Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 7]

De grot, de molen, de Chinese kamer, de papegaai en de vleermuis
door H. Brandt Corstius

Een man zit in een kamer. Hij heeft een groot boek waarin precies staat wat hij moet doen. Als er door een gleuf in de muur een papier naar binnen komt, dan moet hij de tekeningen die daar op staan, bestuderen, hij moet ze vergelijken met een lijst van tekeningen in het boek, hij moet combinaties ervan zoeken, en dan op grond van zijn bevindingen zelf soortgelijke, maar andere, tekeningetjes maken. Als hij alles goed heeft gedaan, gooit hij het papiertje door de gleuf naar buiten. Wat de man in de kamer niet weet is dat de tekeningetjes die hij bestudeert en tekent, Chinese woorden voorstellen - hij kent geen Chinees.

Wie buiten de kamer staat en wel Chinees kent, die neemt waar dat als hij in het Chinees een vraag stelt, bijvoorbeeld: ‘Hoeveel is twee plus drie?’, of: ‘Wat is de hoofdstad van China?’ daarop de goede antwoorden krijgt. Wat de man buiten de kamer niet weet is of er een computer in de kamer staat die hem antwoordt, of dat er een man of vrouw in de kamer zit die Chinees kent. Hij kan wel vragen: ‘Uit welke stad in China komt u?’, maar dan is het antwoord: ‘Wie heeft gezegd dat ik uit China kom?’

Hoewel de man in de kamer in het Chinees antwoordt op vragen die in het Chinees gesteld zijn, kun je niet zeggen dat hij Chinees kent. Hij weet zelfs niet dat zijn activiteiten in de kamer iets met Chinees te maken hebben.

De Californische filosoof John Searle heeft dit verhaal al vijfendertig keer opgeschreven en honderden keren verteld. In de winter van 1982-1983 kwam hij naar Minneapolis om het nog eens te vertellen aan een zaal vol vijandige filosofen en informatici. De filosofen waren vijandig omdat ze jaloers waren op Searle en omdat filosofen onderling net zijn als schakers, ze willen van elkaar winnen. De computermensen waren vijandig omdat zij vinden dat een computer die in het Chinees antwoordt op Chinese vragen ook geacht moet worden Chinees te kennen, terwijl Searle dat ontkent.

Searle is een uitstekend spreker. Hoewel iedereen het sprookje van de Chinese Kamer al kende, wist hij het goed te brengen. Maar magistraal werd hij in de discussie. Als een protesterende wijsgeer of kunstmatige-intelligentie-geleerde zijn protest begon, knikte Searle alsof hij een kind iets hoorde zeggen. Zijn antwoord begon steeds met: ‘Dat is het tegen-argument zoen-zo. Mijn antwoord daarop is zus-en-zus’. De zaal raakte geïrriteerd. Searle deed net of hij nooit iets nieuws hoorde, of hij een computerprogramma in zijn hoofd had dat op alle tegenwerpingen voorbereid was. Ik stond op en vroeg: ‘Professor Searle, waarom maakt u het zo ingewikkeld? Is het niet simpeler om te zeggen dat een computer zelfs niet echt bewust 2 bij 3 kan optellen, omdat hij niet werkelijk weet wat optellen is?’ Iedereen lachte, Searle maakte een gebaar dat kon betekenen ‘Helemaal mee eens’ of ‘Dank u dat u wat ontspanning in de zaal brengt’ en de discussie ging voort.

Ik meen het: een computer kan natuurlijk als u ‘2+3=’ indrukt razendsnel een ‘5’ vertonen, maar net zo min als een dure pop die je op zijn rug legt, haar oogjes sluit omdat ze wil gaan slapen, net zo min als de man in de Chinese kamer Chinees kent, net zo min, beweer ik, weet de computer wat optellen is. Een ouderwetse rekenmachine die je met de hand bedient en waarbij elk cijfer een draaiing aan een wieltje vergt, weet ook niet wat optellen is, maar je zou kunnen beweren dat hij in ieder geval een primitieve vorm van optellen kent, namelijk: twee draaien plus drie draaien is vijf draaien. Veel meer dan draaien kent hij niet.

Een electronische computer ziet het teken 2 staan (het +-teken leert hem dat het getal met dat

[p. 8]

ene cijfer afgelopen is), de plus, de 3 en het =-teken, en hij is zo gedresseerd dat hij met ‘5’ antwoordt. Maar het is de mens die dat teken 5 interpreteert als vijf, en niet als de letter S of een omgedraaid vraagteken of het Chinese woord voor ‘nee’. Als u de computer even anders programmeert, zodat hij op ‘2+3=’ het antwoord ‘6’ geeft, dan is het ding daar niet ongelukkig over. U kunt ook op uw vingers twee plus drie uitrekenen, maar dan zegt u toch niet dat uw vingers kunnen optellen? U kunt met behulp van uw vingers optellen, dat is heel wat anders.

Waarom maakte Searle zijn voorbeeld zo ingewikkeld? Eerst dacht ik dat hij wilde reageren op wat ik begin jaren zeventig in het Hollands Maandblad had geschreven over een stelletje Chinezen die elke dag door een akelig misverstand de Volkskrant ontvingen en die op die manier langzaam en niet foutloos de Nederlandse taal leerden, zonder dat ze weten dat het Nederlands is. Maar Searle kent behalve Chinees ook geen Nederlands en heeft mijn stuk nooit gelezen. Als hij dat wel had gelezen zou hij ook mijn tong-in-de-wang niet opgemerkt hebben. Wel weet ik zeker dat Searle, als filosofisch opgevoed man, Plato heeft gelezen en Descartes en Leibniz en Turing. Zijn Chinese kamer is een vervolg op hun vergelijkingen over het denken van de mens in het hoofd van de mens.

Over Plato wordt veel kwaadgesproken. Hij was beslist geen democraat of feminist. Hij vergeleek het menselijk leven met een grot waarin een vuur achter onze rug een reeks schaduwbeelden op de muur voor ons tovert. Wij mogen niet omkijken. Wij denken dat die film het echte leven is, maar dat speelt zich in werkelijkheid achter ons af. Wat Plato met die bioscoopgrot precies wou, daar bestaat al 24 eeuwen ruzie over. Ik denk dat hij met de grot onze hersenpan bedoelde. Hij heeft groot gelijk dat wat wij met ons oog, en zelfs met onze twee ogen zien slechts een armoedige, tweedimensionale afspiegeling is van de echte werkelijkheid. Wij zien geen achterkanten, geen binnenkanten, geen verre dingen en niet in het donker. Kant zei het later zo: Ons wereldbeeld is niet bepaald door de dingen maar door de manier waarop onze hersenen in elkaar zitten. Dat was wat Plato ook zeggen wou. Plato en Kant hebben gelijk, al heeft het voor mensen die nu eenmaal met hun hersenen opgescheept zitten, weinig zin om over de echte werkelijkheid te spreken.

Over Descartes wordt veel kwaadgesproken. Hij was zeker geen onverschrokken godloochenaar of vegetariër. Hij vertelt hoe in de koninklijke tuinen de waterkracht niet alleen wordt benut om fonteinen te laten spuiten maar ook om mythologische figuren in een pretpark aan het bewegen te krijgen. Als iemand afdaalt in de grot waar de machines staan die de waterkracht naar de poppen brengen, kan hij per ongeluk op een plank trappen die maakt dat Diana in het riet duikt of Neptunus zijn drietand opheft. Het verstand zit, zoals de hoofdingenieur in de grot, in ons hoofd en bestuurt de lichaamsmachines. Zelfs al zat het motorwerk in Versailles echt in een grot, dan denk ik nog dat Descartes aan Plato dacht en dat hij mijn opvatting deelt dat Plato met zijn bioscoopgrot onze hersenpan bedoelde.

En hoe zit het met Descartes' uitspraak dat dieren slechts automaten zijn? Als je zijn beschrijving van de automatisch werkende hersenen leest, begrijp je dat hij stiekem bedoelde: mensen zijn slechts automaten, maar om geen last te krijgen gaf hij die mensen er nog een ziel bij. Ik weet niet of hij echt in die ziel geloofde. Ik weet wel dat hij er goed aan deed te zeggen dat hij erin geloofde. Waarom je laten verbranden als je heerlijk in de Kalverstraat de kalverpoot, die je bij de slager krijgt, kan bestuderen?

Over Leibniz wordt veel kwaadgesproken. Voltaire is daarmee begonnen door te beweren dat Leibniz beweerde dat onze wereld de beste van alle mogelijke werelden was. Leibniz leidt ons ook in een hersenfabriek rond. We zien daar het watergemaal draaien, stangen bewegen, vliegwielen, tandraderen, maar, zegt Leibniz, we zien er geen gedachte. Zoals men ten onrechte uit het bestaan van een woord als God of Ufo afleidt dat er een God of Ufo moet bestaan, zo leidt men ten onrechte uit het werkwoord stompen af dat er een stomp bestaat, en uit het werkwoord denken dat een gedachte een zichtbaar ding in onze hersenpan moet zijn. Alsof Heerlijke Smaak een aanwijsbaar stukje is van een schotel wildbraad.

Over Turing is tijdens zijn leven veel kwaadgesproken. Hij was homoseksueel en hij verdomde het daarover te liegen. Hij is niet verbrand maar wel chemisch gecastreerd en tot zelfmoord gedwongen door de homofobe Engelsen van de jaren vijftig. Behalve de Turing-machine, een abstracte machine waar elke computer in de winkel een incomplete concretisering van is, is hij ook de bedenker van de Turing-test. Die test werd jarenlang beschouwd als een goede operationele

[p. 9]

[p. 10]

definitie van machinaal denken. Als je, aldus de Turing-test, niet door middel van een e-mail discussie kunt uitmaken of je conversatiepartner een mens of een machine is, dan moet je zeggen dat de computer die dat voor elkaar kreeg, kan denken. Komisch is dat zijn artikel begon met een test waarbij je moet uitmaken of je conversatiepartner een man of een vrouw is, iets dat op het internet steeds voor ontgoochelingen zorgt. Bij de talloze herdrukken van, en verwijzingen naar, zijn artikel uit 1950 wordt dat begin, dat de schijn wekt dat er een test wordt geboden voor de vraag ‘Kunnen vrouwen denken?’, meestal weggelaten.

Weizenbaum heeft aangetoond dat het passeren van de Turing-test een fluitje van een cent is, met behulp van een programmaatje dat als een kapper met je meepraat en dat toch bij de contactlustige menselijke conversatiepartner de indruk doet ontstaan dat er aan de andere kant van de telefoonlijn een echt mens zit. De mens is niet zozeer een wezen met een bewustzijn als een wezen dat onmiddellijk en met graagte aanneemt dat alles, huisdier, stofzuiger, echtgenoot, televisiepresentator, eeuwenoude steen, over een bewustzijn beschikt. Nu het mechanisch denken zo eenvoudig blijkt, gaan we eisen dat een machine behalve dat hij rationeel kan denken, ook nog een bewustzijn heeft. Op die manier zal de computer nooit voor het mens-examen slagen.

Turing schreef in 1950 dat we tegen het eind van de twintigste eeuw het antwoord op de vraag: ‘Kan een machine denken?’, kunnen weten. Hij ziet twee mogelijke richtingen voor onderzoek. Ten eerste het schaken. Ten tweede het aan de machine Engels leren door het ding ‘net als bij een kind’ dingen te laten zien en hun naam te zeggen. Wittgenstein zou kort daarna aantonen, dat het leren van taal door voorwerpen te laten zien niet zo eenvoudig gaat. Chomsky zou zelfs gaan beweren dat taal leren zo iets is als lopen leren: het zit in je genen en een kind hoeft alleen even te horen welke taal er van hem verlangd wordt.

Ongetwijfeld dacht Searle bij zijn Chinese Kamer aan de Turing-test. De Chinese Kamer met man erin antwoordt wel met Chinese zinnen op Chinese vragen maar kent geen Chinees. De beroemde schaakmachine van Kempelman kon wel schaken, maar daar zat dan ook een klein schakertje in verstopt.

Wat het onderdeel schaken betreft, is de machine practisch voor het mens-examen geslaagd. Maar schaken is dan ook wel een extreem onmenselijke manier van denken. Een schaakzet staat voor niets anders dan een schaakzet. De wereld is teruggebracht tot 64 velden. Het schaakspel is totaal geabstraheerd van wat ons in de wereld interesseert. Geen wonder dat schaak in de voorbeelden van Wittgenstein een belangrijke rol speelt. Hij zegt als verdediging van zijn theorie dat de betekenis van een woord gelijk is aan zijn gebruik: een loper is elk ding, desnoods een champagnekurk of een dropje, dat schuin over het bord beweegt. De betekenis van het woord loper is geheel gegeven door de verzameling schaakregels waarin het woord loper voorkomt. Maar probeer zo eens van de andere lopers (niet iedereen die loopt, niet iedere mat waar je over loopt, en niet elk gereedschap om afgesloten deuren te openen, is een loper) de betekenis vast te leggen.

De andere onderzoeksrichting die Turing voorzag, die van de natuurlijke taal, heeft tot bijzonder weinig succes geleid, ook al is daaraan het honderdvoudige uitgegeven van wat aan de schaakprogramma's is besteed. Ik lees al dertig jaar dat het Mechanisch Vertalen bijna voor elkaar is, en dat volgend jaar alle vertalers in de werkloosheidswet belanden, maar het peil is niet noemenswaard gestegen sinds ik in 1973 in dit Hollands Maandblad over de, gedeeltelijk frauduleuze, schijnsuccessen op dat terrein schreef. De computerlui in Minneapolis konden wel kwaad zijn dat Searle aan zijn Chinese Kamer de kennis van het Chinees ontzei, maar ze zijn zelfs nog niet op het punt van Searle's gedachten-experiment aangekomen: ze kunnen dat nauwkeurige voorschrift voor de man in de kamer niet vullen. Ze kunnen de kennis van het Chinees zelfs niet simuléren, en ook niet van enige andere taal.

Wat maakt dat de prachtige, snelle, betrouwbare, controleerbare manier van denken van een computer anders is dan die van mensen? Ik zal het u vertellen. Een computer kan alleen syntactisch denken. Hij kan tekens en configuraties van tekens snel overzien en daar met andere configuraties van tekens op reageren. Maar wat die tekens betekenen, dat is de computer niet bij te brengen. Je kunt hem leren dat bepaalde tekens in relatie staan tot bepaalde andere tekens, maar niet tot iets uit onze huis- tuin- en keukenwerkelijkheid. Daarom kan hij niet echt beseffen wat optellen is. Terwijl een vogel al weet wat 2+3 betekent, zoals blijkt als je het eiertal in zijn broed-

[p. 11]

sel verandert - veel hoger dan 5 telt een vogel meestal niet. Wat wij gemeen hebben met vogels en andere beesten, namelijk dat wij weten wat er in de wereld aan de hand is, daar is de computer blind voor.

We zijn aangekomen bij de andere benadering van onze hersenpan, niet de mechanische van schaak en thermostaat, maar die van aap en papegaai. Apen, althans een enkele aap, zou in mensen-gebarentaal met ons kunnen spreken. Vogels, althans één papegaai, zou kunnen tellen. Dat beest kan zelfs als je haar vijf blauwe voorwerpen voorlegt en - in het Engels - vraagt wat ze gemeen hebben, antwoorden - in het Engels - ‘de kleur blauw’. Wie nader naar die sprekende aap keek merkte snel wat er aan schortte. Jan Koster heeft dat, alweer in dit Hollands Maandblad, welsprekend aan Rudy Kousbroek uitgelegd. En ik ben bang dat het met die papegaai net zo zal gaan als met het optellende paard uit de vorige eeuw die alleen kon optellen als zijn baas erbij was, omdat die met een opvallend gebaar aangaf wanneer het slimme beest moest ophouden met zijn hoef te tikken. Een paard is wel slim maar niet op onze manier. Hij heeft er meer aan de kleinste bewegingen van zijn baas op te merken dan te kunnen optellen.

De sprekende aap is, in wat hij kan en niet kan, precies het tegendeel van de sprekende computer. Terwijl de computer uitstekend onze syntaxis kan leren (Kwaadaardige taalkundigen kunnen gaan beweren dat wij de syntaxis beschrijven op een manier die alleen voor computers geschikt is), kunnen apen dat juist niet. Ze blijven de gebarentaalgebaren voor wil, bananen en eten in alle volgorden herhalen tot je er gek van wordt. Maar ze weten heel goed, beter dan een computer het ooit zal weten, wat wil, bananen en eten betekenen.

Hebben dieren bewustzijn? Het lijkt een rare vraag als we nog niet eens weten wat bewustzijn is en wat het inhoudt dat wij het bezitten. Maar filosofen zijn geen mensen die bescheiden zijn - zij geven ons onbeschroomd hun antwoorden. Descartes antwoordt duidelijk: ‘nee’. Veel houders van honden of katten weten van hun huisdier zeker dat het een bewustzijn bezit. Searle zegt zonder een spoor van bewijs of argumentatie op bladzij 5 van The Mystery of Consciousness dat een vlo geen bewustzijn heeft, en op bladzij 207 dat hogere dieren kennelijk een bewustzijn hebben, en termieten waarschijnlijk ook. Volgens Maeterlinck en andere sociobiologen hebben termieten als geheel volk een bewustzijn, maar dergelijke vormen van collectief bewustzijn hebben we vorige maand als figuurlijk afgekeurd. Iedereen lijkt het erover eens te zijn dat planten geen hersens en a fortiori geen bewustzijn bezitten, maar in het Journal of Consciousness Studies betoogt een doctoranda uit Wageningen van wel. Een steen, dat is het vaste voorbeeld van een ding zonder hersens. Waarom? Omdat je er een stuk af kan slaan? Kan bij planten en wormen ook. Omdat er van binnen weinig variatie is te vinden? Er is in ieder geval één Nederlandse dichteres geweest die droomde dat ze een steen was en die toen als steen heel wat meemaakte.

Sinds ik Loftings Doctor Dolittle las, hoop ik dat we nog met dieren zullen spreken. Wittgenstein zegt dat als een leeuw zou spreken, wij hem niet zouden begrijpen. Een poes of varken dan misschien? De kans dat wij inhoudelijk contact krijgen met buitenaardse wezens is misschien groter dan dat we contact krijgen met een aardse diersoort. We kunnen met die buitenaarder over weinig anders dan wiskunde spreken, terwijl we met dieren al zo lang in eenzelfde wereld wonen zonder dat het tot een echt gesprek komt, de papegaai Alex van Irene Pepperberg dan uitgezonderd - in Dokter Dolittle was het ook een papegaai die de dokter alle diertalen leerde.

Het is u misschien opgevallen dat ik hierboven slechts eenvoudige, direct te begrijpen dingen, opschreef. Laat ik essentiële dingen weg? Populariseer ik te veel? Helaas: nee. Plato en Descartes schreven natuurlijk voor de geïnteresseerde leek - in hun tijd had je nauwelijks professionele filosofen. Maar ook nu schrijven en schreven Searle en Wittgenstein voor de gewone, niet-professionele lezer. Vandaar al die metaforen, retoriek, amusante formuleringen, die je in de fysica niet nodig hebt. Er zijn wel mensen die zich als bewustzijns-deskundigen beschouwen - ik denk een paar dozijn in de hele wereld - maar die spreken elkaar allemaal tegen. Het zojuist aangehaalde boek van Searle bestaat uit zeven recensies die hij in een publiekstijdschrift schreef over zeven boeken van zeven bewustzijns-collega's. Ze blijken natuurlijk alle zeven ongelijk te hebben. Daar heeft Searle trouwens geen ongelijk in. Maar ik zal toch een andere filosoof boven hem gaan verheffen.

Een belangrijke rol in de bewustzijns-discussies spelen de zombies. Een zombie, zeg maar: spook, is een wezen dat net als wij functioneert, praat en denkt, maar dat ongelukkigerwijs niet

[p. 12]

over een bewustzijn beschikt. Een mens zonder armen is een mens. Een mens zonder oren is een mens. Een mens zonder hoofd is geen mens. Is een mens zonder bewustzijn een mens? Frankenstein is een oude zombie, hoewel die misschien toch vooral een gebrek aan geweten had.

Is een zombie te onderscheiden van een mens met bewustzijn? Dat is de vraag. Todd Moody meent van wel. Hij zegt dat we in gesprekken met een zombie kunnen merken dat hij niet begrijpt wat ziel, bewustzijn en dergelijke woorden betekenen. Hij snapt niet waar we het over hebben. Maar dat lijkt mij onzin van Moody. Ik weet ook niet wat ziel, en genade, en sacrament, en erfzonde en nog wat gangbare snuisterijen uit het rijke Christelijke leven betekenen, maar ik kan er heel goed over meepraten en als de Amerikaanse Christelijke Meerderheid ons met atoombommen gaat dreigen als we geen Christenen worden, dan zal ik net doen of ik er in geloof ook. Een zombie qua christendom is dus mogelijk, dus waarom een zombie qua bewustzijn niet?

Computers en dieren zijn volgens velen zombies. En mensen? Mensen kunnen iets dat wij computers maar niet kunnen aanleren en dat dieren helemaal niet willen leren. Mensen kunnen, zelfs met een heel laag iq, een taal leren. Daarover de volgende maand.

Ik zou willen dat alle hersenkundigen die zo vrolijk spreken over wat er in onze hersenen gebeurt en hoe ze dat willen bekijken pagina 8 van Wittgensteins Bruine Boek lezen. Wittgenstein stelt zich voor dat een hersenonderzoeker in zijn eigen hersenen kijkt - nu kan dat min of meer - en zo zijn eigen gedachte probeert te zien. Dat is immers de enige manier om zeker te weten dat de proefpersoon werkelijk een bepaalde gedachte denkt. Hij moet dus een bepaalde gedachte denken en dan kijken hoe die gedachte er in de hersenen uit ziet. Maar het enige wat hij denkt is: ‘hoe ziet mijn gedachte er in mijn hersenen uit?’ en de hypothese dat men zijn gedachte kan zien, is dus gelijk aan wat men observeren wil. Leibniz wist dat al.

Het grondleggende artikel voor de hernieuwde belangstelling voor het menselijk bewustzijn is geschreven door Thomas Nagel. Dat artikel is een vraag. ‘Hoe is het om een vleermuis te zijn?’ Een vleermuis kan iets dat wij ons zelfs niet kunnen voorstellen, tenzij u toevallig luchtmachtpiloot bent: in het pikkedonker door een grot vliegen. Als Plato een vleermuis was geweest, als Descartes een vleermuis was geweest, als Leibniz een vleermuis was geweest, als Turing een vleermuis was geweest, dan was een grot niet zo griezelig geweest. Wittgenstein wás een vleermuis, daarom kon hij niet aarden onder ons, mensen.