Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 2]

[612]

Deze maand

Nederland heeft geen grote literaire en intellectuele traditie. Dat is geen schande, en ook geen reden om te doen alsof de zaken anders liggen. Helaas gebeurt juist dat te regelmatig om nog toeval te zijn. Zo stijgt tegenwoordig al gauw een geur van lichte hysterie op zodra het over literatuur gaat. Het lijkt alsof wij - kooplieden en dominees - ons gebrek aan cultureel zelfvertrouwen manmoedig proberen te overschreeuwen. Daartoe reiken we veel en duurbetaalde literaire prijzen uit, celebreren we kleine boekjes met lange recensies, verblijden chique stichtingen schrijvers met giften opdat zij altoos schrijver kunnen blijven, en koesteren we in het algemeen een ernstige eerbied - ja, ware devotie - jegens literaire uitingen.

Het is blijkbaar niet voldoende dat we deze eeuw al een handvol begiftigde auteurs hebben gehad, die een handvol memorabele boeken schreven. We willen meer - steeds meer. Ieder jaar, neen, iedere week hongert men thans naar een nieuw meesterwerk en een nieuwe maître à écrire. Geen wonder dat er zovele worden ontdekt, never mind het ploeterend proza, de zwoegende zinnen, de krakende constructies en de zielloze stijlbloempjes. Geen wonder ook dat in ons land een miljoen mensen zelf schrijver willen worden - en elk cultureel tijdschrift weet dat hun pen veeleer neigt naar poëzie en literair proza dan naar het genre dat in het Engels non-fiction heet, dat in Duitsland verschijnt in Sachbücher, en dat de Fransen essai noemen. Het Nederlands kent geen woord voor deze schrijverij, die steunt op argumenten in plaats van fantasie, en dit tekent de plaats ervan in ons geestesleven. Dat iemand met heldere zinnen een begrijpelijk betoog kan schrijven, is bij ons geen vanzelfsprekendheid - niet onder kooplieden en dominees, en ook niet onder schrijvers.

Des te meer aardigheid scheppen wij erin hier in Hollands Maandblad enkele bijdragen te publiceren waarin culturele oerkrachten, het geld en de literatuur, de rekenarij en de schrijverij, de kassa en de kunst samenkomen - of althans met een mengeling van eerbied en wantrouwen elkander de maat nemen. Over ‘Waarde en prijs van literatuur’ werd onlangs gesproken aan de Universiteit van Groningen, en wij presenteren hier de bijdragen van Arjo Klamer, Willem Brakman, Paul de Grauwe en Jan Pen, die voor ons blad door hen werden heroverwogen en herschreven.

Denk niet licht over dit onderwerp. Het gaat niet over het feit dat een futiele fjordenroman het populairste literaire boek onder Nederlandse lezers blijkt. En het gaat ook niet over het feit dat economen - vertegenwoordigers van wat Thomas Carlyle ‘die lugubere wetenschap’ noemde - slechts achteraf de waarheid kunnen voorspellen. Er staat hier meer op het spel: de vraag naar de waarde en prijs van literatuur gaat over de onoplosbare innerlijke spanning in de moderne samenleving.

Ik bedoel dat geletterdheid duur betaald wordt - evenals het gemis daaraan. Hoop en vrees, angst en twijfels, individuele smaak en collectief verlangen naar een universele cultuur - ze zijn alle vruchten van dezelfde geseculariseerde stam, die wij nooit meer voor de zekerheid van bijgeloof en andere religies willen ruilen. En deze vruchten maken nergens zulke goede prijzen als op de literaire markt.

Schrijvers schrijven voor de eeuwigheid, lezers lezen voor tijdelijke verlossing, en economen kijken hoofdschuddend toe. Wij denken trouwens dat het misschien wel andersom is. Ddzakelijk om een levendig literair klimaat veilig te stellen.

[p. 4]

De culturalisten hebben het vandaag de dag moeilijk. Hun bevlogen betogen boeten aan overtuigingskracht in. Hun suggestie, dat literatuur iets bijzonders is, en iets hogers, en daarmee iets dat recht op steun en bescherming van de overheid heeft, begint te irriteren. Het geïmpliceerde onderscheid tussen ‘high’ en ‘low culture’ ligt tegenwoordig namelijk onder vuur. Want wie durft nog te beweren, dat iemand die zich aan goede literatuur wijdt beter is dan iemand die op een motor crosst of op het net surft? Toch lijkt een dergelijk oordeel de onvermijdelijke consequentie van het betoog, dat literatuur goed is voor de mens. De twijfels hieraan vertalen zich in afkalvende subsidies aan bibliotheken en politieke ondermijning van de boekenkartels.

De grote vijand van de culturalistische geestesgesteldheid is de economische wijze van denken. En deze lijkt niet te stuiten. Eindelijk halen economen hun gelijk. De bastions van het openbaar vervoer, het hoger onderwijs en de zorg zijn reeds goeddeels geslecht. De gesprekken gaan steeds meer over klanten en consumenten, banen, privatisering, efficiëntie, markten en marketing, en steeds minder over solidariteit, collectieve voorzieningen, het recht van de zwakkeren en subsidies, zoals gewoon was in deze branches. Nu lijken ook de werelden van de kunsten te zwichten voor de overmacht. Leg uw oor te luisteren in de bestuurskamers van musea, theaters en andere kunstinstellingen en het zal u opvallen hoe vol de dames en heren zijn van marketing, de markt opgaan, tarifering, productiviteit, de klant, de markt, en - kan het erger? - het product. Dat is economentaal. De nieuwe staatssecretaris van Cultuur en Media bevestigt de trend. Van der Ploeg is een econoom en liet dat direct na zijn aantreden weten ook. Zijn taal was vol van de markt, van prikkels en natuurlijk was hij kritisch over de subsidies - want economen hebben een aangeleerde argwaan ten aanzien van overheidssteun.

Het economengesprek gaat niet over de bijzondere waarden van literatuur waar de culturalisten vol van zijn. Doorsnee economen interesseren zich niet voor bevlogen verhalen over literaire tradities en het cultureel erfgoed. De emotionele, esthetische en spirituele belevenissen komen in hun boeken niet aan de orde. Volgens hen gaat het hier om subjectieve inschattingen van de waarde van literatuur en zij hebben geleerd daar geen waarde aan te hechten. In hun woordenboek staat waarde gelijk aan prijs. De waarde van literatuur zijn zij geneigd af te lezen aan de prijs die literatuurliefhebbers willen betalen voor boeken en bibliotheken. Ze hebben hoe dan ook een voorkeur voor het stemmen met geld op de markt boven een politieke stemming. Mensen moeten zelf beslissen. De klant is koning. Dus terwijl de culturalisten zich in de eerste plaats identificeren met degenen die kunst maken, en pas op een verre tweede plaats met de belangstellenden, zoekt de economische denker de kant van de consument op. Een Van der Ploeg wil daarom eerst weten wat de burgers hebben aan al die kunstsubsidies en de vaste boekenprijzen. Hij wil weten of de consument beter wordt van een overheidsinterventie.

De bril van de econoom werkt zonder meer ontnuchterend. Wanneer de culturalisten het literaire belang van de bibliotheek ophemelen valt het de econoom op, dat op ieder geleend boek een subsidie van ongeveer vier gulden zit; dat een groot deel van de uitgeleende boeken weinig met literatuur te maken heeft (zoals streekromans), en dat vooral gezinnen met hogere inkomens profiteren. Kijkt Van der Ploeg naar de vaste boekenprijs dan is het zijn aangeleerde reactie om tegen te zijn. Zijn belangrijkste argument is dat consumenten er niet mee gediend zijn want die nemen liever een bestseller voor een spotprijsje mee uit de supermarkt. Het argument dat vaste prijzen noodzakelijk zijn voor een rijk geschakeerd aanbod maakt weinig indruk. De econoom kan hier verwijzen naar landen als Zweden waar het aanbod van titels nog rijker en meer geschakeerd zou zijn dan hier, ondanks de toegestane prijsconcurrentie. En dat de goede boekhandel het onderspit zal delven, zou toch onvermijdelijk zijn met de opkomst van het digitale winkelen. Nu al kunnen we via internet onze boeken thuis geleverd krijgen. En het is gemakkelijker ‘browsen’ op het net dan in de goede boekhandel. Amazon.com houdt je zelfs op de hoogte van nieuwe publicaties op het gebied van jouw belangstelling. Daar kan de boekhandel niet tegenop. De markt wint uiteindelijk toch. Althans dat is de overtuiging van een rechtgeaarde econoom.

Culturalisten hoeven zich niet direct gewonnen te geven. Om niet onder te doen voor de economen zouden zij kunnen wijzen op de economische betekenis van literatuur. Boekhandels en uitgeverijen genereren immers ook banen en daar gaat het toch om? Economen zijn niet onder de indruk. Zou de minister van Cultuur van de ene dag op de andere alle goede literatuur ver-

[p. 5]

bieden, dan zal er veel commotie zijn en zullen kranten grote foto's afdrukken van boekhandelaren die hun deuren sluiten, maar in de economische statistieken zal deze actie hoegenaamd geen effect laten zien. Daar is de sector gewoon te klein voor, zeker wanneer we de tijdschriften erbuiten houden. Een miljard gulden aan omzet (in algemene boeken) lijkt veel maar is dat niet als we beseffen dat een beetje supermarkt al meer dan 100 miljoen omzet. Neem tien supermarkten en je hebt al meer economische activiteit dan de hele boekenbranche bij elkaar. Gaat het om de banen dan kunnen we beter twee nieuwe universiteiten oprichten. Culturalisten die het spel met economen proberen mee te spelen, maken weinig kans. Nee, de waarde van literatuur moet meer zijn dan haar economische waarde.

Economisch, sociaal en cultureel kapitaal - Om uit de klemmende greep van de economische retoriek te komen, stel ik voor onderscheid te maken tussen drie soorten vermogens, of kapitalen. In de eerste plaats is er het economisch kapitaal dat staat voor het vermogen inkomen te genereren. Een boek representeert economisch kapitaal in zoverre het in staat is inkomen te genereren voor haar producenten. Het is in dit geëconomiseerde klimaat moeilijk verder te denken dan dit vermogen. Alles lijkt om geld te draaien.

[p. 6]

Gelukkig is er meer, tenminste als we er woorden voor hebben. Daarom krijgt het begrip sociaal kapitaal recentelijk veel aandacht. Dit is het vermogen tot het vormen van sociale relaties en het genereren van solidariteit, vertrouwen en andere sociale waarden. Hoe sociaal kapitaal toeneemt, weten we niet goed. Literatuur kan daar wellicht een bijdrage aan leveren. Met goede boeken op de plank onderscheiden we ons van mensen zonder die boeken; onze titels zenden signalen uit die voor een goede verstaander aanleiding kunnen zijn ons al dan niet te waarderen, of zelfs lief te hebben. Literatuur is onderwerp van gesprek en brengt daarom mensen bij elkander, zoals in de vele boekenclubjes en leeskringen. Wellicht speelt literatuur ook een rol in het voeden van sociale en morele waarden. Door het lezen van goede boeken zouden we wel eens goede mensen kunnen worden (alhoewel ik daar het bewijs nog van moet zien).

De betekenis van het sociaal kapitaal is niet moeilijk onder de aandacht te krijgen, ook al blijft de precieze invulling moeilijk. Met het zogenaamde culturele kapitaal is het moeilijker gesteld. Het blijft hoe dan ook een moeilijk te vatten grootheid en over wat het moet voorstellen bestaat dan ook grote onenigheid. Zo klopt het misschien ook. Want juist het echt waardevolle in het leven, zoals het geloof, de hoop en de liefde, moet onaantastbaar blijven om haar waarde te behouden en te kunnen blijven inspireren. Cultureel kapitaal is wat mij betreft dan ook het vermogen te inspireren en geïnspireerd te worden. Het cultureel kapitaal is iets dat wij geïncorporeerd hebben maar het kan ook besloten zijn in een gemeenschap, zoals een stad. Oude gebouwen kunnen inspireren, maar leuke cafés, mooie pleinen en een grandioos uitzicht kunnen dat ook. De beleving van die inspiratie vereist wel een cultureel vermogen bij de mensen zelf. Niet iedereen heeft iets met een kerk en er zijn mensen die geen boodschap hebben aan pleinen en uitzichten.

Literatuur kan een onderdeel zijn van het cultureel kapitaal van een gemeenschap maar de waarde ervan bestaat bij de gratie van het cultureel kapitaal van de leden van de gemeenschap. De productie van literatuur in Nederland is mogelijk onder meer dankzij de man op de camping van de Hoge Veluwe die een conflict met zijn vrouw wil trotseren, alsmede de schoonheid van het wild negeren, om zich in een dik boek te kunnen verdiepen. En dat is waarschijnlijk alleen denkbaar als zijn omgeving signalen en tekens produceert die aangeven dat het lezen van goede boeken goed is.

Kapitalen en waarden -De drie soorten kapitalen, of vermogens, duiden op een drietal waarden die literatuur kan opwekken. Literatuur genereert economische waarden door banen en inkomens te scheppen. Boekhandelaren, uitgevers, auteurs en critici leven ervan en dat is natuurlijk niet te versmaden. Daar staat tegenover dat onze man op de Hoge Veluwe een deel van zijn economisch kapitaal moet opgeven om een hele dag te kunnen lezen. Literatuur kan ook sociale waarden versterken door gespreksstof aan te reiken, normen over te dragen, een bindende factor te zijn voor (taal) gemeenschappen en tal van mensen (lezers, schrijvers, uitgevers) bezig te houden. Literatuur is bindend wanneer mensen elkaar herkennen in een gedeelde kennis van specifieke boeken en gedichten. Bindend is ook de literatuur die geschiedenis maakt en tradities vormt. En waar literatuur mensen depressief maakt, of minderwaardig doet voelen (omdat hen de tijd of kennis ontbreekt om goede boeken te lezen), doet het afbreuk aan het bestaande sociale kapitaal. Gek genoeg komen deze sociale waarden nauwelijks aan bod in discussies over de waarden van literatuur.

De culturalisten benadrukken vooral de culturele waarden die literatuur vertegenwoordigt. Deze kunnen op allerlei niveaus opereren, aldus de semioticus Barend Van Heusden (1996). Een boek kan iets betekenen voor een individu in een specifieke historische context, maar het kan ook betekenis hebben omdat het onderdeel is van een bepaalde literaire stroming of traditie. Van Heusden noemt Vondel die in Nederland nog altijd sterk gewaardeerd wordt ook al lezen weinigen zijn teksten. Belangrijk is ook de waarde van literatuur als een vorm van betekenisgeving, haar ‘semiotische waarde’. Terwijl de wetenschap problemen oplost, is de (semiotische) waarde van literatuur juist dat zij een probleem van betekenis vorm geeft en aldus de ervaring ervan overdraagt zonder haar op te lossen. Noem dat haar waarde als kunstvorm. Een goed boek houdt mensen op allerlei manieren bezig. Critici schrijven erover, geleerden houden zich ermee bezig, studenten wijden er scripties aan en het blijft op leestafels liggen. Een goed boek blijft prikkelen en tot de verbeelding spreken. Een minder goed boek heeft die uitwerking niet.

[p. 7]

Antwoorden - Wat betekent dit nu alles voor de vragen die de lezende man bij mij opriep? Ik realiseer me dat ik niet op duidelijke antwoorden afsteven maar eerder aan het problematiseren ben geslagen. Het onderscheid tussen de verschillende waarden en vormen van kapitaal is ongetwijfeld verwarrend, ook ik zit zo nu en dan met de handen in het haar.

Belangrijk is dat de literatuur gegenereerd wordt door waarden en op haar beurt weer vele waarden genereert, waaronder economische, sociale en culturele. Hoe dat precies in zijn werk gaat, blijft min of meer giswerk. Dit alles ligt misschien voor de hand, maar ik kan nu beter uit de voeten met de vragen die de lezende man op de Hoge Veluwe veroorzaakte.

Ik kan niet weten wat de man beleeft door zich een dag lang in de natuur te verdiepen in een dik boek. Het heeft, dunkt me, weinig tot niets met economische waarden te maken maar veel met culturele en wellicht sociale waarden. Ongetwijfeld leest hij die dag omdat hij al zoveel daarvoor gelezen heeft. Lezen is een behoefte geworden als gevolg van zware investeringen in zijn cultureel kapitaal. Het kan zelfs zo sterk zijn dat hij zich rot voelt als hij die dag niet gelezen heeft. Of de vruchten van zijn investeringen in het vermogen te inspireren of geïnspireerd te worden ooit geplukt zullen worden blijft onduidelijk. Misschien heeft onze man die dag bijzondere ervaringen, misschien ook niet.

Het is wel onwaarschijnlijk dat hij zijn directe omgeving weet te inspireren. De kans dat de man over zijn boek kan praten met zijn vrouw is miniem. En hoewel de culturalisten hoog opgeven over de waarden en betekenissen die goede literatuur aandragen, is het denkbaar dat de effecten negatief zijn zoals wanneer de man gedeprimeerd raakt door wat hij gelezen heeft en vervreemdt van zijn vrouw die genoeg krijgt van een

[p. 8]

sombere en weinig spraakzame man aan het avondeten. Welke waarden literatuur in de persoonlijke sfeer genereren, is dus moeilijk te zeggen als we de man en zijn omgeving niet kunnen ondervragen.

Verder vroeg ik me af of het plaatje van een lezende man in de Hoge Veluwe typisch is voor de Nederlandse context. Het bovenstaande maakt tenminste duidelijk dat dit een goede vraag is. Want het gaat hier om de sociaal-culturele context waarin literatuur functioneert. Een lezende man stimuleert het lezen; lezen veel mensen en gaan gesprekken erover dan wordt het moeilijk zelf het lezen voor gezien te houden. Literatuur verliest haar sociale waarden in kringen waar het lezen vooral de ondertitels op de buis betreft en niemand wat heeft met goede boeken. Allerlei cijfers wijzen uit dat Nederlanders gemiddeld meer lezen dan Amerikanen (maar minder dan de Scandinavische landen).

Ten slotte kon ik niet nalaten me af te vragen wat de afschaffing van de vaste boekenprijs zou betekenen voor de lezende man. Niet veel is mijn conclusie, ook al geef ik grif toe dat het voorafgaande betoog haar niet zonder meer ingeeft. De vaste boekenprijs heeft in de eerste instantie te maken met het economisch kapitaal van literatuur en dat draagt, zoals we hebben gezien, weinig bij aan de waarden van literatuur. Wat dat betreft hebben culturalisten gelijk. Desalniettemin kom ik met behulp van het onderscheid tussen economisch, sociaal en cultureel kapitaal tot de slotsom dat de vaste boekenprijs in Nederland op sterven na dood is, maar ook dat de standaard economische argumenten voor afschaffing tekort schieten.

Ik ga voor het gemak voorbij aan het feit dat Nederland geen vaste boekenprijs kent, alleen een verticale prijsbinding. Uitgevers kunnen zelf de prijs van hun boeken bepalen en de prijsbinding voorkomt alleen dat Free Recordshop en andere zaken onder die prijs verkopen. Reeds is bepaald dat deze regeling niet geldt voor stripboeken en buitenlandse boeken en zodra de distributie via internet echt vleugels gaat krijgen, zal ook de verticale prijsbinding onhoudbaar blijken. De bestaande praktijk verkeert dus in haar nadagen. Het ministerie van Economische Zaken zal het pleit winnen van het ministerie van oc&w, wellicht met behulp van de ambtenaren van de Europese commissie. Mijn stelling is dat de opheffing niet ten koste van de waardering voor literatuur hoeft te gaan mits de culturalisten op gepaste wijze reageren. In mijn pleidooi neem ik stelling tegen de economische motivatie voor afschaffing.

Mijn betoog gaat als volgt. Hoewel literatuur een belangrijke waarde als literatuur heeft, komt het merendeel aan waarden in sociale situaties tot stand. Ik lees omdat u leest, of omdat ik voor de zoveelste keer gehoord heb dat ik een boek moet lezen. Leest niemand om me heen en gaan de gesprekken ook nooit over literatuur, dan wordt het mij wel erg gemakkelijk gemaakt om af te zien van het lezen van goede boeken. Ook al lezen we in ons eentje, de ervaring van het lezen is uiteindelijk vooral sociaal. Verwijst iemand naar De Scheepsjongens van Bontekoe, dan gebeurt er van alles en nog wat bij me, maar de verwijzing laat mijn zoon koud want in zijn omgeving leeft dat boek niet. (Hij heeft sociaal gesproken meer aan De Kleine Kapitein). Een markt set-up waar direct afgerekend wordt en waarden tot prijzen gereduceerd worden, zou wel eens onvoldoende voeding kunnen geven aan deze sociale waarden, en er zelfs afbreuk aan doen.

Gaat het om de waarde van de literatuur (of wetenschap) dan klopt de klant-is-koning van economen niet. Het is onwaarschijnlijk dat literatuur tot haar recht komt en gewaardeerd kan worden in een sfeer waarin persoonlijk gewin en individuele keuze de overheersende waarden zijn. Waardering van literatuur vraagt om een betrokkenheid die een markt set-up vrijwel niet stimuleert. Afschaffing van de boekenprijs kan de betrokkenheid van lezers bij de wereld van literatuur vergroten wanneer het hen dwingt door middel van bijdragen aan fondsen, en met persoonlijke inzet te werken aan een levendig literair klimaat met goede literatuur die breed toegankelijk is. Naast een commercieel circuit waarin uitgevers en auteurs goed verdienen aan grif betalende klanten, heeft de literatuur ook een informele sfeer nodig waar tal van mensen door hun inspanningen en financiële bijdragen de literatuur waardevol maken. Hoe groter en sterker deze informele sfeer is, hoe groter de waarde van literatuur in een samenleving.

Bron

Barend van Heusden and Arjo Klamer, ‘The Value of Culture: A Dialogue’ in Arjo Klamer (ed), The Value of Culture (Amsterdam University Press, 1996): pp 44-55.