Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 3]

De kluts, de eer, de ziel, het geweten en het bewustzijn
door H. Brandt Corstius

De laatste vijftig jaar vraag ik mij af: ‘Hoe komt het toch dat ik terwijl ik denk, behalve dat ik denk over wat ik overdenk, ook nog denk: “Ik denk!”?’

Je doet wel vaker twee dingen tegelijk. Als je een bloem plukt, kun je op hetzelfde moment denken: ‘Ik pluk een bloem.’ Dat is een tamelijk oninteressante gedachte die meestal nauwelijks te onderscheiden valt van de iets belangrijker voorafgaande gedachte ‘Ik ga een bloem plukken’, en die zeker minder interessant is dan ‘Ik wil die bloem hebben’, ‘Ik ga die bloem aan Ina geven’, of ‘Hopelijk ziet niemand mij deze bloem plukken’.

Het bijzondere van de gedachte ‘Ik denk!’ onder elk denken is dat hij op de achtergrond van mijn denken onafwendbaar aanwezig is. Wanneer ik mijn aandacht erop richt, komt die gedachte helder en duidelijk op de voorgrond. Hij heeft dan wat ik aan het denken was opzijgezet. Maar op hetzelfde moment dringt zich weer op de achtergrond de gedachte op: ‘Ik denk: “Ik denk”!’. Het lijkt op de vlekken die je soms opzij in je gezichtsveld ziet zwemmen. Als je daarnaar probeert te kijken, vliegen ze weg, maar er komen direct weer nieuwe vlekken opzij zwemmen. Je zou er gek van kunnen worden, maar dat is mij niet gebeurd.

Het is als met recursieve procedures of functies of definities: je moet natuurlijk zorgen dat ze eens ophouden zichzelf in een diepere incarnatie aan te roepen, anders heb je er niets aan. Bij recursie zorg je ervoor dat er vroeg of laat een laatste - of eerste of diepste of achterste, dat hangt van je metafysische voorkeur af - aanroep is die niet langer zichzelf hoeft aan te roepen. Bij het denken heb ik dat onderste niveau nooit bereikt - als het al bestaat -, want er komt altijd een andere zorg aanzetten, die de denkzorg over het eigen denken over denken wegvaagt.

Toen ik voor het eerst hoorde dat René Descartes na een periode van twijfel had uitgeroepen ‘Cogito, ergo sum’, zag ik dat daarmee niets opgelost was. De vraag is: Hoe weet degeen die cogiteert dat hij het is die cogiteert en niet een parasiet in zijn hersenschors of een elektrode die een experimenteel psycholoog in zijn hoofd prikt? Ik ga in mei hier op die vraag een antwoord geven, door een suggestie te doen hoe het komt dat ik op elk moment dat ik het wil, en zelfs op momenten dat ik het niet wil, weet: ‘Ik, H. Brandt Corstius denk dit nu.’

Ik schaam mij om mijn schamele idee zo duur in te pakken. Dat ik dit doe, dank ik aan Jaap van Heerden. Die kwam ik tegen en hij zei: ‘Hugo, je weet dat ik een boek heb geschreven Het leven heeft geen zin en dat is maar goed ook, en dat ik daar lezingen over geef voor kerken en partijen. Welnu, dat idee heb ik van jou, geleend uit een column in Vrij Nederland, vind je het erg?’ Ik zei dat ik het niet erg vond, dat ik vast niet de eerste met dat idee was, dat hij er zo vaak lezingen over moest houden als hij wilde, en dat hij mijn naam daar niet bij hoefde te noemen. Het zette me wel aan het denken. Hoe vaak heb ik niet een idee in een column weggegeven, waarna een geleerde of een fabriek er mooie sier mee ging maken? Ik denk nu aan de driedimensionale fax, het driedubbele scheermesje, de nulsom van de beurskoersen en aan de witte fiets. Dat moet me niet weer gebeuren. Ik hield mijn ideetje over het bewustzijn van eigen denken voor me en ik ga er dit voorjaar van eten.

De vraag ‘Wat is het bewustzijn?’ wordt meestal bij de filosofie ondergebracht. Hoort het niet bij de psychologie, de hersenkunde, de cognitiewetenschap, de sociologie of voor mijn part bij de informatica? Misschien, maar die vakken weten het antwoord niet en dus hoort het in de eeuwige prullenbak die Filosofie heet. Westerse filosofie moet je tegenwoordig zeggen. Terwijl de moderne of symbolische logica nu gewoon logica heet, is de filosofie gedegradeeerd tot een der waansystemen die in de boekwinkel een kast vult, naast wanden vol boeken met esoterica en flauwekul. Het domme maandblad Filosofie be-

[p. 4]

staat van advertenties voor auralogische weekeinden en Tibetaanse gebedsmolens. Een schrale troost is dat de kast Theologie is ingekrompen.

Er zijn twee vragen: 1. Bewustzijn, is dat wat?, en als je antwoord daarop ja is: 2. Wat is het dan? Mijn reactie op vraag 1 is geen antwoord maar een ervaring. U kunt alles wat ik denk en geloof en beweer ontkennen, maar u kunt mij niet afnemen dat ik in het bezit ben van iets dat we net zo goed het bewustzijn kunnen noemen. Als een dokter mij zegt: ‘Je hebt geen milt’, dan zeg ik: ‘Pech gehad’. Als een dominee mij zegt: ‘Je hebt een ziel’, dan zeg ik: ‘U doet maar’. Maar als u mij zegt: ‘Je hebt geen bewustzijn’, dan kan ik alleen maar lachen.

Mijn ervaring is nu eenmaal dat ik altijd zonder enige moeite bij elke gedachte nog een extra gedachte bezit, namelijk: ‘Ik ben het die die gedachte denkt. Ik en niemand anders.’ Wat ik denk kan stom en verkeerd zijn, maar dat ik het ben die het denkt en dat ik dat besef, dat is een feit dat zich onttrekt aan stom- en verkeerdheid.

In het rijtje kluts, eer, geweten, ziel hoort ook bewustzijn thuis. Het zijn vijf dingen die je voor korte of lange tijd kwijt kan zijn. Over de kluts horen we zelfs nooit wat anders dan dat iemand hem kwijt is. Wat de kluts was weet niemand meer en ook het woordenboek helpt je niet. Het is onderdeel geworden van een uitdrukking, zoals de hurken en de penarie waar men op of in zit.

Wat eer was, kan een geschiedenisboek ons leren. Het woord komt nog voor in erewoord en ik heb de eer, waarmee elke Franse brief kan beginnen. Eer was iets dat in vroeger eeuwen mensen boven de ziekenfondsgrens bezaten. Je kon er weinig anders mee doen dan hem verdedigen of verliezen. Dames raakten haar eer kwijt door voor het huwelijk te neuken of tijdens het huwelijk met een ander dan de wettige echtgenoot. Driekwart van de negentiende-eeuwse romans is op die eer gebaseerd. Voor heren was het zaak om je die eer niet te laten ontfutselen. Gebeurde dat toch, dan begon je een duel. Daar is het resterende kwart van de negentiende-eeuwse literatuur op gebaseerd. Zowel het beledigen (een handschoen werpen) als het duel (in de lucht schieten) werden geformaliseerd. Of het door die formalisering kwam of door het kapitalisme, waar je voor genoeg geld best je eer kon inleveren, feit is dat in onze streken, in onze tijd, de eer een vergeten grootheid is geworden.

Zou het kunnen dat we in de toekomst even schamper en vol onbegrip over het bewustzijn spreken? Dat zou bijvoorbeeld het geval zijn als kwam vast te staan dat wat ik voor mijn bewustzijn aanzie, in werkelijkheid de werking is van een machientje dat door een ander in mijn hoofd is geplaatst, en dat ik dus net zo weinig bewustzijn bezit als een poppenkastpop.

Van de ziel is bekend wie hem heeft ingebouwd. Dat is God. Terwijl bewusteloos een normale, en niet altijd ernstige, toestand van een mens aanduidt, die hopelijk over zal gaan, vormen adjectieven als zielloos en gewetenloos ernstige beschuldigingen aan de menselijke ex-bezitter van die ziel of dat geweten. Het wordt tijd om de begrippen Ziel, Bewustzijn, Geweten te definiëren en dan ook maar het Verstand en het Ik.

De Ziel (soul, anima, spiritus, geest, spook) is een verondersteld eeuwig onderdeel van de mens. Elk mens heeft een ziel en die blijft ook na zijn dood bestaan. Hij gaat dan ergens wachten op de jongste dag, of hij zoekt, in reïncarnatiestreken, een ander lichaam op.

De ziel wordt bestudeerd in de theologie. Ik denk dat de ziel net zo min bestaat als de instantie die hem in ons moet plaatsen. Daarom hoef ik niet na te denken over vragen als: Hoeveel zielen wonen, ach, in een Siamese tweeling? Waar halen we bij de bevolkingsgroei de nodige zielen voor de reïncarnatie vandaan? Praten zielen met elkaar? Op welk moment krijgt de bevruchte eicel een ziel? En waarom? Heeft een varken een ziel? En wat heeft hij daaraan? Kan men als Faust zijn ziel verkopen, en wat is de straatwaarde? Over de ziel wil ik niet denken, maar het zal toch moeten, omdat het denken over de ziel naadloos is overgegaan in het denken over het bewustzijn.

Het Geweten heeft in veel talen de verwarrende naam die van con-scientia komt. Het woord conscience is in het Frans en Engels uit te spreken. Het is een verondersteld deel van lichaam of ziel dat het verschil tussen goed en kwaad kent en dat zijn oordeel, gevraagd en ongevraagd, aan zijn bezitter meedeelt. Ontstaat het geweten door wat je leert en ervaart of zit het in de genen? Over die eenvoudige vraag heb ik het hier niet, maar iedereen kan het antwoord zelf bedenken. Wie ooit over de grens is geweest of zich in het verleden heeft verdiept, weet het: grotendeels wordt het geweten bepaald door je omgeving en opvoeding. Bilderdijk zei het raak: ‘Geweten is: Gods stem in 't gemoed.’ Daarmee volgt het geweten de ziel op zijn weg naar de theologie.

Bewustzijn (consciousness) is het verschijnsel dat ik niet alleen denk, voel, praat, leef, maar dat

[p. 5]

ik bovendien ervaar, ja weet dat ik het ben die daar denkt, voelt, praat, leeft. Het is een extratje boven op het brein. Of onderdeel van het brein. Dat moeten we nu juist gaan uitzoeken.

De toevoeging van zelf aan bewustzijn is niet nuttig. In het Engels betekent self-conscious: verlegen, soms assertief. In het Nederlands verstaat men onder zelfbewust: assertief, maar ook wel: verlegen. Dat zegt wat over Engelsen en Nederlanders. Ik zal de toevoeging zelf verder vermijden. In het normale gebruik van het woord bewustzijn bedoelt men nog wel wat meer dan wat ik definieerde. In die ruimere opvatting bestaan er gradaties van bewustzijn. Wie wakker wordt krijgt misschien het bewustzijn langzaam terug. De ene mens is alerter dan de andere. Ik doe aan dat gebruik niet mee. Bewustzijn is er of het is er niet.

Het bewustzijn is er niet als ik dood ben, want dan denk ik niet meer. Met een ziel heeft het dus niets te maken. Ik ben het bewustzijn misschien tijdelijk kwijt bij slaap, stupor, torpor, narcose en coma, dus het is niet hetzelfde als werkende hersenen.

[p. 6]

Het bewustzijn komt niet van buiten zoals het geweten. Een godsgeloof heeft er, in mijn geval, niets mee te maken. Wie wel in God gelooft hoeft helemaal nergens een verklaring voor te vinden.

Het is ongebruikelijk om in een definitie, zoals ik die voor het bewustzijn gaf, zo vaak het woord ik te gebruiken, maar het moet. Ik kan u alleen maar vertellen dat ik die speciale ervaring heb en hopen dat u iets soortgelijks ervaart. U hoeft mij niet te geloven en ik hoef u niet te geloven. U kunt mij voor de gek houden, zoals in gevaarlijke intolerante tijden waarin de inquisitie over je leven besliste, mensen - heel verstandig - gezegd hebben dat ze in de god van de heersende partij geloofden en dat ze diens stem in hun hoofd hoorden. Het kan zijn dat uw ervaring van uw bewustzijn heel anders is dan mijn ervaring van mijn bewustzijn. Maar dat is bij kiespijn en bij het zien van de kleur rood ook zo. Wij zetten ons manmoedig over die eeuwige onzekerheid heen, door af te spreken dat wij voor deze discussie aannemen dat we allemaal een soortgelijke ervaring van bewustzijn hebben, behalve dat ieder mens onder het ik in de definitie een ander persoon verstaat.

Iets definiëren betekent weinig. Na de definitie komen de vragen: Bestaat het? Waar dan? Hoe dan? Misschien krijgen Crick en Holmes de Nobelprijs voor hun ontdekking van het bewustzijn in de genen. Misschien ontdekt Ratelband dat het bewustzijn een nieuwe kracht is na de zwaartekracht van Newton, de elektromagnetische kracht van Maxwell en de atoomkracht van Einstein. Misschien sterft de Dalai Lama en blijkt een kleuter in Lhasa al onze bewustzijnen te bespelen op zijn mondharmonica. Misschien ontdekken Swaab en Kaartenhuis in de pijnappelklier het bewustzijnsknobbeltje. Misschien sla ik in mei de spijker op de kop. Misschien lachen we over een eeuw over het bewustzijn zoals nu over kluts en eer.

Ik zou nog het Ik en het Brein definiëren.

Ik (ego, I, moi, zelf, ipse, self, Selber, identiteit) is de notie van een persoon ouder dan enkele weken dat zij of hij iets is wat zij of hij ook eerder was en wat zij of hij nog een tijd blijven zal, desnoods verbouwd tot hij of zij, en dat niet iemand anders is. Freud wist dit ik nog in kleinere stukken op te delen. Het is de Ik die Descartes verborg in de Latijnse werkwoordsuitgang o van Cogito. Dit ene en ondeelbare en unieke Ik komt alleen in gevaar in sprookjes, sciencefiction en griezelverhalen over schizofrene of multipele persoonlijkheden en hersentransplantaties. Over de kwestie van de rups die een vlinder wordt, beraad ik mij nog.

Terwijl men vroeger het hart, en in Frankrijk nog steeds de lever, als zetel van het ik aanwijst, is dat bij ons al eeuwen gevestigd in:

Het Brein (hersenen, verstand, brain, mind, spirit, mens, raison). Het orgaan dat voor het denken zorgt. Wij weten nauwelijks hoe dat brein werkt. Pinker heeft een boek geschreven met de titel Hoe het brein werkt, maar daaruit leren we alleen hoe Pinker zijn boeken inelkaardondert en ze een leugenachtige titel geeft. Wittgenstein stelde in zijn Filosofische onderzoekingen (1953, Nederlandse vertaling van Hans Bakx uit 1976) goede vragen over denken en bewustzijn, maar niemand weet de antwoorden.

Het is zelfs niet zeker dat alleen het sponsachtige weefsel in de bovenste schedelhelft voor het denken zorgt. Wij weten dat wat bij de zintuigen uit de buitenwereld wordt waargenomen naar de hersenen wordt gestuurd. Wij weten dat bepaalde handelingen, bijvoorbeeld met de linkerwijsvinger, gebeuren op instructie van de hersenen. Maar hoe uit een waarneming tot een actie wordt besloten, dat ontsnapt ons nog steeds.

Men kan de hersenen bestuderen als een black box door te kijken wat de reactie is op een bepaalde prikkel. Men kan aan de buitenkant electrische activiteiten meten. Men kan ook een scan van een hersendoorsnee bekijken die centra van activiteiten doet vermoeden. En men kan in de hersenen prikken en snijden, of hopen dat een mens op zijn hersenen valt. Met al die technieken heeft men, naar mijn smaak, minder ontdekt dan door na te denken over de vraag hoe de hersenen zouden kunnen werken en daar slim bedachte proefjes over te nemen of door te proberen de hersenen na te bouwen. Dat gebeurt in 1999 in een computer natuurlijk.

Mijn tactiek voor het begrijpen van het bewustzijn is niet gebaseerd op een van de technische, biologische, medische, microscopische, psychologische of simulerende benaderingen, maar op die van het nadenken. Natuurlijk zou op den zeer langen duur het antwoord kunnen komen van de concrete zoektochten in onze hersenen, als het bewustzijn daar tenminste in te vinden is. Ik zal gaan beweren van niet.

Na deze definities kom ik terug op de twee vragen over het bewustzijn.

1. is het wat? Of is het een zinsbegooche-

[p. 7]

ling? Maar dan doemt de vraag op: wat is dan de zin die begoocheld wordt en wat is het dat het begoochelen uitvoert? Elke wetenschappelijke vooruitgang werd bereikt door de simpelste aanname te doen en niet direct te geloven dat er begoocheling, buitenaardse invloeden, samenzweringen, in het spel zijn. Mijn antwoord op de eerste vraag is simpelweg: ja, het is wat.

2. wat is het? Daar bestaan vele, zeer ver uiteenlopende, vaak radicale en idiote, standpunten over. Ik noemde al die van de goddelijke ingreep, dus de ziel, die over talloze exotische eigenschappen beschikt, dus waarom kan die ziel ook niet voor het bewustzijn zorgen? Hiertegen pleiten de gebruikelijke argumenten die tot twee principes te herleiden zijn. Tegen de ziel pleit zowel het continuïteitsprincipe (als ik een ziel heb, dan mijn ouders ook, en zo verder tot de allereerste eiwitsliertjes aan toe) als het discontinuïteitsprincipe (bij de dood houden in korte tijd alle functies op, waarom die van het bewustzijn niet?). De continuïteit van het leven langs de ge-

[p. 8]

neraties en de discontinuïteit van de dood van elk individu maken de ziel tot een ongewenste uitvinding, een slecht idee.

Het andere radicale standpunt is dat van de volstrekte onbelangrijkheid: bewustzijn is slechts een woord. Het is een naam voor het hele hersenproces, zoals spijsvertering een naam is voor wat tanden, slokdarm, maag, darmen, en anus samen doen. David Papineau schreef in een recensie van een boek van David Chalmers, een van de hogepriesters van het recente, vooral Amerikaanse, bewustzijnsdebat, dat elk denken over het bewustzijn tijdverlies betekent. Misschien heeft hij gelijk, maar veel denken en veel genieten is tijdverlies en ik zal mij die luxe de komende maanden veroorloven. Mocht de spijsvertering ook zo'n eigenaardige zelfreflectie hebben, dan wordt dat het volgende probleem

Er zijn ook domme antwoorden. Francis Crick - ja hij heeft met Watson de Nobelprijs gekregen voor het ontdekken van de dna-structuur, maar dat zegt kennelijk niets - beweert: ‘You're nothing but a pack of neurons’, later principieel afgezwakt tot ‘You are largely the behaviour of a vast population of neurons’. Alsof je over een computer zegt: ‘O, dat is een hoop transistors’, van een mens: ‘Dat is een hoop vlees’ en van het heelal: ‘Dat is een hoop atomen’. Het is niet onwaar, maar je hebt er niets aan.

Andere geleerden beweren, op allerlei gronden, dat we, met onze hersenen, de vraag naar de werking van de hersenen, of naar de aard van het bewustzijn, nooit zullen kunnen beantwoorden. Dat is al eerder beweerd over het vliegen, het reizen naar de maan, het klonen, harttransplantaties en dergelijke kleinigheden. Zulke bewijzen, dat iets wetenschappelijk onmogelijk is, worden meestal snel gevolgd door de gewraakte vondsten of uitvindingen. Dus wat het bewustzijn betreft is er hoop.

Na de twee grote vragen zijn er nog een aantal kleinere waar we graag het antwoord op zouden weten. Ik noem:

3. waar is het bewustzijn goed voor? Kunnen we niet even goed zonder bewustzijn leven, of zelfs beter? Zouden we het merken als er onder ons zombies waren, mensen die in alles op ons lijken, maar die geen bewustzijn bezitten?

4. hoe komt het zo? Is het bewustzijn tijdens de evolutie opgebouwd? Over die vraag ga ik het niet hebben. Curiositeitshalve deel ik u mee dat Jaynes in zijn boek The origin of consciousness (1976) serieus beweert dat het bewustzijn een recente uitvinding is, uit de tijd dat Homerus zijn bestseller schreef. Vóór de Ilias hadden de mensen geen bewustzijn.

5. wie hebben, behalve ik, nog meer bewustzijn? U natuurlijk, lezer. Maar hoe zit het met de Siamese tweeling, de lijders aan het No Personality Syndrome, dolfijnen, papegaaien, leeuwen, mieren, lelies, apen, of beter: de goeiïge gibbon, de stoute bobo, de dooftalige chimpansee en al die andere apen die hun bananen moeten verdienen door geleerden te gerieven? Over dieren en andere computers ga ik het in de maand maart hebben. In april komen zien en spreken aan de orde. Dan volgt in mei mijn oplossing voor het ‘ik denk: ik denk’-probleem en in juni de oplossing van het hele bewustzijnsvraagstuk, waarna in de zomer nog wat restjes worden afgewerkt.

Bij verenigingen en maatschappijen wordt het begrip bewustzijn vaak in overdrachtelijke zin gebruikt, door Karel Marx en velen na hem. Misschien heeft het zin om bij grote organisaties over het bewustzijn te spreken. Het gaat dan om een gestructureerde verzameling van een groot aantal menselijke bewustzijnen.

Bij het menselijk bewustzijn is de reductie tot kleinere delen niet mogelijk. Steeds weer wordt de fout gemaakt om een klein kereltje, dat middenin de hersenpan zit, te laten kijken naar een televisiescherm waar de ogen een beeld op hebben getoverd. Dat mannetje duwt op de knop linkerwijsvinger om die vinger aan het bewegen te krijgen. Maar hoe zit het met de hersenen van dat mannetje?

Het bewustzijn is het einde van de metafysische truc. Het kan niet tot kleinere bewustzijnen worden teruggebracht. Daarom is het zo'n moeilijk probleem. Bij atomen en genen zoekt men altijd weer de uitweg in het zoeken naar nog kleinere delen.

Een Amerikaanse president had op zijn tafel een bordje staan met de tekst The buck stops here (De verantwoordelijkheid kan niet verder worden afgeschoven). Zo is het ook met de verklaring van het bewustzijn van de mens: dieper kunnen wij niet gaan. The buck stops here (spreker wijst met zijn linkerwijsvinger op zijn hersenpan).