Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 33]

Schuilplaatsen
door Anton van de Wardt

Ik pak de foto op.

Maatje Cornelia van Kooten. Ze moet zo'n vijfentwintig jaar zijn geweest. De Eerste Wereldoorlog was zeven jaar voorbij, de Tweede Wereldoorlog lag op de loer. Daar was in dat weidse Zeeuwse land niets van te merken. Op de chamois-kleurige afbeelding staat mijn moeder als de zelfverzekerde dochter van een hoteleigenaar uit Stavenisse.

Met de stoomtram naar Bergen op Zoom. Vergezeld door haar zuster of een vriendin trippelde ze na aankomst vrolijk over de keitjes langs het Markiezenhof. Op naar de fotograaf. Ze zullen wel hebben gegiecheld, want die man had vast een snor en zag er goed uit.

Ik heb ook een foto van Sanne, mijn dochter. Ze liep een keer lachend de tuin in en verschool zich achter een boom. Toen ze er zogenaamd stiekem achter vandaan kwam drukte ik af.

Ze draagt een rode bloes met witte gestyleerde bloempjes. Daaronder een veelgewassen spijkerbroek. Haar lange blonde haar wordt met schuifjes bij elkaar gehouden. Dat is nu zo'n twee jaar geleden. Ze was toen zeven.

Ik neem de kartonnetjes op en draai ze naar het licht. Behalve hun monden is er nog een overeenkomst. Onder Sanne's guitigheid ligt kracht en eigenwijsheid. De houding van mijn moeder verraadt soevereiniteit.

Mijn zwager belde 's morgens rond een uur of vijf.

‘Je kunt beter maar direct komen,’ zei hij. ‘Je weet nooit hoe het gaat bij die oude mensen: ze is tenslotte vierentachtig.’

Toen ik de snelweg opdraaide was er nauwelijks verkeer. Boven de horizon verscheen een lichtgrijze streep die langzaam verkleurde tot een goor oranje.

Wanneer had ik haar voor het laatst gezien? Een week of drie geleden? Gekleed als een dame serveerde ze thee, drentelde nog even terug naar de keuken om te controleren of ze het gas wel had uitgedaan en begon daarna te vertellen over haar nieuwe hulp; een keurige vrouw met kinderen die pony reden.

Ik liet haar woorden langs mij heen gaan.

Ze trok me er weer bij door op te merken dat ik er slecht uitzag de laatste tijd.

‘Is er soms iets?’

Er zijn zaken die je niet vertelt aan je oude moeder.

‘Nee moeder, wat zou er moeten zijn? Het is voorjaar. Misschien heb ik voorjaarsmoeheid; daar lijden veel mensen aan.’

‘Nou ik niet hoor! Ik sta om negen uur op. Dan was ik mijzelf helemaal en kleed me aan. Daarna bekijk ik welke boodschappen ik nodig heb en maak een lijstje voor Janny; de nieuwe hulp dus.’

Het viel niet mee te luisteren naar de litanie van haar dagelijkse bezigheden.

‘Wil je nog thee, jongen?’

‘Graag moeder. Maar dan ga ik er snel vandoor.’

‘Werk je nog zoveel 's avonds?’

Haar nog altijd pientere zwart-bruine ogen - extra vergroot door een bril - bleven mij strak aankijken.

Nee moeder, wilde ik toen zeggen. Werken doe ik niet meer. In de avonduren rommel ik vaak met mijn secretaresse, ik teken wat en een tijdje geleden heb ik ook

[p. 34]

nog een kerel afgetrokken in de bosjes onder de brug. Ik drink niet meer dan drie flessen jonge jenever per week, dus het gaat goed.

‘Nee moeder. Overwerken is er niet meer bij. Daar zijn nu anderen voor.’

Ze ging in de lift mee naar beneden en zwaaide mij uit in de hal. Vanuit de auto keek ik nog een keer om maar ze stond alweer te praten. Met een wat oudere heer. Het hoofd van de man was schuin naar haar toegebogen.

Het schemerde nog toen ik het parkeerterrein bij het ziekenhuis op reed. Boven zat een zuster achter een kleine balie die mij vroeg even te wachten. Na een paar minuten kwam er een andere verpleegster.

‘Bent u de zoon van mevrouw...’ ze aarzelde en ik vulde de naam in.

‘Uw moeder is ongeveer twintig minuten geleden overleden. Het spijt me dat u geen afscheid van haar hebt kunnen nemen. Komt u maar mee.’ Ik volgde haar door een aantal lange gangen.

Moeder lag op zo'n hoog ziekenhuisbed. Onder de dunne deken waren de contouren van haar lichaam nauwelijks zichtbaar. Ik liep tot dicht bij het bed en boog mij voorover. Haar huid was donkerder geworden. Het lijnenspel in haar gezicht leek op een landschap, vanaf grote hoogte gefotografeerd.

‘Wat ben je klein,’ fluisterde ik, ‘en ver weg.’

Ik beroerde haar handen. Die waren nauwelijks koud.

‘Ik was op weg naar je toe. Had je niet even kunnen wachten?’ Met mijn handen op de hare kwamen sommige belevenissen haarscherp naar voren. Moeder en ik tijdens een storm op een brug in Dordrecht. De kracht van haar vingers rond mijn arm. Haar verjaardagen: familie uit Zeeland. Houterige ooms, dikke vriendelijke tantes. Als ik dan uit school kwam werd ik met een gebakje in een hoek gezet en wist dat ik mij koest moest houden. Samen met tram twaalf naar het ziekenhuis aan de Zuidwal, waar vader was opgenomen. Dan probeerde ik te vermijden naar haar te kijken.

Ineens begon mijn rug te protesteren. Ik liep naar het raam met de toegeschoven gordijnen. Op de parkeerplaats stopte een 2cv. Tegelijkertijd vlogen de deurtjes open en twee in het wit geklede jongelui liepen lachend op het gebouw af.

De slechte zomer wordt afgetopt met een natte periode. Hevige buien nemen het licht weg, dan zit ik midden op de dag met de lamp aan.

Vanmorgen drong het plotseling tot mij door dat de herfst had ingezet. De eerste kastanjes knalden tegen het dak en dansten over de dakpannen. Met wie had ik daar vanuit dat zelfde bed naar liggen luisteren? Ik verdrong de opkomende gezichten.

Aan de kant van de kastanjeboom worden de dakpannen steeds groener. De te ver uitstekende takken moeten worden gesnoeid. Toch stel ik het telkens weer een jaartje uit. Het geluid wil ik niet missen.

Als het tegen de middag droog wordt, loop ik naar buiten om voor Sanne wat kastanjes te rapen. Het pad naast mijn huis ligt bezaaid met opengebarsten bolsters. Aan sommige zit een steel van minstens tien centimeter. Weggerolde kastanjes liggen midden in glanzende plassen. Het mooist zijn de halfgeopende bolsters, door een spleet is het bruin gepolijste oppervlak van de kastanje zichtbaar. Ik pak er een op en trek de taaie met prikkels gewapende bast verder open.

Een paar weken na Sannes geboorte hoorde ik haar 's nachts huilen. Toen ik bij haar kwam was ze weer stil. Ze lag op haar rug, de ogen gesloten. Met mijn handen op de rand van het ledikantje boog ik mij voorover. Langzaam gingen haar oogleden van elkaar. Lang, heel lang en zonder met onze ogen te knipperen proefden we voor de eerste keer elkaars ziel.

Terug in bed werd mij gevraagd wat er was.

‘Niks. Slaap maar door.’

Als ik een kwartiertje later met een plastic tas halfvol kastanjes de achtertuin in-

[p. 35]

kom, regent het weer. Het tegelpad dat de tuin in loopt is groen uitgeslagen en beplakt met afgewaaide blaadjes.

Binnen schud ik de kastanjes in de drijfschaal. Om het nog wat decoratiever te maken leg ik er een paar stukken bast tussen. De bast laat de geur los van een pas geschilde appel of een geplette druif.

Aan de overkant van de weg buigen de populieren door in de wind. De weilanden daarachter kleuren grauw-groen en er is geen koe meer te zien. Losgewaaid blad kleeft tegen de ruiten. De manshoge helianten, die net beginnen uit te komen raken met korte tikken het venster.

‘Wie zijn dat allemaal?’

Met één knie op mijn draaistoel grabbelt Sanne door de oude foto's die nog steeds op mijn bureau liggen.

‘Dat is jouw oma als kind. En die mensen bij dat paard mijn opa en oma.’

‘Die zijn dus allemaal dood?’

[p. 36]

‘Ja. Je oma stierf een paar weken voordat jij werd geboren.’

‘Deze is leuk waar ze die hond vasthoudt.’

‘Ja, een poedel. Ze woonden aan zee. Dan liepen ze naar het haventje. Oma aan de ene en haar vader aan de andere kant. De hond zwom dan steeds heen en weer.’

‘Heeft ze dat verteld?’

‘Ja. Heb je de kastanjes gevonden?’

Ze trekt haar knie van de zitting en geeft de stoel een zwieper.

‘Yes. Ik heb er poppetjes van gemaakt.’

Ze neemt mijn hand en trekt me de voorkamer in. Haar tot aan het middel. Een klein kontje in een spijkerbroek.

Bij het wakker worden lig ik op mijn rug en weet meteen dat ik vandaag naar Stavenisse zal gaan.

Het is nauwelijks licht. Mijn slaapkamer is nog gehuld in die sfeer van nachtelijke eigenheid, waarin meubilair, of slordig neergesmeten kleding kan transformeren tot macabere vormen. Maar het verkeerslawaai op de doorgaande weg geeft aan dat het toch minstens zeven uur moet zijn.

Ik graai naar mijn horloge.

Half zeven.

Verleid door de warmte van het bed draai ik door op mijn rechterzij. Het horloge houd ik in mijn hand geklemd. Zou ik er in een uurtje kunnen zijn?

Tegen twaalven parkeer ik mijn auto achter de kerk van Stavenisse en loop wat later langs de oude huisjes. Vanaf het punt waar de fotografen hun plaatjes voor de ansichtkaarten hebben geschoten, kijk ik de Voorstraat in. Rechts achteraan ligt het huis waarin mijn grootvader zijn hotelletje dreef. Veruit het grootste pand in de straat, waar ook nog huisjes met klok- en trapgeveltjes staan.

Hier op de uiterste punt van het eiland schoof twee keer per week de boot uit Rotterdam het haventje binnen. De reizigers - vertegenwoordigers - verbleven in het hotel. Met de sjees reed opa hen naar de grotere dorpen, zoals Sint Maartensdijk en Poortvliet.

Ik loop in de richting van de haven en passeer moeders geboortehuis. Het lijkt gerenoveerd. Het voegsel tussen de stenen is iets te netjes opgebracht en de glanzend groene voordeur heeft geen zin in plakkerige kinderhandjes. Met verticale lamellen voor de ramen maakt het huis een gesloten indruk. In de straat is weinig over van de sfeer uit de jaren twintig. Twee rijen weelderige linden waar hier en daar een paard aan stond vastgebonden. Karren voor de deur. Tegen de pui van het hotel een bord met de tekst ‘Rijtuigen te huur’. Geschilderd in van die heerlijke kapitale krulletters. Op de stoep van kleine steentjes een tafel en stoelen met uitgebogen poten. Toen stond zoiets nog gewoon op straat.

Ik sta met mijn rug naar de Oosterschelde. De enige horizon is de dijk aan de andere kant van de polder, een groene streep. Boerderijen liggen zwaar tussen strakbewerkte kavels.

Ik ben overal geweest. Bij het smalle haventje vol sjieke motorjachten. Vanaf de masten waaiden Belgische en Duitse vlaggetjes. Op het kerkhof, waar ik door moeder veel genoemde namen tegenkwam: Potappel, Stoutjesdijk, Caljouw.

Zelfs de resten van het stoomtrammetje dat naar Bergen op Zoom reed heb ik teruggevonden. Een zwart geverfd stukje rails met het bordje: ‘De stoomtram werd in 1923 opgeheven en vervangen door een autobus.’

Tijdens dat jaar ontstonden kolkjes in de rustig voortstromende tijd. De buschauffeur werd verliefd op moeders enige zuster. Die twee trouwden en gingen in Zutphen wonen. Moeder had verkering met een boerenzoon die haar belazerde. Hij maakte een ander meisje zwanger. Als donderslagen denderde het nieuws van dijk tot dijk.

[p. 37]

Mijn oma stierf. Opa begon te drinken. Verkocht de paarden en rijtuigen. Voortaan reed hij de reizigers in een zwarte Ford naar hun bestemming.

Mijn moeder verwisselde haar verdroomde jeugd voor de werkelijkheid. Verliet Stavenisse en werd leerling-verpleegster in de Stichting voor Krankzinnigen ‘Santpoort’. Ze was toen achtentwintig.

Sanne danst rond de berk, achter in de tuin. De armen gespreid, haar handjes fladderen als vogeltjes. Als ze mij ziet staan komt er een arm omhoog, dan danst ze weer vrolijk verder. Haar lippen bewegen. Ze zingt.

Ik weet dat deze lieflijke engel zich over een kwartier kan deformeren tot een afschuwelijk gedrocht. Met een doos over het hoofd, waaruit twee schotelgrote ogen zijn gesneden zal ze mij van achteren benaderen en bespringen. Natuurlijk veins ik haar niet te horen. Dan volgt een vreselijk gevecht, waarin zij dapper ten onder gaat. De doos gaat aan flarden.

Daarna zal ze haar tekenspullen pakken en op zijn minst een uur bezig zijn. Ze zal zich door niets laten afleiden. Zelfs als haar moeder belt heeft ze geen tijd.

De dans schijnt ten einde, ze komt op mij toe.

‘Wat sta je daar?’

‘Ik kijk naar jou.’

‘Alleen maar kijken?’

‘En te denken.’

‘Ik denk nooit.’

Ik lach. ‘Nee, daar heb jij geen tijd voor.’

‘Waar denk je dan aan.’

‘Oh, over toen je geboren werd.’

‘Vertel dat nog eens.’

We lopen naar binnen.

Met een duim in haar mond drukt ze zich op de bank tegen mij aan.

‘Het was op een zondagmorgen en mamma voelde dat je die dag zou komen. Toen hebben we een mevrouw gebeld die altijd helpt met zoiets: een verloskundige. Die nam ook nog een verpleegster mee. Met zijn vieren hebben we toen een tijdje zitten wachten. Ineens kwam jij tussen mamma's benen uit naar buiten glippen. Je was nog zo klein dat ze je gemakkelijk konden afspoelen in een emmer water.’

‘Koud?’

‘Nee dommie, warm natuurlijk. Je stopt een baby die zo uit de moederbuik komt toch niet in een emmer koud water.’

Ze lacht, haar lippen krullen zich rond de duim.

‘En toen?’

‘Nou toen kreeg je een piepklein hemdje aan en natuurlijk een luier want baby's kunnen nog niet naar de wc.’

Haar lippen krullen weer.

‘Die hemdjes gebruik ik nu om Konijn mee aan te kleden.’

Na haar geboorte liep ik naar buiten en keek naar boven. Er verscheen een luikje in de blauwe hemel, want het was mooi weer. God knipoogde naar mij en riep: ‘Gefeliciteerd ouwe rukker. Goed gedaan!’

De volgende dag werd ik vijftig.

Vanuit een envelop laat ik de bloedkoralen op het glas glijden. Een ervan rolt door. De man achter de toonbank legt zijn hand er op.

‘Die leeft nog!’

Hij kijkt er olijk bij maar ik lach niet.

‘Mijn dochtertje is binnenkort jarig. Kunnen jullie hier een kettinkje van rijgen met een aardig slotje eraan?’

[p. 38]

‘Van goud of zilver, meneer?’

‘Zilver. Mijn dochter is een ‘zilverkind’.

Uit een boek barstensvol afbeeldingen kies ik een visvormige sluiting. Ik kan de ketting over een week komen afhalen.

Moeders theekastje staat in de hoek van mijn huiskamer. De ruitjes zijn verdwenen of gebroken, ik weet het niet meer. Kopjes met opgedikte bloemmotieven hebben plaatsgemaakt voor telefoonboeken. Ik bewaar daar ook folders die door mijn huishoudelijke hulp meestal ‘per ongeluk’ worden weggegooid. Na mijn laatste scheiding werd de trapnaaimachine van moeder - toch een ding van enige waarde - per ongeluk meegenomen.

Ik probeer te inventariseren wat ik nog van haar bezit. Zoekend vind ik de kralen in een gekreukte giro-envelop. Op zolder herontdek ik de hutkoffer achter een paar overcomplete deuren die ik daar een paar jaar geleden heb gedumpt. Ik verzet de deuren en trek de koffer in het licht. Die is bekleed met bruine jute. Daar zijn zwartgeschilderde metalen strippen over heen geslagen en houten latten om de eerste stoten op te vangen.

Behoedzaam sjouw ik het ding twee trappen af en zet de kist in de zon op het terras. Er zit een bruinuitgeslagen label op de deksel. ‘Nederlandsche Spoorwegen’ staat in smalle kapitalen bovenaan het rechthoekig strookje. Bij de aflevering de naam ‘Santpoort Station’. Zelfs de datum is nog leesbaar: 10 september 1929. Als ik het papier er probeer af te peuteren sta ik met een paar flinters in mijn handen. Hoor ik moeders lach?

Zij had zo haar eigen vocabulaire. ‘Strapatsen’ en ‘maltenterig’ waren woorden die ze veelvuldig gebruikte. Als ik me te lawaaiig gedroeg werd mij verzocht piano aan te doen. Mijn halsstarrigheid noemde zij obstinaat. Ze kende maar één boek, titel en schrijver plakte zij gemakshalve aan elkaar: ‘Alleen op de wereld van Hector Malot’. Ze sprak over Vitalis en Remi alsof zij die persoonlijk had gekend.

Als Zeeuwse legde ze anderen graag langs de meetlat. Katholieken waren Roomse poepen. Met ‘Van boven bont, en van onderen stront’ elimineerde ze tegelijkertijd de welstand van anderen en haar eigen onvermogen daarmee om te gaan. Ze had ook een hekel aan boeren. Na het fiasco met de boerenzoon gooide ze die hele bedrijfstak op één hoop. Dat waren ‘vuuldrikken’.

‘Ik kan goed zwijgen,’ placht ze te zeggen toen ze al bejaard was, onderstreepte die woorden met een stevige snuif en keek dan langs mij heen. Nu komt er iets, dacht ik dan. Eerst een ontkenning als excuus, om daarna te kunnen losbarsten. Maar dan rebbelde ze weer door over haar jeugd. Het meel dat ze van de molenaar naar de bakker moest brengen. Of de hond die blind werd en de haven niet meer kon overzwemmen. Verhalen die ik honderd keer had gehoord en waarmee ze het verlaten dorp achter zich bleef aanzeulen.

Alert en doortastend regelde ze een illegale abortus toen mijn zuster zwanger raakte.

Nu besef ik via wie moeder het toen heeft georganiseerd. Aan de overkant woonde een magnetiseur. In de buurt werd hij ‘de strijker’ genoemd. Als we met voetballen te dicht voor zijn huis kwamen werden we weggejaagd. De strijker had een assistente. Een struise vrouw met veel woorden en een bos rood haar. Die wist van wanten. En moeder wist natuurlijk dat zij dat wist.

‘Ik voelde mij net een varken dat werd geslacht,’ vertelde mijn zuster mij verleden jaar. ‘Ik lag in een keukentje boven op tafel en overal zat bloed. Die vrouw deed het met zeep. Moeder hield haar hand op mijn mond.’

In haar kleine woonkamer zat ze op de oude stoel van moeder en beroerde de twee ringen aan haar rechterhand. Een halfjaar daarvoor was haar man gestorven.

‘Is er nooit meer over gesproken?’

[p. 39]

De borstel ragt over de jute. Met zeepsop reinig ik de buitenkant van de hutkoffer. Op de latten wordt het geel van koperen knoppen zichtbaar. Resten zwarte lak beginnen opgewekt te glimmen.

Na een kwartiertje boenen pak ik de tuinslang en spoel de zeepresten weg. De vijftig jaar oude waslaag stoot het water nog steeds af.

Aan de binnenkant zit behang, vergeeld wit met een blauw streepje. Het zit overal los en als ik eraan trek komt er onbewerkt hout tevoorschijn. Het meeste papier kan ik zo losscheuren. De hardnekkige stukken week ik in met sop. Het natte hout ruikt naar lijm, kamfer en lavendel. Een weeïge geur die mij doet denken aan opgestapeld linnengoed.

De schoongemaakte kist staat de hele dag op het terras te drogen.

Sanne tekent aan de ovalen tafel in de voorkamer.

Mijn mobiele telefoontje dat op het tafelblad ligt, rinkelt.

‘Pap! Telefoon. Zal ik hem nemen?’

‘Nee.’ Ik graai het geval voor haar neus weg en noem mijn naam.

‘Met Joselien, zie ik je nog een keer?’

‘Sanne logeert hier een paar dagen.’

De andere kant verbreekt de verbinding zonder nog iets te zeggen.

‘Kwaad!’

Sanne kijkt op. ‘Kwaad. Wie?’

‘Een mevrouw die jij niet kent.’

‘Hoe heet ze, of is dat geheim? Weetje? Ik vraag voor mijn verjaardag een dagboek met een slot.’

‘Heb jij dan geheimen?’

‘Ja. Samen met Shari...’

Ik breng mijn hand naar haar mond. ‘Stil meid. Geheim is geheim.’

Haar vingers wriemelen met het potlood.

‘Mamma zegt dat jij niet alleen vriendinnen hebt, maar ook vriendjes.’

De jute en de stootlatten wrijf ik in met donkere antiekwas. ‘Dun insmeren en na tien minuten uitwrijven met zachte doek,’ staat op de zijkant van de doos.

Ik kan nauwelijks wachten.

Gisteren heb ik de binnenzijde van de kist opnieuw beplakt. Bij de verfwinkel lagen nog een paar overgebleven rolletjes streepjesbehang. De vreemde zoete lucht die eerst nog uit de kist kwam als ik het deksel opende, is verdwenen. Nu ruik ik boenwas en lijm.

Braaf begin ik met een stofdoek de was uit te wrijven. De houten latten staan direct in een donkere gloed. Na een poosje komt er ook een glansje op de jute.

De metalen hoekstrippen en de handvatten heb ik opnieuw zwart gelakt. De stootlatten met wasbeits geschilderd en de hier en daar losgescheurde jute weer vastgeplakt. De kist glanst aan alle kanten en lijkt als nieuw.

Zo moet hij er ongeveer hebben uitgezien toen moeder er in Santpoort mee arriveerde. Santpoort-station, het dorp lag een paar kilometer verderop.

Door een sjouwer is de kist op een wagen gezet en naar de inrichting gereden. Anderen hebben de kist erafgehaald, naar binnen gebracht en de trappen opgesjouwd. Leerling- verpleegsters verbleven op kleine zolderkamers.

Voordat ze de kist uitpakte liep ze naar het kleine raam. In de verte lag de zee. Het enige bekende.

Sanne was zeven.

Ik vertelde haar over Haley, die één keer in de zesenzeventig jaar voorbij de aarde scheert. De komeet blijft na zonsondergang zo'n kleine week zichtbaar, een fel-

[p. 40]

witte punt met een wazige breeduitlopende staart. Nadat ik het nog een keer had uitgelegd begon ze het een beetje te begrijpen.

‘Maak je me dan wakker, pap? Neem je mij dan mee naar buiten.’

Dezelfde avond schudde ik rond een uur of tien zachtjes haar schouder. ‘Je wilde naar de komeet kijken. Weet je nog wel?’

Ze kreunde en kwam al draaiend overeind. Het dekbed liet warmte los en de geur van een klein meisjeslijf. Ik had haar jas mee naar boven genomen waar ze zich gewillig in liet helpen. Lopen was er niet bij. Ik droeg haar de trap af en vanuit een hoek in de tuin keek ze vanaf mijn arm naar de donkere hemel.

‘Daar gaat ie. Zie je wel?’

‘Ja.’

Het kwam er geeuwend uit.

‘Zie je die lange staart?’

Eigen foto's en afbeeldingen uit de krant beslaan de muur achter mijn computer.

Een jonge vrouw bij een stoel. Een meisje met lang blond haar dat lachend achter een boom vandaan komt. Dode soldaten, als vodden tegen een gevel van een kapotgeschoten huis. Twee oude mensen in de rij voor voedsel. Haar hand ligt op zijn schouder. Ze kijken in de lens zonder iets te zien. Het optreden van een kinderkoortje in Westerbork. Meisjes van een jaar of twaalf in witte bloesjes. Op nauwelijks welvende boezems prijkt de davidster.

Zijn foto's schuilplaatsen?

Ik pak de afbeelding van Sanne.

De ochtend na de nacht van Haley vroeg ze mij verontwaardigd waarom ik haar niet had gewekt.

‘Daar gaat ie. Zie je wel?’

‘Ja.’

Maar ze heeft niets gezien. Terwijl de komeet door de kosmos schoot verbleef zij daar ook. Droomde op mijn arm. Alleen het krullen van haar lippen rond de duim gaf aan dat ze iets waarnam. Een geur, een flits of misschien gewoon een vleugje wind.

Ik neem de foto van moeder. Toen ze daar stond was er geen vuiltje aan de lucht. De boerenzoon hield zich gedeisd of had geluk. Gezinsperikelen lagen ver in de toekomst. Haar wulpse mond glimlacht. Een mond die ze via mij aan haar kleindochter heeft vermaakt.

Ik pak de foto van een jongen. Een jongen van een jaar of tien. Hij draagt een jack en een rijbroek. De broek is zo'n ouderwets geval met van die flappen aan de zijkant. Het jack wordt bijeengehouden door een padvindersriem die flink is aangesjord. Links van de gesp zit een plat halvemaanvormig portemonneetje. Op de achtergrond is de oprit en een gedeelte van een huis zichtbaar. Het gezicht van de jongen is open en vriendelijk, misschien een beetje onnozel.

‘Jij ook,’ riepen stemmen en voordat ik het wist werd er een lens op mij gericht. Het was een fotograaf die langs de scholen zwierf en buiten het hek zijn plaatjes schoot. Hij noteerde onze namen en adressen. Veertien dagen later stond het fotootje op het dressoir.

‘Je staat er leuk op,’ zei mijn moeder.

Ik rangschik de foto's tegen een vaas met hemelsleutels. Hun roodpaarse kleur is op de terugtocht en al behoorlijk verbleekt. Ik plaats Sanne en haar boom in het midden. Moeder en haar stoel rechts. Het kleine zwart-wit fotootje van mijzelf links. Het tijdsverschil wordt mede bepaald door de kleuren. Moeder in chamois. Ik in zwart-wit. Sanne in fullcolour.