd, ook een elk kwartier wisselende speelkaart is te zien? De patiënt kan die vanaf zijn hoofdkussen niet zien. Maar als zijn ziel uittreedt en vanuit een plafondhoek naar zijn lichaam kijkt, dan kan hij ook die speelkaart zien en ons later vertellen welke het was. Uit het hiernamaals hoor je nooit wat, maar uit het bijna-hiernamaals moet toch meer te berichten zijn dan dat men er zijn eigen lichaam in bed ziet liggen.

Ongetwijfeld zijn onze hersenen in staat om de informatie uit de ogen te abstraheren en din-

[p. 79]

gen die er bijna hetzelfde uitzien te identificeren, bijvoorbeeld om je geliefde van gisteren en die van vandaag als eenzelfde persoon te beschouwen. Dat is een vergelijkbaar proces als wat onze taalkundige hersenafdeling doet wanneer we eenzelfde Nederlandse naam geven aan dingen die op elkaar lijken. Doch het is niet hetzélfde proces. De taal is niet logisch, maar streeft wel een zekere logica na. Wie zegt ‘Het regent en het regent niet’ kan op verbazing rekenen. In het denken is zo'n logisch wangedrocht het gewoonste van het gewoonste. Het is in onze dromen dat wij het ontalige denken in al zijn gruwelijke onlogica kunnen waarnemen. Wij praten daar niet graag over. We lachen er hoogstens om. Sommigen menen er de toekomst mee te kunnen voorspellen. Ik denk dat we er ons verleden mee kunnen achteruitspellen, toen wij het nog met denken alleen moesten doen en niet de zweep van de taal voelden.

Waarom zijn er zoveel talen op aarde? Taal is toch voor communicatie - dan is één taal toch het handigste? Goed antwoord: die talenvariatie maakt het mogelijk om Algemene Taalwetenschap te bedrijven. Slecht antwoord: die toestand maakt het mogelijk dat iedere Nigeriaan, Nederlander, Nepalees denkt: ik ben beter dan alle anderen, want ik bezit de juiste woorden. Waarom zijn er zoveel diersoorten op aarde? De evolutie zorgt toch dat de beste wint, wanneer gebeurt dat nou eens? Goed antwoord: die dierenvariatie maakt het mogelijk om Algemene Biologie te bedrijven. Slecht antwoord: die toestand maakt het mogelijk dat iedere merel, mens, mier denkt: ik ben beter dan alle anderen.

Ik heb, in navolging van een Amerikaanse president, de hersenen de plaats genoemd waar ‘the buck stops’, er is geen diepere instantie. Maar je kan het ook anders zien. De hersenen zijn eigenmachtig, dictatoriaal, onverdraaglijk, oncontroleerbaar, ondemocratisch, doordreinend, onlogisch, eigenwijs, onweerspreekbaar, de baas. De plaats waar ‘the buck begins’ is hier (spreker klopt met rechterwijsvinger op zijkant van hoofd).