Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 13]

Markt, overheid en literatuur
door Paul de Grauwe

1. Over waarden. economische en andere

- De waarde van goederen en diensten wordt bepaald door de bereidheid van mensen om inkomen af te staan om ze te verwerven. Dit betekent dat goederen of diensten waarvoor niemand interesse toont waardeloos zijn, zelfs al heeft de productie ervan veel moeite en energie gekost. In deze visie hebben dingen geen intrinsieke waarde: er bestaat geen waarde die losstaat van het oordeel van de mensen die het product of de dienst wensen te verkrijgen. Deze economische waardeleer staat dicht bij de filosofie van Protagoras die zei dat de mens de maat is van alle dingen: er is geen plaats voor waarden die buiten de mens tot stand komen.

Als mensen iets waardevol vinden zullen ze bereid zijn ervoor te betalen. Indien ze weigeren voor iets te betalen (terwijl ze geld hebben), moeten we besluiten dat voor die mensen het aangebodene geen waarde heeft. Er zijn misschien andere mensen bereid er een deel van hun inkomen voor op te offeren.

Kunnen we deze ideeën op kunst, en in het bijzonder op de literatuur toepassen? De eerste reactie van vele mensen is negatief. Heeft de literatuur immers niet te maken met hogere waarden die het economische overstijgen? Indien hiermee bedoeld wordt dat de artistieke waarde van een boek immaterieel is, terwijl de waarde van een kilo cement bepaald wordt door zijn materiële inhoud, dan is deze reactie te begrijpen. Wat de economist bedoelt, heeft echter niets te maken met het onderscheid tussen het materiële en het immateriële. We kunnen aan de literatuurliefhebber evenzeer de vraag stellen of hij bereid is voor een boek te betalen. Als zijn antwoord negatief is hebben we meteen een aanduiding dat hij dit boek niet interessant, niet waardevol vindt. Het feit dat de waarde van het boek bij uitstek immaterieel is (niet in eerste instantie bepaald wordt door, bijvoorbeeld, zijn gewicht), is irrelevant voor de waardebepaling ervan. De waarde van een boek wordt bepaald door de mate waarin het voldoet aan een literaire behoefte.

Hoe kan deze waardeleer in overeenstemming gebracht worden met de alledaagse observatie dat we geen prijs betalen voor vele waardevolle dingen? Neem de schoonheid van een landschap met ondergaande zon. We kunnen er allen van genieten, en we betalen er niets voor. Betekent dit dat deze schoonheid waardeloos is?

Uiteraard neen. Er is veel waardevols dat de natuur ons geeft zonder een vergoeding te vragen. De econoom spreekt hier van vrije goederen. Ze vallen als manna uit de hemel. Zodra, echter, dit natuurschoon schaars wordt, sluipt de economische problematiek binnen. Wanneer natuurschoon dreigt te verdwijnen tengevolge van de industrialisatie, stelt zich het probleem hoeveel de mensen ervoor over hebben om het te bewaren.

Hetzelfde kan gezegd worden over de literatuur. In de mate dat literatuur gratis, dat wil zeggen zonder inzet van middelen, geproduceerd kan worden stelt er zich geen economisch probleem. Meestal kan literatuur echter slechts gerealiseerd worden door het aanwenden van schaarse middelen. Iemand moet betalen. De bereidheid om de kost te vergoeden is een maatstaf van de waarde die de mensen aan deze kunst hechten. Waarden in de kunst zitten in de ogen van de mens. Ze kunnen verschillen van mens tot mens. Er zijn geen objectieve of transcendentale criteria.

De waardeleer die ik verdedig leidt gemakkelijk tot misverstanden. Het feit dat we het criterium van bereidheid tot betalen gebruiken betekent niet dat hiermee de kwaliteit van een kunstwerk volledig wordt beschreven. Toch geeft het criterium ons een belangrijk inzicht in de preferenties van mensen. Het werkt als een signaal van wat men van een boek vindt. Achter dit signaal schuilt een gamma van gevoelens en waarden die we op een andere manier zullen moeten achterhalen.

[p. 14]

Een tweede misverstand kan rijzen over de rol van de kunstenaar. De visie die ik verdedig over waarde in de kunst geeft een belangrijke rol aan de ‘consument’, het publiek. Het publiek bepaalt uiteindelijk de waarde van wat de kunstenaar aanbiedt.

Wat is dan de rol van de kunstenaar (de ‘producent’)? Is hij een louter passief iemand die registreert wat er in de maatschappij leeft? Dit zou een karikaturale interpretatie zijn. In mijn visie is er plaats voor de kunstenaar die weliswaar inspeelt op de artistieke vraag die in de gemeenschap bestaat, maar die tegelijkertijd creatief is, nieuwe ideeën ontwikkelt, en zodoende invloed uitoefent op de artistieke normen. Het nieuwe dat de kunstenaar brengt, zal echter op een zeker ogenblik erkend moeten worden door publiek. Zonder een dergelijke erkenning bestaat de kunstenaar niet. Een schilderwerk, toneelstuk, of boek dat door niemand gewaardeerd wordt is waardeloos. In deze visie heeft de miskende kunstenaar alleen nog de troost dat een toekomstige generatie zijn kunst zal begrijpen en waarderen.

Het belang van de ‘consument’ betekent niet dat elke kunstenaar kunst moet creëren in functie van een publiek. Vele grote kunstenaars hebben zich nooit aan publiek gestoord. Zij worden gedreven door een behoefte om te creëren, en stellen niet de vraag of hun kunst in de smaak zal vallen.

Dit belet niet dat het publiek uiteindelijk rechter is. Het publiek is een filter, die vele artistieke producten verwerpt en er enkele uit selecteert. De geschiedenis is vol personen die zichzelf grote kunstenaars vonden. De meesten zijn nu vergeten omdat ze de erkenning van een publiek hebben gemist.

2. Problemen met de economische waardeleer

- Sommige mensen hebben een laag inkomen, en zouden wel bereid zijn voor kunst te betalen. Hun inkomen laat het niet toe. De kunst zal dan vooral de preferenties van de hogere inkomensklassen weerspiegelen. Dit probleem stelt zich in veel mindere mate in de literatuur dan, bijvoorbeeld, in de schilderkunst. Om een schilderij van van Gogh te betalen heb je veel geld nodig. Om een boek te kopen niet. Dit was vroeger anders. De technologische ontwikkeling heeft ervoor gezorgd dat het boek nu beschikbaar is voor haast iedereen.

Sommige kunstuitingen hebben een collectief karakter. Dit wil zeggen dat hun bestaan heel de gemeenschap ten goede komt, zonder dat een individu er een exclusief recht op kan uitoefenen en zonder dat individuen uitgesloten kunnen worden van de consumptie ervan. In dat geval zal het niet volstaan beroep te doen op de individuele bereidheid tot betalen. We zullen beroep moeten doen op een collectief beslissingsproces.

Dit probleem is belangrijk voor een aantal kunstvormen (zoals stadsarchitectuur). Het is onwaarschijnlijk dat het een grote rol speelt in de literatuur. Het boek heeft weinig te maken met een collectief goed (in de economische zin). Wie niet betaalt wordt uitgesloten van het genot van het boek, en wie het boek niet wenst te hebben kan niet gedwongen worden het te lezen. Het boek is een privaat goed.

Het feit dat het boek geen collectief goed is, betekent niet dat er geen belangrijke externaliteiten zijn bij de productie en de consumptie ervan. (Het spijt mij dat ik als econoom een dergelijke ontluisterende terminologie gebruik). De belangrijkste externaliteit kan als volgt beschreven worden. Een groot literair werk laat sporen na buiten de groep van mensen die het gelezen hebben. Zo zal een meesterwerk dikwijls een invloed hebben op het taalgebruik. Het zal de beeldvorming, het ideeëngoed, de emoties beïnvloeden niet alleen van de lezers van het boek maar ook, dankzij andere communicatiekanalen, van velen die het nooit gelezen hebben.

Dit is een belangrijk aspect van de waarden in de literatuur. Deze waarden overstijgen het individuele. Het gevolg is dat de individuele bereidheid tot betalen geen goede maatstaf meer is voor de literaire kwaliteit van een boek. De individuele koper zal met deze externe effecten geen rekening houden. De vraag is of de overheid een helpende hand moet toesteken. Ik kom hier op terug.

Als gezegd is artistieke waarde gelijk aan erkenning door een publiek. Is het dan niet mogelijk dat de consumenten het ‘echt waardevolle’ miskennen? In de literaire wereld leeft het idee dat het publiek onmondig is. En dat er een elite bestaat die beter weet. Die elite moet in deze visie beslissingen nemen.

Dit is vreemd, want het waardevolle bestaat niet los van het oordeel van mensen. Het kan nu wel zijn dat een minderheid van mensen oordeelt dat de meerderheid het verkeerd heeft. Dit is een recht van elke minderheid. Deze minderheid kan dan twee dingen doen. Om te beginnen, kan ze

[p. 15]

voor het ‘echt waardevolle’ betalen zodat het niet verloren gaat. Wanneer zij dit weigert te doen, kan de vraag gesteld worden of ze wel overtuigd is van wat ze beweert.

Ten tweede kan deze minderheid een poging ondernemen om de meerderheid ertoe te brengen het ‘echt waardevolle’ te erkennen. De historische evolutie van de literatuur (en de kunst in het algemeen) wordt gekenmerkt door het fenomeen dat een minderheid (een elite) nieuwe waarden ontdekt, en dan propageert in de rest van de samenleving. Het gebeurt ook dat minderheden er niet in slagen de rest van de gemeenschap te overtuigen van het belang van hun artistieke idealen. Weinig elites kunnen dan de verleiding weerstaan om hun gebrek aan overtuigingskracht te verklaren met vermeende domheid van het grote publiek.

De visie over waarden in de kunst en de literatuur die ik hier verdedig, is lange tijd de dominerende opvatting geweest. De kunstenaar was tot in de negentiende eeuw artistiek en materieel afhankelijk van het oordeel van zijn sponsors (een koning, prins of rijke koopman) of van een publiek van kunstliefhebbers. Sinds de romantiek is hierin verandering gekomen. De idee dat het kunstminnend publiek het uiteindelijk oordeel moest vellen over de kwaliteit van de kunst werd steeds weer verworpen. In plaats daarvan werd de kunstenaar verheven tot een nieuwe god, tot de enige instantie die over de waarde van de kunst mocht oordelen. Het publiek werd op de achtergrond geschoven als de passieve instantie die zou moeten aanvaarden wat de kunstenaar als waardevol beoordeelde.

3. De literatuur en de markt

- Hoe beslissen we hoeveel middelen (geld) naar de literatuur gaan? Wie dit geld krijgt? Middelen moeten vrijgemaakt worden om aan de amateur- of professionele schrijver toe te laten zijn talenten te ontplooien. De romanschrijver moet een inkomen verwerven, anders zal hij niet kunnen functioneren.

Er zijn veel mensen met literaire ambities die aanspraak zouden kunnen maken op deze beperkte middelen. Te veel om iedereen te voldoen. We zullen een selectiemechanisme nodig hebben om het kaf van het koren te scheiden. Het marktsysteem is zo'n mechanisme. We passen het toe in het economisch leven. In de literaire wereld wordt het ook toegepast.

Een boek kan in een markt gekocht worden zoals andere goederen en diensten. De auteur (de producent) schrijft boeken en verkoopt ze. Hij treedt hier in concurrentie met talloze andere auteurs (waarvan een deel overleden is). De succesrijke auteur slaagt erin een publiek te vinden, dat bereid is voor zijn kunst te betalen. De auteur die hier niet in slaagt zal andere bronnen van inkomsten moeten vinden. In dit marktsysteem zullen de consumenten beslissen welke de succesrijke kunstenaars zijn. Het marktsysteem is dus een stelsel dat selecteert op basis van de individuele bereidheid tot betalen.

De kracht van dit systeem is de haast ongelimiteerde vrijheid die het verschaft aan de auteur. Deze vrijheid is de basis geweest van grote artistieke creativiteit. Er zijn echter ook problemen met het marktsysteem. Een aantal heeft te maken met het feit dat het gebaseerd is op de individuele bereidheid tot betalen. We zagen dat dit problemen opriep, vooral dat van het bestaan van externe effecten. Kan het marktsysteem dat probleem opvangen?

Het traditionele antwoord van de econoom is negatief. De prijs die in een markt tot stand komt weerspiegelt alleen de individuele vrijheid tot betalen, en niet de externe effecten, die mogelijkerwijze belangrijker zijn. Het traditionele antwoord van de welvaartseconomie leidt tot de conclusie dat de overheid, die verondersteld wordt de externe effecten te kennen, moet optreden met subsidies.

Dit traditionele antwoord lijkt mij onbevredigend, om twee redenen. Ten eerste zijn er in het marktmechanisme ook mechanismen die de externe effecten een prijs geven. Laten we een voorbeeld nemen. Garcia Marquez is voor velen (ook voor mij) een uitzonderlijk groot schrijver. Zijn invloed en uitstraling gaan verder dan de club van mensen die zijn boeken hebben gelezen. Hij creëert dus grote externe effecten. Welnu, Marquez wordt in een marktsysteem hiervoor rijkelijk betaald. Miljoenen mensen kopen zijn boeken wegens de uitstraling en naamsbekendheid van de auteur. Deze naamsbekendheid geeft hem een spreekbuis in de wereld die weinig mensen hebben, en levert hem interviews en spreekbeurten op die zijn inkomen nog vergroten. Zijn reputatie wordt in een marktsysteem wel degelijk geremunereerd.

Het tweede probleem van de traditionele welvaartsanalyse is de impliciete hypothese dat de overheid de externe effecten kent, en bereid is ze

[p. 16]

met subsidies te bevorderen, die functie zijn van deze externe effecten. Deze hypothese is verre van plausibel. Ik kom hierop terug wanneer ik het argument voor overheidsinterventie in de literatuur bespreek.

Het marktsysteem botst op vijandschap in grote delen van de artistieke en literaire wereld. Deze vijandschap is gebaseerd op bezwaren die zoals ik wil aantonen misvattingen over de werking van de markt weerspiegelen.

Er bestaat een wijd verspreide vrees dat het marktsysteem leidt tot commercialisering van de literatuur en een ‘vervlakking’ van de literaire productie en consumptie in de hand werkt. Is deze vrees gerechtvaardigd?

Om op deze vraag te antwoorden moeten we de inhoud van het bezwaar preciezer maken. Het bezwaar gaat uit van de idee dat in een marktsysteem de producent goederen en diensten produceert en verkoopt om zoveel mogelijk winst te maken. We kunnen de houding van de producent als ‘commercieel’ bestempelen, omdat voor hem het product niet het doel is van zijn acties. Een goed product is slechts een middel om meer winst te maken.

In de literatuur (en in de kunst in het algemeen) is het anders gesteld. Al zijn de meeste auteurs eropuit om met hun literaire producten een inkomen te verwerven, toch is dit doel ondergeschikt. Voor de schrijver is het product het ultieme doel. Zijn literaire en dus ook zijn menselijke ontplooiing vindt hij in het literaire product zelf. Wanneer we nu het marktmechanisme op de literatuur loslaten zal deze gecommercialiseerd worden. Degene die literatuur produceert zal er, in een marktsysteem, in eerste instantie op uit zijn winst te maken. Het literaire werk wordt daar een middel toe. Hieruit kan geen goede literatuur voortkomen.

Zoals gezegd, is deze opvatting sterk verspreid. Voor velen is ze vanzelfsprekend. Toch denk ik dat ze gebaseerd is op een gebrekkig inzicht in het marktsysteem.

Om te beginnen is het contrast tussen de motieven van ondernemer en kunstenaar overtrokken. Het is niet waar dat de ondernemer als enig doel heeft winst te maken en dat het product dat hij verkoopt daar een middel toe is. Vele ondernemers hebben uiteenlopende doelstellingen. Hetzelfde kan gezegd worden over de kunstenaar. Het is karikaturaal te stellen dat kunstenaars alleen bekommerd zijn om het artistieke. Velen onder hen willen ook een groot inkomen verwerven. Kunstenaars zoals Rubens en Picasso waren niet vies van geld. Het feit dat geld belangrijk was voor hen, vermindert geenszins de kwaliteit van hun kunst.

De meeste mensen hebben complexe doelstellingen. Er zijn weinig mensen voor wie alleen winstbejag telt. Tevens zijn er weinig mensen voor wie alleen de kunst telt. De meeste mensen streven vele doelstellingen na. We kunnen alleen stellen dat voor de kunstenaar het winstmotief meestal niet zo doorslaggevend zal zijn in zijn dagelijks handelen als bijvoorbeeld voor de bankier.

Het verschil in doelstellingen van de kunstenaar en van de bankier is echter irrelevant voor de hele discussie over commercialisering. Om dit duidelijk te maken nemen we het voorbeeld van het archetype van de kunstenaar voor wie de kunst alles betekent, en geld niets. Hij produceert kunst en gaat volledig op in wat hij doet. In een marktsysteem zal deze kunstenaar goed verdienen, als zijn kunstwerken erkenning vinden bij een publiek. Dit inkomen heeft hij niet actief gezocht. Het valt hem als het ware in de schoot omdat hij iets doet dat de artistieke snaar van andere mensen raakt.

Het kan natuurlijk ook anders. Vele kunstenaars zetten zich met hart en ziel in voor de kunst, en krijgen hiervoor geen of weinig beloning. De reden is dat ze geen mensen vinden die de waarde van hun kunst appreciëren. Deze minder gelukkige kunstenaars staan soms alleen in hun geloof dat zij waardevolle dingen doen. Zij zullen in een marktsysteem geen inkomen realiseren. Dit probleem leidt tot een tweede bezwaar tegen het marktsysteem.

We kennen allemaal het voorbeeld van Van Gogh, Baudelaire, Rimbaud: kunstenaars die door hun tijdgenoten miskend zijn.

Het is belangrijk in te zien dat het probleem van zulke miskende kunstenaars zeer algemeen is. Het ontstaat niet alleen in het marktsysteem. De kunstenaar wordt in gelijk welk systeem geconfronteerd met het probleem dat hij anderen moet overtuigen van het waardevolle van zijn kunst. Hij botst hier op het conservatisme van velen, die moeite hebben met het aanvaarden van nieuwe ideeën. In een marktsysteem zal hij op het conservatisme botsen van een groot deel van het publiek. In een systeem waar een staatsbureaucratie, of een commissie van deskundigen het geld uitdeelt aan kunstenaars, heeft hij hetzelfde probleem. Deze ambtenaren, deskundigen

[p. 17]

en politici zijn ook tijdgenoten, met gelijkaardige conservatieve reflexen. Het staat niet vast dat het voor de kunstenaar en schrijver makkelijker is om geld te krijgen van ambtenaren en experts dan van consumenten in een markt.

In feite worden de meeste kunstenaars door hun tijdgenoten erkend. We hebben de romantische mythe gecreëerd van de miskende kunstenaar. De meeste kunstenaars die we vandaag kennen waren ook gekend en geëerd in hun tijd.

[p. 18]

Dit bezwaar houdt verband met het bezwaar van de commercialisering. Velen vrezen dat in een marktsysteem waar alles moet renderen, alleen de massakunst zal kunnen overleven. Het marktsysteem geeft natuurlijk ook aan de grote groep van mensen met eenvoudige smaak een stem. Vandaar dat in dat systeem het populaire in de literatuur een brede erkenning zal genieten. De boeken van Paolo Coelho genieten een ruime afzetmarkt.

De ruime verspreiding van gemakkelijke literatuur is echter geen hinderpaal voor de verspreiding van moeilijke. De liefhebbers van James Joyce vinden ook hun gading in een vrije markt. Het feit dat Paolo Coelho tien of honderd keer meer verkocht wordt dan James Joyce vermindert in genen dele de mogelijkheden van Joyce-liefhebbers om van hun geliefkoosde literatuur te genieten. Moeilijke boeken bestaan naast gemakkelijke boeken.

De markt laat een brede waaier van preferenties toe. Ze spreekt geen waardeoordeel uit over wat betere literatuur is. En hier wringt het schoentje. De literaire elite verdraagt het niet goed dat in een marktsysteem gemakkelijke en moeilijke literatuur op dezelfde wijze worden behandeld. De elite beschouwt zijn eigen kunstbeleving als superieur, en die van de massa als minderwaardig. In het marktsysteem wordt in feite geen oordeel geveld. De neutraliteit van de markt is een fundamentele bron van vijandschap vanuit de culturele elite, en verklaart waarom de elite pleit voor een systeem dat een hiërarchie in de kunst herstelt.

De voorgaande bezwaren, hoewel populair, wegen niet zwaar. Er is een bezwaar dat zwaarder weegt, en dat zou kunnen leiden tot een correctie door de overheid.

Kunstproductie veronderstelt ‘knowhow’ en ervaring. Een persoon die kunstenaar wil worden zal gedurende een periode in zijn kunstenaarsloopbaan waarin hij kennis en ervaring opdoet moeilijk aan een inkomen geraken.

Dit probleem ontmoeten we niet alleen in de kunst. We vinden het ook in het bedrijfsleven. Ondernemingen die nieuwe technieken willen ontwikkelen, of nieuwe producten willen lanceren zullen tijdens de ontwikkelingsfase geen inkomen hebben. Om dit probleem te overbruggen zullen ze zich meestal wenden tot de kapitaalmarkt. Ze zullen geld lenen dat hun toelaat de periode waarin ze geen eigen inkomsten realiseren te overbruggen.

De vraag is nu of kunstenaars die nieuwe projecten willen uitwerken op dezelfde vlotte manier kredieten zullen verkrijgen als ondernemingen. Sommige economisten betwijfelen dit. Een onderneming die een lening aanvraagt kan gewoonlijk materiële activa (onroerende goederen, machines, etc.) in onderpand brengen. Dit vermindert het risico van de crediteur. De kunstenaar die met een artistiek project bij de bankier terechtkomt heeft gewoonlijk geen materiële activa die hij in onderpand kan brengen. Hij heeft alleen zijn eigen ‘menselijk kapitaal’. Dat kan hij niet in onderpand brengen. Het gevolg is dat de crediteur een lening aan een kunstenaar heel riskant zal vinden. Hij zal ofwel een hoge rente eisen, of gewoon de lening weigeren.

Dit is een reëel probleem van het marktmodel: de overheid heeft hier een rol te vervullen, door bijvoorbeeld goedkope leningen aan kunstenaars toe te staan. Vermits dit probleem zich vooral stelt bij jonge en onbekende kunstenaars hebben we hier een argument voor overheidssteun aan jong kunstenaarstalent.

Samengevat: de markt wordt in de literaire (en artistieke) wereld met argusogen bekeken. De vijandschap van de literaire wereld is meestal gebaseerd op een gebrekkige kennis van de werking van de markt. Toch is de markt als selectiemechanisme niet zonder problemen. Ten eerste heeft dat te maken met de externe effecten van literaire werken. De markt biedt hier wel oplossingen aan die echter nog onvoldoende kunnen zijn om de externe effecten die uitgaan van literatuur volledig op te vangen. Ten tweede biedt de markt misschien te weinig kansen aan jonge schrijvers die aan het begin van hun literaire ontwikkeling staan.

4. De overheid en de literatuur

- Het theoretisch argument voor steun aan de literatuur dat gebaseerd is op externe effecten, is onbetwistbaar. De vraag is hoe deze overheidssteun moet worden verleend. De overheid kan niet aan elkeen die beweert een groot schrijver te zijn, geld toestoppen. Selectie is noodzakelijk en het selectiecriterium moet zijn de capaciteit van auteurs om externe effecten te creëren. Dit betekent dat de overheid informatie moet hebben om deze effecten te beoordelen. Auteurs die goede literatuur met de verhoopte externe effecten zullen voortbrengen worden niet op voorhand herkend. Hoe moet de selectie door de overheid dan georganiseerd worden?

[p. 19]

Twee modellen zijn tot nu toe gebruikt. Het eerste model werd in het Ancien Régime frequent toegepast. De koning, prins of paus nodigde grote schrijvers (en andere kunstenaars) uit aan zijn hof om zijn lof te bezingen. Dit heeft in een aantal gevallen grote literatuur voortgebracht. Het heeft ook dikwijls tot culturele en literaire repressie geleid die de successen overschaduwden. Het is duidelijk dat weinigen vandaag nog een dergelijk model wensen, alhoewel er in literaire en artistieke kringen een heimwee is blijven bestaan naar de goede oude tijd toen sommige heersers kunstminnende personen waren.

Het tweede model is een poging om aspecten van het model van het Ancien Régime toe te passen in een moderne democratie. De overheid kan geen schrijvers meer vragen om haar lof te zingen. In plaats daarvan delegeert zij de taak om de literatuur te steunen aan deskundigen. Deze selecteren de goede schrijvers en geven hun financiële steun. Dit model wordt in Nederland en België toegepast. Leidt het tot de selectie van auteurs die literaire waarden zullen creëren die ten goede komen aan een ruimere groep mensen dan de lezers van de boeken? Men kan dit betwijfelen. Het probleem met deskundigen is dat ze meestal dezelfde sociologische en culturele achtergrond hebben. Ze hebben meestal universitaire studies gedaan. Ze vertegenwoordigen een nauw spectrum van maatschappelijke inzichten en behoeften. De kans is groot dat de deskundigen deze auteurs selecteren die het best hun eigen ‘esoterische’ inzichten zullen reflecteren. Of we in zo'n systeem de auteurs selecteren die de grootste maatschappelijke impact (externe effecten) zullen hebben is twijfelachtig. De kans is groot dat de gesubsidieerde auteurs hun werk zullen conformeren naar de kwaliteitscriteria die de deskundigen hanteren. Het gevaar is dat de gesubsidieerde literatuur maatschappelijk gemarginaliseerd wordt.

Een tweede motief voor mogelijke overheidsinterventie is de gebrekkige manier waarop jonge onervaren schrijvers in een marktsysteem aan hun trekken kunnen komen. In principe is het antwoord dat de overheid de jonge en beloftevolle auteurs tijdelijk moet steunen. Maar ook hier ontstaan selectieproblemen.

Toch lijkt het argument voor overheidssteun aan jonge schrijvers (in de vorm van beurzen bijvoorbeeld) sterker dan het algemene argument voor overheidssteun, besproken in de vorige sectie. We hebben eerder gezien dat de markt mechanismen ontwikkelt om de auteurs met grote uitstraling (externe effecten) te belonen. In het geval van jonge auteurs zonder ervaring zijn deze marktmechanismen heel zwak. De overheidsinterventie is dan dringend nodig.

Bovendien minimaliseert het tijdelijk karakter van de steun aan jonge schrijvers de problemen rond de selectie. Dit leidt tot de conclusie dat de overheidsinterventie ten voordele van de literatuur zich moet concentreren op de jonge schrijvers. Het beleid kan dan ook ingekaderd worden in een beleid dat meer aandacht besteedt aan het literaire (en het artistieke) in het onderwijs.

Er zijn in het voorafgaande niet veel domeinen geïdentificeerd waarin de overheid op een vruchtbare manier kan optreden om de literatuur te steunen. Er blijft nog een domein over, de vaste boekenprijs. Dit instrument van overheidsbeleid wordt door de grote meerderheid van de literaire wereld voorgestaan als het middel om de literatuur en de leescultuur te bevorderen. Maar is het dat wel?

De vaste boekenprijs is een eufemisme voor een prijsverhoging. Immers, alle voorstellen die in het kader van de vaste boekenprijs op tafel liggen voorzien dat boekhandelaars geen prijskortingen meer zullen mogen toestaan. Sommige voorstanders van de vaste boekenprijs blijven beweren dat de vaste boekenprijs het boek dan goedkoper zal maken, maar het verbod op prijskortingen kan niet anders dan het boek duurder maken.

Hoe kan een maatregel die de prijs van het boek zal verhogen de leescultuur bevorderen, zoals door de voorstanders wordt beweerd? Er worden allerlei verhalen verteld die moeten aantonen dat op termijn een vaste boekenprijs goed is voor het boek en voor de leescultuur. Een veel gehoord verhaal is het volgende. De prijskortingen worden vandaag vooral op de bestsellers verleend. Door deze prijskortingen te verbieden zullen de winstmarges op de verkoop van bestsellers stijgen. Deze hogere winstmarges geven dan aan de boekhandelaars de mogelijkheid om de prijs van het ‘goede boek’ dat moeilijker verkoopt, te verlagen en zo bij te dragen tot de leescultuur.

Dit verhaal gaat ervan uit dat de boekhandelaar een filantroop is. Is het niet beter ervan uit te gaan dat hij zijn extra winst op zak zal steken in plaats van een geschenk te geven aan een elite van lezers die graag moeilijke boeken leest?

Maar laten we even veronderstellen dat boekhandelaars filantropen zijn en graag geschenken

[p. 20]

uitdelen. Is het zinnig dat de overheid dit gedrag stimuleert door de vaste boekenprijs op te leggen? Het antwoord is negatief. Immers, het betekent dat de vaste boekenprijs ertoe zou bijdragen dat de lezers van bestsellers (een grote groep) betalen voor het plezier van de lezers van moeilijke boeken (een kleine groep die meestal wel de middelen heeft om duurdere boeken te betalen). Hoe dit de leescultuur moet bevorderen is een mysterie. Gelukkig zal het niet zover komen omdat de boekhandelaars het goede en moeilijke boek niet zullen subsidiëren wanneer ze een vaste boekenprijs krijgen.

Een ander veel gehoord verhaal over de wonderen die de vaste boekenprijs voor de leescultuur zal verwezenlijken is als volgt. De hogere winstmarge die gerealiseerd zal worden op de verkoop van bestsellers zal de boekhandelaars ertoe aanzetten betere service te verlenen. Bovendien zorgen deze extra winstmarges ervoor dat meer kleine boekhandelaars in leven blijven. Door het groter aantal boekhandelaars wordt de leescultuur indirect gediend.

Het probleem met dit verhaal (en ook met het vorige trouwens) is dat de hogere prijs van de boeken de mensen ertoe zal aanzetten minder boeken te kopen. Wat men hierover ook moge beweren, het boek is als een ander product: als het duurder wordt kopen de mensen er minder van. Het is dan ook niet zeker dat de boekhandelaars extra winst zullen maken dankzij de vaste boekenprijs. Het zou wel eens kunnen dat hun winst daalt. Door de concurrentie van de elektronische substituten van het boek die almaar goedkoper worden, zou een beleid dat het boek duurder maakt de neergang van de literatuur kunnen bespoedigen, en de boekhandelaars meesleuren in de afgrond.

Dit laatste wordt bevestigd door de ervaring met een vaste boekenprijs in Frankrijk. De Franse wet-Lang voerde in het begin van de jaren tachtig een vaste boekenprijs in. Deze wet heeft niet belet dat de kleine boekhandelaars in Frankrijk minstens even snel uit het straatbeeld zijn verdwenen als bij ons. Een opvallend nevenverschijnsel van de wet-Lang was dat grote boekhandelaars als fnac hun commerciële inspanningen en hun dienstverlening hebben verhoogd en op die manier een intensere concurrentie hebben gevoerd tegen de kleine boekhandelaars.

Zowel in Frankrijk (met een vaste boekenprijs) als in België (zonder vaste boekenprijs) is het aantal kleine boekhandelaars op dramatische wijze gedaald. Hun plaats werd ingenomen door grote boekhandels met een ruimer aanbod van titels. Dit is een onvermijdelijke trend die in vele andere takken van de distributie wordt waargenomen. En deze trend gaat helemaal niet gepaard met een verschraling van het aanbod, integendeel. De daling van het aantal boekwinkels in de laatste twintig jaar is gepaard gegaan met een stijging van het aantal titels, en dus van de keuzemogelijkheden van de lezer. Hetzelfde fenomeen heeft zich voorgedaan in de voedingssector waar het aantal winkels drastisch is gedaald en tegelijk het aanbod van waren enorm is verruimd. Degenen die beweren dat de afwezigheid van een vaste boekenprijs tot een verschraling van het aanbod leidt zouden beter naar de feiten moeten kijken.

De vaste boekenprijs heeft niets met cultuur en alles met commercie te maken. De boekensector probeert een kartel te organiseren en is erin geslaagd de culturele en literaire wereld voor haar kar te spannen. Paradoxaal genoeg zal de vaste boekenprijs noch de commerciële belangen van de sector noch de leescultuur dienen. Door het duurder maken van het boek zal dit broze product nog sneller ten prooi vallen aan de elektronische concurrenten. Dit zal de achteruitgang van het boek versnellen zodat ook de inkomsten van de boekhandelaars dalen. De vaste boekenprijs, als instrument van het cultuurbeleid, is een vijand van het boek en de leescultuur.