Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 3]

De waarde van woorden
door Bastiaan Bommeljé

We leven in het informatie-tijdperk, zegt men. Dit is in zekere zin een kwestie van perspectief. In hetzelfde jaar dat in Nederland 38 miljoen boeken over de toonbank gaan, heeft driekwart van de wereldbevolking nog nooit een boek gekocht. Op dezelfde zondag dat in Engeland iedere week opnieuw 14 miljoen zondagskranten uit de kiosken vliegen, kan men in Nederland op de Dag des Heren alleen verse patat en het nieuws van gisteren kopen. Op hetzelfde moment dat in Nederland 85 procent van de studenten met grote regelmaat gebruik maakt van het Internet, heeft 90 procent van alle mensen op deze wereld nog nooit een telefoongesprek gevoerd. Op hetzelfde moment dat Nederland wereldkampioen website-design in de categorie scholieren is geworden, heeft wereldwijd nog slechts 1 procent van de totale wereldbevolking toegang tot het World Wide Web.

Maar die ene procent is wel heel veel voor een medium dat pas enkele jaren optimaal toegankelijk is, tomeloos groeit en nu al een cruciale rol speelt in de wereld. In het licht van deze tomeloze groei is het waarschijnlijk niet eens overdreven te stellen dat wij thans een revolutie meemaken in de productie en overdracht van informatie. Deze revolutie is zelfs te vergelijken met de uitvinding van de drukpers wat betreft de invloed op de cultuur, de betekenis en de waarde van het geschreven woord.

Dit klinkt misschien pompeus, maar de implicaties van de huidige digitalisering van onze beschaving zijn aanzienlijk. De meest fundamentele verschuiving is de omslag die het geschreven woord - of informatie in bredere zin - doormaakt van schaarste (vroeger) via rijkdom (tot voor kort) naar overvloed (thans). Die verschuiving heeft consequenties die nu nog niet te overzien zijn, doch waarvan wel kan worden vastgesteld dat ze ingrijpend zijn.

Neem alleen al iets simpels als de brief. Nog niet eens zo heel lang geleden werd de koets die in achttien uur het nieuws over de Slag bij Waterloo naar de Engelse hoofdstad bracht, beschouwd als een wereldwonder. Wel werden dit soort met veel inspanning bezorgde brieven dikwijls zorgvuldig gekoesterd, en vormen zij nu de bril waardoorheen wij kijken naar de tijd waarin ze werden geschreven. Tegenwoordig worden er dagelijks miljoenen boodschappen in de vorm van e-mails (elektronische post) verstuurd tussen alle werelddelen. Deze boodschappen zijn onmiddellijk ter plekke, maar vervliegen meestal ook dadelijk weer in de digitale prullenbak.

Of neem een wetenschappelijk boek of artikel. Enige jaren geleden nog diende men in bibliotheken eindeloos te bladeren in kaartenbakken op zoek naar de gewenste publicatie. Was die gevonden (hetgeen niet vanzelf sprak) dan moest zij worden aangevraagd, en soms kon je maanden wachten voordat het gewenste drukwerk op je bureau lag. Thans is het niet meer dan routine om te zoeken op het Internet, en dan de gevonden publicatie in een minuutje of wat te downloaden. Dit geldt zeker niet alleen voor artikelen op het gebied van de bèta-wetenschappen, maar ook voor kritische tekstedities van de meest obscure auteurs uit de klassieke oudheid.

Of neem voor mijn part een stukje in een krant of tijdschrift. Vroeger schreef men dit soort artikelen vaak vanuit de opvatting dat het een burgerplicht was bij te dragen aan de groei van kennis en beschaving. In een blad als de Times Literary Supplementverschenen de recensies vanaf het eerste nummer van 17 januari 1902 tot en met de jaargang 1974 dan ook anoniem (inclusief de bijdragen van T.S. Eliot, Aldous Huxley en Virginia Woolf). Onze eeuw zag echter tegelijkertijd de opkomst van mensen die in hun levensonderhoud voorzagen met de productie van het geschreven woord. Terwijl de oude sociale klassen vervaagden, ontstond zo een typisch moderne klasse van woordproducenten, een brede groep van publicisten, academici, journalisten, mediafiguren en free lancers wier bestaan geworteld is in de productie en exploitatie van het vrije woord. De existentie-ja, de identiteit-van deze woordproducenten was vervlochten met hun geestelijk eigendom, en daarom hadden zij ook belang bij het afdrukken van hun naam boven de

[p. 4]

producten die zij maakten. Met de komst van de nieuwe media is hun positie - en in het bijzonder die der free lancers - ingrijpend aan het veranderen. De oneindige reproduceerbaarheid en houdbaarheid van digitale informatie zorgt voor een fundamentele verschuiving van macht, en wel een verschuiving van de woordproducenten naar de woordexploitanten.

Op dit moment is er in Nederland een interessante krachtmeting gaande tussen een groep freelancers en het pcm-uitgeefconcern (omzet ca. 1, 5 miljard gulden, netto winst ca. 45 miljoen gulden), dat vijf van de zes landelijke dagbladen bezit (NRC Handelsblad, de Volkskrant, Trouw, Algemeen Dagblad, Het Parool), een handvol regionale bladen, alsmede een aantal grote boekuitgeverijen zoals Meulenhoff en Bert Bakker/ Prometheus. Deze krachtmeting gaat in concreto over de vergoeding voor de digitale uitbating van freelance bijdragen en over de vergoeding voor stukken die (zonder toestemming) reeds digitaal werden uitgebaat. Deze strijd van free lancers met de exploitanten van de nieuwe media is trouwens geenszins beperkt tot Nederland. Op wereldwijde schaal staan popmuzikanten, beeldend kunstenaars, fotografen en stukjestikkers (al dan niet in het kader van de World Intellectual Property Organisation) lijnrecht tegenover zowel de grote uitgevers als de kleine website-bouwers.

De details van dit alles doen er hier niet zoveel toe, maar wel dat de pcm-kwestie enig licht werpt op wat het tijdvak van de informatie-overvloed in de praktijk kan gaan betekenen. Ooit was de schaarste van het geschreven woord een van de krachtigste instrumenten van de oude orde in het algemeen, en van despotische regimes in het bijzonder. Geen wonder dat de Verlichting, die wortelde in de technologie van sterk verbeterde drukmachines, de beschavingsideologie formuleerde van ‘de vrijheid van drukpers’. Die vrijheid gold trouwens in zeer brede zin: de Verlichting bracht niet alleen de Encyclopédie van Diderot, maar ook een overvloed aan pornografie; zij bracht niet alleen het publieke intellectuele debat, maar ook een stortvloed aan roddelpamfletten en Trivial-literatur. Het begrip ‘vrijheid’ impliceert immers geen kwaliteitscriterium. Integendeel: de kwaliteit van vrijheid zit in het feit dat er geen criterium door iemand wordt opgelegd.

Ditzelfde geldt trouwens ook voor onze tijd van informatie-overvloed. Aanvankelijk waren er (net als tijdens de Verlichting) goeroes die de nieuwe ontwikkelingen zagen als de eerste schreden op weg naar waarachtige vrijheid en de definitieve ontplooiing van de menselijkheid. Het is aardig om hun boeken nog eens te zien, zoals Technologies of Freedom en Declaration of the Independence of Cyberspace. Hierin heette het dat het Internet ‘een wereld verwerkelijkte die iedereen straffeloos kon betreden, zonder privileges of vooroordelen volgens ras, economische macht, militaire kracht, of geboorte’. Men schreef zelfs dat ‘de nieuwe media de aankondiging zijn van een intellectuele en economische vrijheid die alle autoritaire krachten zal ontmantelen.’

Ondertussen is wel duidelijk dat zulks niet het geval is. Internet is een ontwikkeling die informatie oneindig veel sneller en op oneindig veel grotere schaal toegankelijk maakt. Maar het maakt het leven beter noch inzichtelijker, en het brengt ons evenmin op een hoger beschavingsplan. In zekere zin vergroot de oneindige beschikbaarheid van informatie op het Internet zelfs het oerconflict tussen kwantiteit en kwaliteit alleen maar. Het Internet wemelt niet alleen van tekstedities van klassieke auteurs, maar ook van kinderporno en debiele spelletjes. Het is een ongezeefde versie van alles wat menselijk - al te menselijk - is, die het in de tijd van de Verlichting geformuleerde onderscheid tussen ‘inhoudelijke en persoonlijke kwaliteit’ en ‘vulgariteit’ achter zich laat.

Daarom is op het Internet niet de inhoud van belang, maar de toegang tot die inhoud. Wie op de een of andere manier anderen kan laten betalen voor het raadplegen of kopiëren van geselecteerde delen van de informatie-overvloed, heeft daarmee de sleutel in handen tot de exploitatie van een stukje oneindigheid.

Opmerkenswaard hierbij is dat alles wat men kan en wil met de nieuwe media in feite regelrecht in strijd is met alles wat tot op heden aan auteursrecht is ontwikkeld, ja zelfs strijdig is met het concept ‘intellectueel eigendom’ als zodanig. Er bestaat wel een vage consensus over de toepasselijkheid van het traditionele auteursrecht op het Internet, maar hoe dit precies in de praktijk moet worden uitgewerkt, weet niemand. Er is een juridisch niemandsland ontstaan waarin iedereen zijn eigen weg moet zoeken. In Nederland is dit tot nu toe trouwens steevast is uitgelopen op

[p. 5]

overwinningen voor de free lancers (zoals bij de kwestie inzake de cd-rom met literaire recensies voor bibliotheken, en inzake de cd-rom met complete jaargangen van de Volkskrant). Wat meer is: tijdens deze laatste zaak bepaalde de rechter in september 1997 dat voor hergebruik van krantenartikelen van freelance-auteurs op cd-rom en Internet ten principale vooraf toestemming aan de auteurs moet worden gevraagd.

Dit nu is tegen het zere been van de grote uitgevers, die beseffen dat met traditionele kranten slechts een in hun ogen marginaal bedrijfsresultaat is te behalen. Zij beschouwen zichzelf oprecht als ‘handelaren in informatie’ (zoals dat heet in het huisorgaan van het Nederlands Uitgeversverbond), en streven daarbij naar onbelemmerde exploitatie van hun kapitaal (zijnde de woorden en gedachten van anderen). Daarom dienen bij alle pcm-kranten ‘nieuwe’ free lancers eerst zwart op wit al hun auteursrechten af te

[p. 6]

staan voor een vergoeding van 2% van hun jaaromzet (een percentage dat later misschien ‘aangepast’ zal worden), en worden ‘oude’ free lancers onder zware druk gezet deze regeling voor al hun werk te tekenen.

Alle bijdragen worden trouwens nu al zonder toestemming geëxploiteerd via de Nederlandse Pers Databank, dat in 1997 in handen van pcm kwam. Dit is een op zichzelf prachtig archief met de volledige tekst van meer dan 3 miljoen artikelen uit Algemeen Dagblad, de Volkskrant, Het Parool, NRC Handelsblad, Trouw, ANP Nieuwsberichten, Haarlems Dagblad / IJmuider Courant, Rijn & Gouwe, De Dordtenaar, Leidsch Dagblad, Groene Amsterdammer, Dagblad Cobouw, Staatscourant, Economisch Statistische Berichten, ANP Sportberichten, ANP Financiën, Quote, Elle. De uitbating van dit archief ten behoeve van de buitenwereld wordt gedaan door de pcm-werkmaatschappij Media Resultant. (Een mooi voorbeeld hoe archivering en exploitatie volledig versmolten raken in het digitale tijdperk.)

Het gaat er hier niet om of het aanbod van pcm aan de free lancers genereus of desastreus is. Het lijkt onder ons gezegd niet exorbitant veel voor de overdracht van alle auteursrechten voor ‘generiek gebruik’, en het riekt naar afpersing. Van belang is immers dat alle hoofdredacties van alle pcm-kranten gelijktijdig en met hetzelfde contract in de hand hun medewerkers onder druk zetten deze overeenkomst te tekenen. Daarbij wordt ronduit gesuggereerd dat wie niet tekent ook niet langer zeker is dat zijn stukken worden geplaatst.

Hier ontstaat een zonderlinge toestand. Het is bekend dat kranten als NRC Handelsblad en de Volkskrant voor ongeveer een derde wordt volgeschreven door free lance medewerkers, en dat juist zij voor een niet onaanzienlijk deel het gezicht en de smaak van de krant bepalen. Deze free lancers kunnen niet uitwijken naar andere landelijke kranten, daar die allemaal in handen van pcm zijn, het onmogelijk is vanwege de kartelvorming een Nederlandse versie van The Independent uit de grond te stampen, en De Telegraafnu eenmaal niet veel met schrijvende free lancers werkt (en vice versa).

Het pcm-argument dat nu nog verlies wordt geleden op digitale producten, en dat daarom iedereen een steentje bij zou moeten dragen, omdat juist op dit terrein nieuwe kansen voor de kranten liggen, kan niet geldig zijn. Het is ten principale aan het concern en niet aan free lancers om concern-investeringen te financieren. Bovendien zegt het ontbreken in het voorgelegde contract van enig perspectief voor de free lancers op het profiteren van toekomstige revenuen genoeg over de fundamentele inzet van de uitgever. Reeds in 1996, kort na de concentratie van de dagbladen in pcm-handen, kondigde mr. C. Smaling (bestuursvoorzitter van pcm) aan: ‘Dagbladen zullen niet langer in omvang groeien. [...] De productontwikkeling bij dagbladen zal de komende jaren anders verlopen dan in de afgelopen tijd.’

Dat sommige free lancers uit angst voor hun inkomen alsnog tandenknarsend hebben getekend, mag een symbool zijn voor de verschuiving in macht van de woordproducent naar de woordexploitant. Ooit zei een Amerikaans rechter over het auteursrecht, dat nu terzijde wordt geschoven, dat het werkte als ‘een motor van de vrije meningsuiting want het verschaft de economische prikkel om gedachten en gevoelens te scheppen en te verbreiden’. Dit nu blijken woorden die enige nadere overweging behoeven in het digitale tijdperk.

De hele kwestie mag wellicht evenzeer een symbool zijn van het dreigende verlies aan onafhankelijkheid van de redacties der kranten zelf. In een tijd van een ogenschijnlijke overvloed aan informatie dreigt het gevaar dat zij verworden tot instrumenten in handen van informatie-monopolisten. Toch valt nog niet in gemoede aan te nemen dat krantenredacties in hun keuze van medewerkers zich daadwerkelijk zullen laten leiden door de financiële overwegingen van hun uitgevers. Indien dit wel zo zou blijken te zijn, dan maken wij het einde mee van de krant as we know it.

Zo leidt de digitalisering van informatie niet alleen tot schaalverkleining en vrijheid (iedereen z'n eigen website) maar ook tot schaalvergroting en tot het ontstaan van informatie-monopolies. Dit alles brengt niet alleen de positie van de woordproducenten in het geding, maar ook die van de traditionele media zelf.

Ooit sprak een bekende Nederlandse hoofdredacteur de woorden: ‘Het grootste gevaar dat een krant bedreigt, is dat zij verwordt tot niet meer dan een life-style attribuut.’ De naam van deze hoofdredacteur is Ben Knapen. Op 1 mei treedt hij aan als lid van de raad van bestuur van het pcm-concern, belast met onder meer de exploitatie van de nieuwe media.