Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 30]

Het gelijk van de sufferds
door Allard Hoogland

Jean-Luc Godard heeft ooit beweerd dat wanneer een goede film ook een populaire film is, dat altijd het gevolg is van een misverstand. De massa kan geen gelijk hebben, zegt de Franse cineast, en heeft de massa wel gelijk dan is dat omdat de massa het niet begrepen heeft.

Een dergelijke gedachte kun je aantreffen bij progressieve - of voormalig progressieve - intellectuelen die uitleggen hoe het komt dat zoveel niet-intellectuelen het bij het rechte eind hadden over het communisme. Hun betoog begint vaak met een Triomfalisme-Veroordeling, daarna komen ze met het Pas Nu Excuus (‘Pas na de ineenstorting van het communisme kon de volle waarheid aan het licht komen’, jokte Jan Blokker onlangs), en dan volgt de A Posteriori Vermaning (‘Het is makkelijk oordelen nu de afloop bekend is’).

Ten slotte komt de aap uit de mouw. Rechtse anti-communisten, zo gaat de zonderlinge redenering, hadden het nogal makkelijk, want die waren niet links. ‘Rechts had, gezien zijn ideologische uitgangspunten, zonder meer, zonder discussie gelijk. Dat moet men links nageven: het lidmaatschap van de linkse beweging scherpte bij velen in ieder geval de geest’, beweerde de Leidse historicus John Lwenhardt kort na de val van de Muur in een blad van de PvdA. Later zei François Furet, de beroemde historicus van de Franse revolutie en het communisme, vrijwel hetzelfde: ‘Rechts deed er niet lang over om tot de slotsom te komen dat het het Sovjetregime verachtte: het hoefde alleen maar zijn natuurlijke neiging te volgen. Een deel van de publieke opinie, vooral links van het middenveld, reageerde echter minder simplistisch... Links komt de eer toe dat het zich meestal nog verdiepte in een nader onderzoek, terwijl rechts alleen maar veroordeelde’.

Löwenhardt en Furet menen blijkbaar dat het niet telt wanneer je op grond van je ‘natuurlijke neiging’ of je ‘ideologische uitgangspunten’ tot de, in principe juiste, conclusie kwam dat het communisme niet deugde. Deze gedachte is ongetwijfeld terug te voeren tot een van de hardnekkigste mythes die het communisme schiep, de mythe van het onfatsoen van het anti-communisme. Anti-communisme was niet netjes (‘Un anti-communiste est un chien’, luidde het bekende dictum van Sartre), en daarom moest een legitiem anti-communist aan hele hoge maatstaven voldoen. De kijk van Furet en Löwenhardt op het anti-communisme van rechts suggereert dat de ballotagecommissie nog steeds actief is; eigenlijk waren alleen gepatenteerde linkse intellectuelen ertoe gerechtigd.

Hoe succesvol de mythe van het onfatsoen van het anti-communisme is geweest bevestigde Paul Scheffer een paar weken geleden, toen hij in NRC Handelsblad in de serie ‘De oogst van deze eeuw’, De totalitaire verleiding van Revel besprak. Scheffer zei terecht dat Revel met zijn boek, dat in 1976 verscheen, een belangrijke bijdrage had geleverd aan de legitimering van het anti-communisme. Het bizarre is hier natuurlijk het jaartal: in 1976, na tientallen jaren communisme - met z'n theoretische onzin, z'n verspilling, onderdrukking en massamoorden -, had anti-communisme nog steeds een tekort aan intellectuele legitimiteit. Ook Karel van het Reve heeft het tij niet kunnen keren. Ik vrees dat zijn briljante bestokingen van het communisme maar weinig liefhebbers van dictatuur en primitiviteit hebben kunnen overtuigen. Anti-communisme was, in de woorden van een van de Nederlandse weeskinderen van de Sovjet-Unie, geworden tot een zaak van regenten en oude zakken.

In de administratieve rechtspraak bestaat de zogeheten marginale toetsing. Bij marginale toetsing gaat het er niet om of een besluit juist of onjuist was, maar alleen of het in redelijkheid tot stand heeft kunnen komen. Ik vermoed dat nogal wat voormalig linkse intellectuelen hun sympathieën van destijds marginaal toetsen. Ze vragen zich niet af of ze gelijk hadden met hun steun aan Castro, Mao en Ho Tsji Min, maar of ze toen, in redelijkheid, konden denken wat ze dachten. Een recept dat z'n populariteit dankt aan de instant-opluchting die het verschaft. Sommigen gaan verder en toetsen niet alleen hun eigen ideeën, maar ook die van hun vroegere politieke tegenstanders marginaal. Kon iemand indertijd in alle redelijkheid eigenlijk wel anders over de wereld denken dan ik deed, vragen zij zich af.

[p. 31]

Echte diehards komen dan tot de slotsom dat alleen onredelijke mensen met hen van mening konden verschillen. Als Elsbeth Etty zegt dat de bewonderaars van Castro zich nergens voor hoeven te schamen, gooit ze het over deze boeg. Wie in de jaren zestig en zeventig niet, net als de avantgarde, weerspannig en geestdriftig was, was volgens Etty een slome duikelaar die zich aan de heersende zeden (Luns, spruitjes) conformeerde. Die had toen ongelijk. In de tijd dat Harry Mulisch zich nog wel eens verwaardigde in te gaan op vragen naar z'n politieke verleden - vreemd eigenlijk, dat hij ooit vond dat we een antwoord verdienden -, zei hij ook dat hij toen gelijk had. Het gelijk achteraf verbleekt dan vanzelf tot iets onnozels.

Als rechtse lieden hadden geweten wat wij wisten, lijken de diehards te zeggen, en net zo intelligent en dapper waren geweest als wij, dan hadden ze gedacht wat wij dachten, dan waren ook zij links geweest en dan hadden ook zij achteraf ongelijk gehad. Maar rechtse anti-communisten lazen de verkeerde krant en de verkeerde boeken (en soms, nog erger, helemaal geen boeken), ze waren geborneerd, ze vonden goede films slecht (of om de verkeerde redenen goed), en ze volgden slechts hun primitieve impulsen. Het misverstand waardoor rechtse mensen gelijk kregen is schrijnend: ze waren te dom om ongelijk te hebben.

Een variant op deze merkwaardige gedachtegang waren de theorieën die in de loop van de jaren vijftig over het McCarthyisme verschenen. Rond 1950 was in de Verenigde Staten opwinding ontstaan over vermeende communistische invloed. Senator Joseph McCarthy maakte kortstondig furore door te roepen dat het openbare leven wemelde van de communisten. Het ontaardde, zoals bekend, in het nawijzen, lastigvallen en vervolgen van enige honderden mensen met linkse sympathieën.

Toen de storm was gaan liggen gingen de sociologen aan het werk. McCarthyisme kon niet zijn wat het leek, vonden onder anderen Daniel Bell en Seymour Martin Lipset. Het bestond niet dat het de uit de hand gelopen actie was van een schaamteloze politicus uit de Republikeinse oppositie tegen de Democratische machthebbers. Het bestond niet dat McCarthy de wind in de zeilen kreeg van een kleine maar fanatieke onderstroom in de Amerikaanse politiek van lieden die, van de wijs gebracht door de vele communistische mantelorganisaties in de jaren twintig en dertig, het interne gevaar van het communisme overschatten. Het bestond niet dat er olie op het vuur kwam door de onhandige manier waarop de regering met de kwestie omsprong. En het bestond niet dat de beschuldigingen op een vruchtbare bodem vielen omdat de Amerikaanse publieke opinie geschokt was door de recente communistische opmars in Praag, Berlijn, China, en Korea. Het was volgens deze sociologen kortom ondenkbaar dat McCarthyisme een banaal politiek ongeluk was.

Waarom verwierpen ze deze alledaagse verklaringen? Dat kwam omdat ze werden gebiologeerd door het in de vs geweldig populaire anti-communisme. Dat massale anti-communisme bleek uit alle opiniepeilingen, maar, vroegen de sociologen zich af, wist de doorsnee-Amerikaan eigenlijk wel wat dat inhield: communisme en anti-communisme? Neen, zeiden Lipset, Bell en de historicus Richard Hofstadter. Lipset beweerde dat het anti-communisme van de massa niet een politieke overtuiging maar een psychologische pathologie was. Ook Hofstadter zei dat vulgair anti-communisme iets irrationeels was, een uiting van onzekerheid en van afkeer van intellectuelen.

In Nederland nam H.J.A. Hofland de mening van Hofstadter over, en hij was niet de enige. In zijn boek Opmerkingen over de chaos uit 1963 zei hij over de aanhangers van McCarthy: ‘Officieel en in theorie is de vijand van deze groepen het communisme, maar in praktijk dient de “intellectueel” als hun enige schietschijf’. Volgens Hofland had McCarthy in de intellectueel ‘zijn jood’ gevonden. Hij zou later, in zijn veelgeprezen Tegels lichten uit 1972, anti-communisme opnieuw, maar subtieler, met nazisme in verband brengen toen hij de zaak tegen de Amerikaanse sovjetspion Alger Hiss - die een sleutelrol speelde in het ontstaan van het McCarthyisme - een ‘krankzinnige marathon van gesundes Volksempfinden’ noemde. Harry Mulisch was nog duidelijker, volgens hem was Amerika ten tijde van McCarthy in nazi-Duitsland veranderd. J.B. Charles wist dat anti-communisme een dekmantel voor fascisten was, en de protestantse theoloog Karl Barth zei dat slechts ‘de Hitler in onszelf’ anti-communist kon zijn. Doemde ergens anti-communisme op, dan stond de bruine verfklaar. De nazificering van het anti-communisme hoorde bij een van de interessantste verschijnselen van deze eeuw: het veelbeleden anti-anti-communisme.

Hofland en de Amerikaanse sociologen be-

[p. 32]

weerden dat je het anti-communisme van het volk niet serieus kon nemen. Het was in feite een irrationele uiting van anti-intellectuele volkswoede. Zoiets gevaarlijks en vunzigs was anti-communisme, dat alleen intellectuelen ertoe gerechtigd waren. ‘De intellectueel is immers degene die werkelijk op zoek is naar de ware verhoudingen’, zei Hofland. Een Amerikaanse historicus schreef dat de sociologen eigenlijk zeiden dat ‘legitimate anti-communism was something that could be properly understood only by the elite; the public should be encouraged to divert itself in other directions’. Anti-communisme was politieke pornografie, en het volk was nog niet boven de achttien.

Dat deze benadering van anti-communisme nog niet is uitgestorven, bleek onlangs toen emeritus hoogleraar geschiedenis Hermann von der Dunk er in het blad Nexus (98-20) een staaltje van leverde. Eerst doet hij de bekende honken aan. ‘Laat niemand, ook niet de meest consequente anti-communist zichzelf vandaag in triomfalistische voldoening iets wijsmaken’, schrijft hij. Von der Dunks Pas Nu Excuus heeft iets plichtmatigs, maar intrigeert omdat het komt van een historicus die beter moet weten; het communisme, schrijft hij, was een systeem ‘waarvan de monsterachtigheid pas na zijn val in volle omvang bekend kon worden’. Z'n A Posteriori Vermaning mag er zijn: ‘Nu we de afloop kennen, die niemand nog slechts tien jaar geleden voor denkbaar hield, nu we niet meer met het communisme in de gedaante van de Sovjet-supermacht te maken hebben’, dondert Von der Dunk, neemt ‘het stalinistische totalitarisme de proporties aan van een monstrueuze historische vergissing’.

Eerder viel er aan het Stalinisme niets monsterlijks te ontdekken, blijkbaar. Vervolgens trekt hij van leer tegen het anti-communisme van de gewone man. Hij fulmineert tegen ‘iedere Klaas of Mien die er politiek nooit naast zaten omdat ze politiek in het geheel nooit ergens waren en nimmer ergens zullen zijn’, tegen hen ‘die altijd gelijk hebben en nooit aan enige verleiding hebben blootgestaan’. Von der Dunk haalt François Furet erbij om aan te tonen hoe minderwaardig Klaas en Mien wel zijn. Tegenover het ‘soevereine’ en ‘fascinerende’ gelijk van Furet, zegt hij, ‘verschrompelt het gelijk van veel rechtlijnige anti-communisten’.

Dit lijkt me nogal unfair. Von der Dunk neemt een paar rechtlijnige anti-communisten - hij had natuurijk ook steriele, hysterische of rabiate anti-communisten kunnen nemen -, en zet die in hun hemd door ze te vergelijken met de grootste historicus van het communisme. Wil hij ons daardoor soms doen vergeten dat de werkelijkheid van de Sovjet-Unie en het communisme steevast erger bleek te zijn dan de domste rechtse bal ooit had beweerd?

Lang geleden, in 1954, beschreef Leslie Fiedler hoe Amerikaanse progressieve intellectuelen in de puree zaten: ‘Ze wisten dat zij zich niet konden bezondigen aan platitudes en conventionele retoriek; zij waren immers intelligent, ze lazen de goede boeken, ze hielden van de goede muziek en van de goede films, en ze beheersten het vocabulaire van de vooruitgang (...) En juist zij hadden het mis, hopeloos mis, in de belangrijkste politieke kwestie van deze tijd. We kunnen er niet meer omheen; de bittere waarheid is dat de clowns en de klootzakken, zij die over de Sovjet-Unie eigenlijk niks wisten, gelijk hadden - het toevallige gelijk van de sufferds, vooruit, maar een vernietigend gelijk’.

Het gaat niet om gelijk krijgen, maar om correct gelijk krijgen. Is je gelijk niet soeverein en fascinerend, dan weten mensen als Hermann von der Dunk er wel raad mee. Zijn schrikbeeld is hetzelfde als dat van Jean-Luc Godard: Klaas en Mien die gelijk krijgen door iets anders dan een misverstand.