Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 9]

Eén tegen allen, allen tegen eén
door Willem Brakman

De vraag of er in deze tijd nog geschreven kan worden is alleen maar op het eerste gehoor een dwaze. De aanzwellende stortvloed aan boeken zou het tegendeel doen vermoeden, maar is voor het schrijven van hoogwaardige literatuur geen gunstig teken. Hoe slechter er wordt gelezen, hoe meer er wordt geschreven, een andere regie zou de beoogde omzet maar in hoge mate hinderen. En er wórdt slecht gelezen. Ik, na een lang lezingleven met vragen uit de zaal, kan daarover oordelen want mijn publiek was een geselecteerd publiek, dat wil zeggen geïnteresseerd en weetgierig, en dat geselecteerde publiek las slecht. Mijn mening is dan ook dat de hoogwaardige literatuur bedreigd is, een bewolkt bestaan lijdt, daar het niet meer om de kwaliteit van de inhoud gaat maar om het aantal volume-eenheden dat over de toonbank wordt geschoven. Een prijzenbeleid waar zo langzamerhand niemand meer de weg in weet, het debuutrumoer, de reclame, het genie van de maand, het schandaal en de opspraak kweken het goed verkopende boek en dit verandert ongemerkt, als het ware onzichtbaar door de blikkerende presentatie, in ‘Het goede boek’. Dit is geen onhoudbaar natuurproces, het goede boek is zeer trendgevoelig, vereist veel overleg, vergaderen en marktanalyse en er is niet veel verbeeldingskracht voor nodig om ons voor te stellen dat het talent van de schrijver voor de ‘campagnemakers’ niet tot de meest gewaardeerde factoren behoort, al was het maar om het eigenzinnige en weinig plooibare dat deze gave aankleeft. Dit moge overdreven klinken en is het ook (‘Ach, man lernt wenn man muss,’ zei Kafka) maar hier laat ik gelden wat Adorno over de psychoanalyse meedeelde, namelijk dat zij alleen in haar overdrijvingen waar is.

Wij leven in het tijdvak van het modernisme, aan het begin waarvan een merkwaardige, zeer talentvolle figuur stond wiens diepe inzichten nu wel paradigmatisch mogen worden genoemd: Rimbaud. Op zijn negentiende zei hij de literatuur vaarwel en vertrok naar Abessinië. Een ernstig symptoom, vooral dat laatste, maar er waren nog wel meer grote waarschuwers, zoals Baudelaire, Musil, Canetti, Kafka, Benjamin, Kraus. Zij zagen de noodlottige gevolgen van het onvermogen om de wereld van de geest in politiek en economie te integreren. Zij zagen en wisten: zeker zij hebben de vooruitgang niet veroorzaakt, maar hebben haar ook niet kunnen verhinderen.

De kunst, die in het modernisme kritisch is ingesteld en die wil laten zien wat ideologie verbergt, had zich hier in alle kracht en pracht kunnen ontvouwen, maar liet het afweten. Men bedenke de schrikwekkende uitroep en opmaat van Rimbaud dat het tijdperk der moordenaars was aangebroken. Freud en Canetti, hoewel elkaars tegenpolen, bieden in deze vruchtbare lectuur. De eerste beschrijft het sombere lot van het individu dat carrière maakt in het totaal door instituten bestuurde instituut Samenleving en illustreert dit, niet oninteressant in een eeuw die een holocaust heeft gekend, met een onvermogen tot liefhebben omreden dat wij niet beminnenswaard zijn. Canetti is niet minder zorgelijk en wel over de koppeling massa en macht en de dreiging daarin van een paranoïde ontaarding. Canetti legt ook grote nadruk op het overwinnen van de aanrakingsangst in en door de massa en onderstreept hiermee de zo fysieke en duistere kant van dit fenomeen, de adhesie, de cohesie, zijn klomp-, klont-, bonk- en gramwezen, de neiging tot het anorganische, zijn overtuigingskracht als zwaarte, druk, en speels hiermee verbonden de onderdrukking.

De komst van de techniek gaf aan de massa een geheel nieuwe dimensie, haar historie vormde zich in de negentiende eeuw en Poe's Man of the crowd, Huxley's Brave New World, en Orwell's 1984 geven de oorsprong wel zo ongeveer aan. Wie zal deze schrijvers een scherpe blik ontzeggen? Venijnige pennen, zeker, maar verwijzend naar een autonoom en vrij bewustzijn. En dit ondanks de macht der massa. Die macht is zichtbaar, haar mythologische gestalten zijn het sta-

[p. 10]

dion, de autobaan, het viaduct, de brug, de rotonde, het pretpark, het vandalisme. Wie voelt, speurt en ruikt niet in de koopavonden de lokroep der uitstalkasten, de seksualiteit der waren, het vervoerd ondergaan in koopkracht! Maar zij is ook onzichtbaar: radio, krant en televisie richten zich niet op de massa voornoemd, maar produceren ‘en masse’, dat wil zeggen zijn gericht op de massamens die zich heeft teruggetrokken in zijn privé-sfeer en zich daar, ten onrechte, persoonlijk aangesproken voelt. Binnen kijkt de massamens elektronisch naar buiten, buiten is hij met transistor en telefoon weer binnen. Warenhuizen en winkelcentra ademen de sfeer van thuis: de aankleding, het innige licht, de zachte muziek, de spulletjes. Kortom: hij is overal en dus nergens, opgenomen in het dichte web der communicatie is hij zichzelf kwijtgeraakt. Exemplaar van een soort, kent hij geen ander zijn dan als de anderen zijn. Een enkele maal valt hij buiten deze ban, bij een plotselinge ziekte en de schrikbarende vereenzaming na het vonnis, maar ook daar waart de opvang en de begeleiding rond.

Tot de massacultuur, historisch onvermijdelijk door de greep die monsterondernemingen op het totale leven hebben, hoort de standaardisering van het bewustzijn. Hier verschijnt de esthetisering van het subject op het toneel. Dat wil zeggen, het subject dat zichzelf verhandelt als het bijzondere. Men kan het ‘verdinging’ noemen, technificering van het innerlijk, maar het is psychologie verstrikt in de tijdgeest. De onder het mom van openheid of saamhorigheid of bekentenisnood gehouden uitverkoop van het individuele zelf. Tumoren, sterfbedden, verfilmingen van agonale processen, laatste interviews, de mufste perversies, alles ligt in de aanbieding als de totale verkoopbaarheid van zichzelf, de eigen gestandaardiseerde uniekheid wordt zorgvuldig afgekamd op haar marktwaarde. Er wordt tot in het virtuoze toe gebruik gemaakt van marktmechanismen, waarin dezelfde schaamteloosheid en vijandigheid is te herkennen van de kunstindustrie.

Het produceren van waar voor de markt is uiteraard niet voldoende; ook het afzetgebied moet worden geëxploreerd en uitgediept, via een zorgvuldige differentiatie van het zo wurgend monotone en eenvormige, een pseudoverfijning middels een hiërarchie van seriekwaliteiten afgestemd op de verschillende hoogten der inkomens. Ondersteund door een continue, alom aanwezige reclame, waarvan men de dieptepsychologie niet moet onderschatten, wordt zo ook de consument geproduceerd, één die zich wrijvingsloos in het geheel voegt. Onderschat dit alles niet, hier is sprake van een geheim, een weefsel van magische krachten, raadselachtige identificaties, een fascinerend onrecht in de verdeling der goederen, een ongrijpbare, onbegrijpelijke oriëntatie en dat is het fetisjisme, de aanbidding van het zelf gemaakte, dat als zodanig evenwel niet wordt herkend. Het is een hypnose van het hoogste niveau, een glans zelfs, zij het dan een morbide. Maar één vloekpsalm is niet genoeg, te veel is er bijvoorbeeld in de kunstindustrie verdwenen: de dialectiek van moment en totaliteit, de autonomie van het bewustzijn, de vrijheid die kritiek mogelijk maakt, de persoonlijke ervaring en het gereflecteerde oordeel, het avontuur van zien, lezen en luisteren om hun onvoorspelbaarheid.

Is er dan nog hoop? Het beste antwoord hierop lijkt mij een krachtig nee. Wij leven in een maatschappij waarin de productie tot een doel in zichzelf is geworden, de van krachten bolstaande mens is in het sacrale van de waar gesijpeld, de steriele overmacht van steeds hetzelfde en het geloof dat alles hebben niet genoeg is. Een absolutum is de dynamiek van een ongebreideld doen, een ononderbroken baren van onverzadigbaarheid dat als gezond en voor de eeuwigheid geldend aan het begrip natuur is toegevoegd. Niet het verslappen in welvaart is te vrezen maar de blinde woede van het maken, vermomd als behorend tot de alnatuur der collectiviteit. In dit geheel is de ontwikkelde individualiteit een bezienswaardigheid geworden en bij tijden een handig alibi. Dit is de tijd van de pseudo-individuen, van sterren, iconen, bekende landgenoten, de amorf en immer bereidliggende hysterische bewondering van helden, hermetische cercles tot en met de kleurrijke onderlaag der zonderlingen, van hen die kastelen bouwen uit lucifers, alleen maar slootwater drinken, vast in kabouters geloven of communiceren met de planeet Or. Het huidige individu is een product voor de markt, monument van tot niets verplichtende ideeën, -ismen en stijlen. Het kost moeite die eenling te ontwaren waaraan nog een spoor van humaniteit kleeft, in een samenleving die de mens privé omkapselt, niet zozeer om hem te breken alswel breekt. Conclusie kan hier zijn: massa is algemene geldigheid als dwang, individualiteit daarentegen is het moment van distantie, van autonomie en daarmee van kritiek, met andere woorden de algemene geldigheid als vrijheid.

[p. 11]

Na dit zorgvuldig somber gehouden beeld is het niet onaardig, al was het maar uit vormgevoel, een positieve kant op te zoeken in de cultuur en wel in de literatuur, daar ik nu eenmaal een literator ben. Bijvoorbeeld door te wijzen op de mogelijkheid van de literatuur om alternatieve werelden te beschrijven. Merkwaardig genoeg is dit thema weinig gehanteerd; als ik bij het modernisme blijf, dan zijn de enige boeken met een hoog soortelijk gewicht in dezen die van Huxley en Orwell. Blijkbaar is utopie, hoe ironisch en venijnig ook opgeroepen, geen aantrekkelijk literair onderwerp en het geloof in een samenleving waar totaliteit en waarheid samenvallen maar klein. Draait men de zaak echter om en vraagt men naar de oorzaken van zoveel schrijnende tekorten in de actualiteit, dan glijdt men onhoudbaar af naar de vakgebieden: de antropologie, sociologie, economie. Ook hun lokroep is weinig overtuigend, daar de literatuur nu eenmaal het gebied is waar het dilettantisme hoogtij viert. Niets is zo vervelend en ‘out of place’ in de literatuur als een vakgebied, een gebied waarin wel alles duidelijk wordt maar dat toch niet doet begrijpen. Eerder is de literator een soort partizaan, een spion, dubbelspion, die er niet tegenop ziet zich met een leugentje uit de moeilijkheden te redden. Men bedenke, of gedenke hier de essayist die zich tussen de wetenschappen, de filosofie en de kunst beweegt en deze zo mogelijk tegen elkaar uitspeelt.

Dit alles voert ons met enige welwillendheid naar een ander plan, dat van het waarom wij de pen willen opnemen. Nu heeft de ervaringswerkelijkheid op die vraag wel enige antwoorden, zoals liefde, gemeenschap, vrijheid, welstand, geluk. Het is een diversiteit van antwoorden die als vanzelf naar het gemeenschappelijke doet vragen. Hoe meer men naar een overkoepelende betekenis zoekt, hoe meer antwoorden zich aandienen. Er zijn er zoveel dat wij naar het verzwegen uitgangspunt grijpen, niet naar de inhoud, maar naar de vorm. Zin vervat in structuur. Hier nu moet ik terugvallen op Kafka's parabel van de poortwachter. Dit is wel de meest geïnterpreteerde gelijkenis uit de wereldliteratuur en dus welhaast een zwaktebod in mijn betoog, dat mij echter in staat stelt over de inhoud kort te zijn. Een man meldt zich aan de poort van de Wet en vraagt om toegelaten te worden. Dit wordt hem geweigerd, maar een leven lang houdt hij dit verzoek vol en speelt alle maar denkbare argumenten uit die echter door de poortwachter stuk voor stuk worden ontkracht. Eindelijk sterft de man, maar hij wenkt de wachter naderbij voor nog een laatste vraag, namelijk waarom zich in al die tijd geen ander aan de poort heeft gemeld. Deze poort, zegt dan de wachter, was alleen voor u bestemd.

Niemand die bij zinnen is zal willen ontkennen dat deze parabel zin heeft, al is zij niet afsluitend te formuleren. Hier wordt zin mogelijkheid tot interpretatie, in deze parabel ad absurdum gevoerd, maar wat van de tekst blijft is de weigering tot rust te komen, of anders een advies om alle interpretatie te vermijden. De context, het uiterst concieze van Kafka's taalgebruik, zijn instrumentele taal van de ambtenaar maakt dit echter onmogelijk en wijst nadrukkelijk op de mogelijkheid van zin. In Wachten op Godot van Beckett, een wachten op wat niet komt, wat nooit zal komen, ontstaat merkwaardigerwijze een inzicht tot in alle details toe, zelfs op de plaats waar opeens het lied ‘Een hond kwam in de keuken’ wordt gezongen. Onder het eindeloze wachten weten de twee landlopers in hun gebabbel steeds weer het absoluut laatste woord te doorbreken en telkens weer hernieuwt zich hun inventiviteit. In deze uitzichtloosheid heeft zin zich genesteld in een door niets gesteunde vitaliteit. In een ander stuk van Beckett, Eindspel, waarin het gaat om een samenleving die haar mensen tot nog maar stompen heeft weten te reduceren en waarin alleen wat losse herinneringen ronddrijven, is de intentie een absolute zinloosheid te betrappen wel zeer duidelijk, maar deze interpretatie zelf is al een zin toevoegen. Zingeving voorkomen is een opgave vergelijkbaar met de psychologische test waarin men tien tellen niet aan een olifant mag denken.

Centraal in het modernisme staat de autonomie van het bewustzijn en de vrijheid, en van dit laatste getuigt hier de kunstenaar. Hij overtreedt de canon der verboden en acht zich aan niets gebonden. Dit niet ten detrimente van de moderne kunst; de interpretatie blijft een kostbaar goed, een feest van de geest gezien de stukken van Beckett, Pinter, de zo intrigerende en stimulerende taalverwildering, stagnatie en levensafkeer van Robert Walser, of de werken van Kafka die zich ook niet lieten vastleggen op de waarheid van de Leer. Kunst zoekt naar onderwerpen waaraan de geest zich meten kan, zoals de zin van haar bestaan in een wereld als deze, een onderzoek dat niet alleen ontstaat uit de vaak genoemde verwondering maar er ook in uitmondt. Waar

[p. 12]

het hier op aan komt is te herkennen dat alle aangeboden oplossingen minder zijn dan de beloften door het werk gedaan, zodat de vraag naar het hoe of wat, het waartoe en waarom niet tot zwijgen wordt gebracht. De zin ervan is het opschuiven van het verdoemlijke ‘zo is het’ tot het uiterste.

Niet alles is zo meervoudig interpreteerbaar, anders zou het voorgaande een zwaktebod zijn. Het geldt bijvoorbeeld niet voor systemen waar alle begrippen vastliggen, zoals in de Aristotelische logica, en ook niet voor de esthetica, zoals in de triviaalliteratuur die de werkelijkheid ineen doet schrompelen tot een cliché en waar de voorspelbaarheid boven in het vaandel staat. Maar ook in de zogenaamde hogere literatuur vereist de meervoudige interpretatie nog een essentiële aanvulling. Waar de geest zich zo graag presenteert als de eenheid der tegendelen, vindt hier de reflectie als geheel haar tegendeel in de ervaring. De ervaring bevat verwijzingen naar een punt in de ontstaansgeschiedenis van het subject waarop het zelf nog niet aanwezig was. Eerst in de distantie, het de dans ontsprongen zijn ontstaat een subject dat tegenover zich het ervarene vindt. Er is de schrik der voorwereld, de mimicry en er is de beslissende stap achteruit en het in het oog vatten. Deze ervaring omvat een verraad aan dat wat zonder begrip of woord was en dat pas ontstaat als het wordt opgeheven. Er blijft een weet-hebben van deze diffuse achterkant, de overmacht eens van de natuur. Het is eerder een verduidelijking dan een feit: sporen ervan zijn terug te vinden in het begrip mimesis, in een subject dat de werkelijkheid niet aan zich onderwerpt zoals bijvoorbeeld in de techniek, maar zich weet te verliezen in het object. Hier moet geen beroep worden gedaan op een argumentatie maar op een herkennen, herkennen hoe de ervaring van een kunstwerk onophoudelijk wordt bedreigd door het raadselkarakter. Het is de erfzonde van het ‘meer’ dat in de gereflecteerde ervaring niet is opgenomen en dat eens werd afgeschoven: de volheid van een naadloze eenheid, het bijzondere, dat wat per definitie niet in begrippen opgaat.

Filosofie duidt, de wetenschap verklaart, maar de kunst toont... en wel dat wat zij niet zeggen kan. Dit is meer dan de gelaagdheid in de kunst, haar categoriale opbouw, meer dan de structuur en haar interpreteerbaarheid, meer dan haar intentie; het is het taboe dat op ieder antwoord rust als het de noblesse van het raadselkarakter, het onzegbare negeert. Uit ieder kunstwerk staart het raadsel ons aan, als bij de sfinx zijn de vragen vele maar is het antwoord steeds hetzelfde. Reflectie dient in de kunst opgenomen te zijn, die anders zal verworden tot een vijand van de logos; maar haar raadsel laat zich alleen vangen door een omspelen met configuraties der samenstellende elementen, een toetsen en tasten dat te vergelijken zou zijn met een legpuzzel. Dan richt men zich niet op iets achter het raadsel, maar op het raadsel zelf en wel met invallen, uitproberen, hernemen en opnieuw beginnen tot opeens alles in elkaar past. Dit is geen oplossing in begrippen maar een esthetica van het plotselinge, het inzicht.

Meent men hiermee de zaak in de knip te hebben, dan slaat het raadsel elders weer de ogen op. Eerst de ratio plus de mimesis schenken die volheid van ervaring die de tienduizenden bezoekers van het museum beletten en onmogelijk maken.

Conclusie: het pogen moet zijn de dwang der rationaliteit te temperen door haar te verrijken met dat wat aan het begrip ontsnapt. Dit alles zou moeten doen opschrikken want in de massa is geen moment aan te wijzen dat qua diepte van ervaring en verfijndheid der kritiek kan wedijveren met de individualiteit. Dat doet het echter niet en dit heeft zoals veel in de kunst ook een algemene betekenis want ik zou het bovenstaande aan een menigte op een woelig plein, vol onrust om sociale motieven en staande op het dak van een auto niet graag uitleggen. Dat spijt mij oprecht daar het hier niet zozeer gaat om een noodzakelijke aanvulling van de reflectie maar om een beslissende.