Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 54]

Nog éénmaal: 1968
De geboorte van de nul-dimensionale mens
door Bastiaan Bommeljé

[wat vooraf ging: in ‘Hollands Maandblad’ 607/608 (juni/juli 1998) werd betoogd dat ‘1968’ wel onderwerp is van een cultuurstrijd met politiek correcte ondertonen, maar nog nauwelijks wordt begrepen als historisch vraagstuk. We onderkennen wel dát er iets gebeurde in die periode, maar we weten bij lange na niet precies wát er toen gebeurde en wanneer het eigenlijk gebeurde.]

De jaren na de Tweede Wereldoorlog stonden in de gehele westerse wereld in het teken van restauratie. Die restauratie betrof niet alleen de materiële schade van de oorlog, maar ook de mentale en intellectuele schade. Heel even had die restauratie de schijn van een nieuw begin (in Nederland met de poging tot doorbraak der verzuilde verhoudingen; in Groot-Brittannië met de onmiddellijke vervanging van Churchill door een Labour-regering onder Attlee; in de Verenigde Staten met de pragmatische Truman), maar al snel kreeg de restauratie sombere, verkrampte en reactionaire ondertonen.

De vraag is gerechtvaardigd of de Koude Oorlog hiervan de oorzaak dan wel het gevolg was - waarschijnlijk beide. Toch is het onzin de jaren vijftig af te schilderen als een grauwe periode van louter conformisme en anti-modernistische hysterie. De restauratie-tendens werd immers gelegitimeerd met een onmiskenbare vernieuwingsideologie, die voortkwam uit het trauma van de oorlog. Dit was een complex en uiteindelijk zelfdestructief mengsel. In intellectueel en artistiek opzicht waren de jaren vijftig daardoor behalve een tijd van restauratie ook een tamelijk wilde tijd vol experimenten. Alles van wat wij thans associëren met ‘de jaren zestig’ - seks, drugs en rock'n'roll - was reeds volop aanwezig in de decade daaraan voorafgaand. En dat gold zeker voor de moderne maatschappijkritiek, die bijna typisch oor de jaren vijftig was.

Het grote verschil was evenwel dat deze ontwikkelingen en verschijnselen (‘Beat’-generatie; existentialisme, de ‘Vijftigers’, protestmarsen, ‘counter-culture’, Martin Luther King, Erich Fromm, Herbert Marcuse) nog niet zo gemassaliseerd, geïndustrialiseerd en geëxploiteerd waren als zij dat tijdens de jaren zestig zijn geworden. In zekere zin had de tegencultuur de wind nog wat tegen - was het dus een waarachtige tegen-cultuur - terwijl zij die later in de rug kreeg.

Hier ligt de kiem van een antwoord op de vraag wat ‘1968’ betekent, en tegelijkertijd op de vraag waarom dit jaartal zo'n symboolfunctie vervult in het huidige begrip van de contemporaine geschiedenis. Ik bedoel dat het een vergissing is te menen dat de jaren zestig een unieke periode waren vol plotselinge verandering, vernieuwing, dynamiek en radicalisme. Sterker nog, de jaren zestig vervullen tegenwoordig weliswaar een functie als Gründungsmythe, als het boek Genesis van de Sprachherrschaftsklasse die destijds de verrassend snelle zegetocht naar de eliteposities maakte, maar ze vormen in het geheel geen waterscheiding tussen het verleden en de moderne tijd. Integendeel: in menig opzicht is ‘1968’ juist interessant omdat een duurzame fusie tot stand kwam tussen establishment en rebelse jeugd, tussen de vrije markt van de kapitalistische productiewijze en de vrije levenshouding van de anti-kapitalistische ‘tegencultuur’.

Wie wil lezen hoe lang de wortels van de jaren zestig terugreiken in de geschiedenis van de Verenigde Staten kan bijvoorbeeld The new radicalism in America 1889-1963 ter hand nemen dat Christopher Lasch al schreef in 1965 (het jaar na de Free Speech Movement in Berkeley). Belangrijker wellicht is echter de constatering hoezeer tijdens de jaren zestig werd uitgebaat wat in de jaren vijftig werd gezaaid. Dat was immers behalve de tijd van ‘De Familie Doorsnee’ ook de tijd dat in de vs cultuurcritici als James Baldwin en Dwight Macdonald konden publiceren in Esquire en Playboy, dat de milieu-activist Lewis Mumford en de dissident Irving Howe columns hadden in de New Yorker en Time, dat Margaret

[p. 55]

Mead schreef voor het veelgelezen damesblad Redbook, en dat maatschappijcritici C. Wright Mills en Erich Fromm op de televisie gevierd werden als auteurs van de best-sellers The Power Elite (1956) en The Sane Society (1955). Reeds in 1952 onthaalde de New York Times onder de wervende kop ‘This Is the Beat Generation’ de nieuwlichters William Burroughs, Jack Kerouac en Allen Ginsberg, die hun antiburgerlijke levensstijl daarna ook mochten uitdragen in Time, Life, Esquire en de New Yorker, terwijl Herbert Marcuse vanuit de elite-universiteiten van Columbia en Harvard de Amerikanen op zijn Eros and Culture (1955) vergastte.

En hoewel Nederland in de jaren vijftig wat culturele en intellectuele ontwikkeling betreft lichtjaren achterliep op de Verenigde Staten, drongen hier - waar de koningin in hoogsteigen persoon aanhangster was van ‘De Derde Weg’ - wel degelijk de geluiden door uit Parijs en van gene zijde van de oceaan. Een kritische houding tegenover de verzuilde maatschappij was duidelijk merkbaar in liberale en socialistische dagbladen zoals de Nieuwe Rotterdamsche Courant, Algemeen Handelsblad, Het Vrije Volk, Het Parool en in het weekblad Vrij Nederland onder H.M. van Randwijk, alsmede in tijdschriften zoals Wending en De Nieuwe Stem. Omdat intellectuelen destijds dit soort bladen nog daadwerkelijk lazen (en serieus namen), was de invloed ervan aanzienlijk.

Overigens ging het niet om een heldhaftige voorhoede die met gevaar voor eigen leven het springtij van maatschappelijke repressie trotseerde. De essentie is juist dat Wending en De Nieuwe Stem alsmede Vrij Nederland typisch bladen van de elite waren, en dat in al die netjes aangeharkte suburbia in de vs de werken van Wright Mills, Fromm, Hannah Arendt, Marcuse, Mead, Ginsberg, Mary McCarthy, Saul Alinsky, en Martin Luther King wortel schoten in the hearts and minds van de burgerij.

Van belang is eveneens te constateren dat de discussies die in de jaren vijftig werden gevoerd, en die in de jaren zestig het culturele landschap zouden gaan domineren, niet nieuw waren maar grotendeels het geredekavel continueerden uit de jaren twintig en dertig. De hoofdthema's waren nog steeds: Freud, Marx, de massacultuur, het totalitarisme, de technocratisering van de samenleving, het modernisme, de plaats van de mens in de geïndustrialiseerde maatschappij.

Het grote onderliggende thema van alle denkers in de jaren vijftig was de menselijke autonomie: de vraag waarom de mens steeds weer geneigd was te kiezen voor totalitaire ideologieën en conformistische groepsverbanden - en hoe hij daaraan kon ontsnappen. Fromm had zich al in 1941 uitvoerig over de kwestie gebogen in zijn De angst voor vrijheid, en aan de andere kant van het spectrum kwam ook de sombere anti-liberal Lionel Trilling er keer op keer op terug in zijn kritisch werk, zoals The Liberal Imagination (1951).

Hoewel op kleinere schaal was dezelfde tendens zichtbaar in het Nederlandse geestesleven. Het was zoals de jonge Amerikaanse historicus James Kennedy in zijn Nieuw Babylon in aanbouw. Nederland in de jaren zestig (1995) terecht beklemtoont: er bleek niet zozeer sprake van maatschappelijke vernieuwing als wel van een retoriek over de noodzaak tot vernieuwing die de maatschappelijke verhoudingen ondermijnde.

Het gevoel van crisis na de oorlog leidde aldus tot een met de tong beleden ideologie van vernieuwing binnen de bestaande orde, die daarmee z'n eigen existentie ter discussie stelde. Daarnaast gaf de snel expanderende economie - in Nederland was de loonexplosie in 1963 een sociaal-economisch keerpunt - aan de aanstormende elite, die was grootgebracht met de vernieuwingsretoriek, alle kans de aloude discussie over menselijke autonomie te vertalen in de jaren zestig as we know them. De erfenis van de jaren vijftig was kortom een nogal ingewikkelde verknoping van intellectuele zelfkastijding en maatschappelijke ontwikkelingen die gezamenlijk vrij baan boden aan de baby-boom generatie.

Zo blijkt ‘1968’ geen radicale breuk, maar een door de omstandigheden mogelijk gemaakte massalisering en exploitatie van een protest-houding die onder de oude elite wijdverbreid was. In veel opzichten dook de generatie van ‘1968’ in het bed dat hun ouders hadden gespreid.

Maar er was een groot en fundamenteel verschil tussen de protesthouding van voor en na ‘1968’. Voorheen waren intellectuelen en maatschappij-critici zich bewust - soms overbewust - geweest van hun historische wortels, van de lange intellectuele tradities waarmee zij in debat waren. Zij voerden hun discussies met een diep doorleefd verleden, maar de bloemetjesjeugd verklaarde die geschiedenis eenvoudig van de ene op de ander dag dood. Op een voor de oudere radicalen ongehoord ludieke, luchthartige en egotistische wijze claimde zij de originaliteit,

[p. 56]

uniekheid en autonomie waarmee hun voorgangers in de jaren vijftig zo omstandig hadden geworsteld.

In Nederland volgde overigens een in het algemeen razendsnelle accommodatie van de zittende klasse aan de nieuwe omstandigheden. De inschikkelijkheid ging met een verbijsterend gemak: er liggen slechts vier jaar tussen de in leer gehulde motorpolitie die in 1966 krenten-uitdelende hippies uiteen mepte en de toffe agenten met lang haar die meeswingden op het Kralingse Popfestival van 1970 dat onder welwillend oog van burgemeester en wethouders van Rotterdam in walmen van hasj was gehuld.

In de vs was de oude elite minder gemakkelijk te vermurwen. Veel oude dissidenten meenden dat in de jaren zestig hun intellectuele erfenis verwaterde en vulgariseerde: gedachten werden slogans, wijsgerige visies werden modieuze lifestyles, pijnlijke zelfanalyse werd overmoed, en de kritische toewijding ging verloren in wolken marihuana en lsd. Dat Lionel Trilling de ‘tegencultuur’ van de hippies veroordeelde als het summum van conformisme en een tragische illustratie van het menselijk tekort, is misschien niet zo verwonderlijk, maar ook radicalen als Arendt, Mead, Fromm en zelfs Marcuse waren niet altijd bijster enthousiast over de koers die werd ingeslagen door de jongeren.

Het probleem is echter dat het vraagstuk hier niet eindigt, maar pas begint. Wie de samenleving van voor 1968 en van na 1968 bekijkt, ziet niet alleen een nieuwe generatie machthebbers, een verandering van geesteshouding, van kijk op de wereld, en een gewijzigd palet van maatschappelijke symbolen en rituelen, maar ook veel dat hetzelfde is gebleven.

Wanneer we ons tot Nederland beperken, blijkt dat op politiek gebied de regenten-traditie niet is veranderd. Op sociaal-economisch gebied is er een situatie van concentratie en accumulatie van kapitaal die zelfs in geen nachtmerrie van de helden van ‘1968’ ooit is voorgekomen. Datzelfde geldt voor de druk tot consumeren. En toch is het ontegenzeglijk dat het gevoel van vrijheid en persoonlijk welbevinden enorm is toegenomen.

De duurzame verandering sedert de jaren zestig schijnt zo te liggen op het gebied van de persoonlijke en publieke moraal en tussenmenselijke verhoudingen. Maar geheel anders dan destijds voor mogelijk werd gehouden, is de ‘culturele revolutie’ samengesmolten met traditionele verhoudingen en instituties..

Zo komt het dat wij thans leven in de hoogtijdagen van het postrevolutionaire kapitalisme en van de postkapitalistische culturele revolutie. De opheffing van de traditionele tegenstrijdigheid tussen een maatschappijkritische geesteshouding en een consumptieve levenshouding is een van de verworvenheden van de jaren zestig.

Deze erfenis van ‘1968’ heeft geleid tot de bohemisering van de massa en de massalisering van de bohème. De ‘do-your-own-thing’ ideologie heeft gewonnen op alle fronten in de westerse wereld. Zo zijn zelfs de meest truttige damesbladen thans steunpilaren van de culturele revolutie, en hult zelfs degeen met een rijtjeshuis, een Opel Kadett en een abonnement op De Telegraaf zich in de nonchalante symboliek van de traditionele bohème. Dit heeft geleid tot een enorm toegenomen individuele vrijheid van handelen en denken, maar ook tot een grootschalige uitbating van het narcisme en egotisme dat - zoals de oude generatie maatschappijcritici terecht opmerkte - mede ten grondslag ligt aan deze levenshouding. Iedereen is thans hoofdrolspeler in zijn eigen drama, in zijn eigen ‘cultuur’.

Niemand zal beweren dat dit alles ‘slecht’ of ‘erg’ of ‘ten hemelschreiend’ is. Wat het wel waard kan zijn op te merken, is dat ‘1968’ in althans één aspect wel een daadwerkelijke breuk in de westerse beschavingsgeschiedenis betekent. Met de jaren zestig kwam er een einde aan het Bildungsburger-ideaal. Niet langer geldt het streven naar kennis, inzicht en culturele bagage als sleutel tot zelfverwerkelijking en emancipatie. Thans wil niemand meer ‘burgerlijk’ zijn, en dus wil niemand ook meer zich als een ‘burger’ intellectueel ontwikkelen, in de klassieke zin van dat woord. Nu is het voldoende ‘je-zelf’ te zijn.

Zo luidt het definitieve oordeel over ‘1968’ dat deze culturele revolutie in de westerse geschiedenis wel degelijk tot ‘een nieuwe mens’ heeft geleid. En die nieuwe mens zijn wij. Dankzij ‘1968’ zijn wij nul-dimensionaal geworden: dom en gelukkig - en dat is beter dan andersom, wellicht.