Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 13]

De bibliotheek van mijn vader
door Jaap van Heerden

Op 8 november vorig jaar overleed mijn vader in een verpleegtehuis in Scheveningen. Toen een minister van Justitie eens voorstelde om terwille van de capaciteitsvergroting twee gedetineerden een cel te laten delen, protesteerde de Coornhertliga daar met succes tegen, want de beoogde maatregel was strijdig met de rechten van de mens. Mijn vader heeft de laatste jaren van zijn leven geen eigen kamer meer gehad. Hij had een bed, een nachtkastje en een locker in een slaapzaal voor zes en later in een slaapkamer voor twee personen. Pas op zijn sterfdag lag hij weer alleen. Deze bestemming deelde mijn vader met vele leeftijdgenoten. Als mijn vader niet sliep, werd hij gelucht in de huiskamer of de kantine, waar de vertrouwde geur hing van doodgekookt eten. Hij klaagde nooit, want hij had zich geschikt in zijn lot. De gedachte dat het vreselijk en mensonterend is je leven te eindigen in een verpleegtehuis, komt vooral op bij hen die nog fit genoeg zijn iemand in een verpleegtehuis te bezoeken. Elk bezoek leidt terloops tot het vaste voornemen met alle beschikbare middelen zo'n afloop te allen tijde te voorkomen. Maar deze bezoekers kennen het fatale proces van de geleidelijkheid niet. Ik wil niet zeggen dat er in een verpleegtehuis niet geklaagd wordt. Er zijn oudjes die de ganse dag om de zuster of broeder schreeuwen (en bij gelegenheid mij daar ook voor aanzien), want zij willen eruit, maar over het algemeen overheerst de berusting.

Een scherpe cesuur in het leven van mijn vader was het moment, dat hij zijn eigen kamer in het rusthuis moest opgeven omdat zijn behoeftigheid een intensievere verzorging vereiste. Ik geloof, dat hij die overgang uitsluitend kon aanvaarden, omdat de directrice hem verzekerde, dat hij na de verpleging elders altijd weer terug zou kunnen komen.

Geloof in die garantie is een vorm van zelfbedrog, die geen verstandig mens nog bestrijdt of zich ontzegt. Maar de gevolgen zijn ingrijpend. Nog het meest zichtbaar in de drastische inkrimping van het persoonlijk bezit. Het enige dat mee kon was een stapeltje kleren, een foto van mijn moeder en een foto van zijn bevestiging tot predikant in zijn laatste gemeente, bestemd om opgeprikt te worden op de halve meter zachtboard boven zijn nieuwe bed. Het scheerapparaat mocht ook mee en het buisje gebitsreinigende bruistabletten. Al het andere zou voorlopig ergens anders worden opgeslagen, in afwachting van betere tijden. Zijn bureau vol brieven en documenten die hij keurig naar afzender of onderwerp geordend had, de schilderijtjes, de fotoalbums, de omvangrijke bibliotheek, de toga met baret, het servies van mijn moeder, het rooktafeltje met bijpassende stoeltjes, de antieke kast en het beddengoed, dat alles verdween bij mij in de kelder. Ook zijn televisietoestel en de tientallen onaangebroken kistjes sigaren. De radiobode zou doorgestuurd worden naar het verpleegtehuis.

Die grote voorraad sigaren had iets raadselachtigs. Hoe komt iemand, die al jaren niet meer rookt, aan zoveel sigaren. Hier laat zich de trouw aan de gewoonte gelden. Gedurende zijn arbeidzaam leven had mijn vader op zijn verjaardag altijd sigaren gekregen van collega-predikanten en van leden van de kerkenraad, ouderlingen en diakenen. Wie van hen nog goed ter been was, bleef tot ver na zijn emeritaat die sigaren brengen. De twee verhuisdozen vol sigaren stelden mij voor een probleem. Hoe goed ook verpakt, de sigaar moet beschouwd worden als bederfelijke waar. In overleg met mijn vader zocht ik naar een bestemming. Iemand vertelde mij dat een sigaar door uitdroging wordt bedreigd. Ik zou ze voor de zekerheid opnieuw moeten laten bevochtigen, een soort hydrotherapie die de smaak van de sigaar reanimeert. Dat heb ik niet gedaan. Dat leek mij zonde van het geld. Wat gaat zo'n hydrotherapie niet kosten. Ik heb als anonieme schenker kistjes afgegeven bij verschillende bejaardenhuizen van uiteenlopende gezindten. Ik ben het grootste deel kwijtgeraakt aan iemand van de sociale werkplaats. Een grote platte kist met een

[p. 14]

kunstig assortiment waarin elke sigaar apart omzwachteld is, heb ik bewaard als erfstuk voor komende generaties.

Mijn vader was achtereenvolgens dominee in Dedemsvaart, Rotterdam-Feyenoord en Scheveningen. In juni 1944 aanvaardde hij het beroep naar Rotterdam, maar er kon geen woning voor ons gevonden worden. Pas na de bevrijding was het mogelijk te verhuizen. Er is veel interessante correspondentie uit die wachttijd. Eén ouderling was speciaal belast met de inrichting van de toekomstige pastorie. Op 16 augustus 1944 bericht hij mijn vader: ‘Wij kunnen van de kerkvoogd Vreeken nog een gebruikt scheepsbad krijgen, wat zeer goed bruikbaar moet zijn, doch niet zo fraai is als een nieuw bad. Voor een gascomfoor zijn wij nog bezig, doch dat komt wel’. Een ander schrijft hem op 18 december 1944: ‘Eerst mag ik u wel gelukwensen, dat het u niet gelukt is reeds naar Feyenoord te komen. Want werkelijk heerst hier nu voor velen hongersnood. Als ik u vertel dat er om aardappel schillen getwist wordt om die te koken - niet voor varkensvoer maar voor menseneten -, dan begrijpt u hoe erg het is.’ Dezelfde briefschrijver vertelt dat je nog wel eten over de post kunt sturen, maar alleen per brief met een maximum gewicht van twee kilo. Grotere postpakketten worden niet meer aangenomen. ‘Nu is mijn vraag, omdat ik vermoed dat er in uw omgeving nog graan of peulvruchten te krijgen zijn (wellicht ook vet) of u ons ook niet nu en dan zo'n brief van hooguit twee kilo zoudt willen zenden.’ Wie heeft in godsnaam verordonneerd dat postpakketten - in de hongerwinter - niet in behandeling genomen worden, vraag je je af. De bureaucratie zit van nature zo beroerd in elkaar, dat het me niet zou verbazen, als het een onafgedwongen maatregel van de posterijen zelf was.

In 1951 hield mijn vader wekelijks een voordracht voor de ncrv radio over het thema ‘Mensen op de achtergrond’. Er is een stapeltje brieven bewaard gebleven met commentaar, weerwoord en navraag van luisteraars. De burgemeester van Kampen schrijft mijn vader op 12 mei, ‘Met mijn gezin luisterde ik zoëven naar uw radio-voordracht. Het is mij een behoefte u te zeggen, dat wij er allen van genoten hebben. We besloten het voortaan zo te regelen, dat wij de avondmaaltijd beëindigen met het horen van uw lezing over “Mensen op de achtergrond”. Moge God uw arbeid zegenen. Uw gereformeerde broeder in Christus.’

Er zijn verschillende brieven en postkaarten van een radeloze dame uit België, die niet alleen haar naam en adres verbergt, maar ook voortdurend wisselt van poste restante. Eerst Pelikaanstraat, dan Jezusstraat en ten slotte Groenmarkt, alle te Antwerpen. Er is een kaartje bij gericht aan Mijnheer de Postoverste te Scheveningen, dat zij een kennelijk onbestelbare brief terug wil. Een ander kaartje is gericht aan Radio-uitzending Hilversum voor dominee van Goorden, waarin zij melding maakt dat zij een glimp opving van mijn vaders antwoord. ‘Toen ik ging horen of er een brief voor mij aangekomen was, lag er een brief voor Mr. E... en ik kreeg hem niet omdat ik Mejuffer E. ben. Ik had beleefdheidshalve niet aangeduid mejuffer te zijn en zie welke gevolgen dat bijgebracht heeft. Het ware mij aangenaam een nieuwe brief te mogen ontvangen’. Er zijn tenslotte drie brieven van haar bewaard gebleven, ondanks haar nadrukkelijk verzoek ze meteen na lezing te verbranden. Ze betreffen een ‘gewetenszaak’. Zij is al jaren wanhopig verliefd op een priester die ook niet ongevoelig is voor haar charmes, maar zij beiden zitten ingeklemd tussen verlangen en gelofte. De enige uitweg lijkt dat hij van priester dominee wordt, want dominees mogen immers trouwen. Maar hoe doe je dat? Of mijn vader de procedure per poste-restante naar Antwerpen wilde sturen. Dat heeft hij inderdaad gedaan. De kerkorde der Nederlands Hervormde Kerk geeft hierover uitsluitsel. ‘U ziet, hier liggen mogelijkheden’. Ik weet niet hoe deze delicate zaak is afgelopen.

Met de boeken van mijn vader moet ik een bijzondere band gehad hebben. Dat besef ik, nu ik enige orde probeer te scheppen in de stapels die bij mij in de kelder liggen. Ik was altijd al geïmponeerd door de omvang van zijn bibliotheek en maakte als scholier bij voorkeur mijn huiswerk in zijn studeerkamer. Nu ik ze weer ter hand neem, merk ik dat ik nog precies weet waar ze in de boekenkast stonden. Al die protestantse theologen golden bij ons thuis als gezaghebbend, al was het maar omdat het toentertijd de gewoonte was alle academische titels van de auteurs op de omslag te vermelden. Zo kocht mijn vader dus bijna uitsluitend boeken van professoren: Berkhof, Knappert, Berkhouwer, Barth, van Dijk, Miskotte, van Ruler, van Niftrik, Bavinck, Sevenster en van Schelven. De ruggen van hun boeken vormen het decor van mijn jeugd. Ik las ze ook wel. Maar daarbij vond al meteen een tweedeling plaats, die achteraf bezien nooit meer is opgeheven. Ik las wel kerkgeschiedenis, bijbelse archeologie, pas-

[p. 15]

torale psychologie, vergelijkende godsdienstwetenschap, maar geen bijbelexegese, dogmatiek, geloofsbelijdenis en moraaltheologie. Ik heb mij tot die laatste categorieën nooit aangetrokken gevoeld, omdat direct al die eerste zoveel meer voldoening gaven. Het was een elementaire scheiding tussen kennis en geloof. De oorsprong van mijn reddend onvermogen tot geloven lag deels besloten in de samenstelling van mijn vaders bibliotheek. Een andere bron was compassie met mijn moeder, die de obligate blijmoedigheid en dienstbaarheid, zoals van een domineesvrouw verlangd, bestreed en verafschuwde.

Mijn ongevoeligheid voor het geloof heeft de

[p. 16]

betrekkingen tussen mij en mijn vader niet geschaad. Wij konden als gelovige en ongelovige gemakkelijk op een bankje zitten en de zaken van alledag bespreken. Dat komt, vermoed ik, omdat mijn ongeloof geen radicalisering van zijn geloof is. Ik ben niet extremer dan hij in mijn opvattingen, eerder terughoudender. Ik heb hen dat wel eens voorgelegd als verklaring van onze redelijke omgang. Want neem het volgende, zei ik tegen hen. Ik ken een domineeszoon, die toegetreden is tot een sekte, die uitdraagt dat de kerk in geloofsijver en devotie verslapt. Je zou zeggen, die zoon doet het goed. Zijn vader is net met emeritaat gegaan en geniet nu op bescheiden wijze van het leven. Hij zit dagelijks met zijn vrouw gewoon aan de keukentafel koffie te drinken en soms heeft zij taart gekocht. Maar als de zoon dit ziet, barst hij in grote woede uit. Hij rolt een krant op en steekt die in brand om de duivel de keuken uit te drijven. Hij gaat als een razende te keer om de zuiverheid van het geloof te bewaren en niet te zwichten voor de verleiding van satanische zoetigheden. Die vader vindt dat het niet goed gaat met zijn zoon. Hij vindt hem ziekelijk zuiver in de leer. Je kunt beter niets geloven dan meer geloven. Geen vader vindt het prettig als zijn zoon in zaken van het geloof er nog een schepje bovenop doet. Zo denken alle vaders. Een sociaal-democraat heeft ook liever dat zijn zoon liberaal wordt dan communist. Alle ouders hebben een instinctieve afkeer van extremisme en fanatisme bij hun kinderen, ook al zou het geloof daartoe logisch verplichten. Mijn vader was het daar geheel mee eens.

Blijft voor mij het raadsel waarom sommige mensen geloven of liever nog waarom geheel toevallig zinnetjes uit een willekeurige tekst de status van onbetwijfelbaar geloofsartikel verwerven. Ik denk dat de hang naar een geopenbaarde waarheid een variant is van het verlangen dat elke scholier kent, dat kennis je aanwaait en eenmaal aangewaaid niet meer herzien hoeft te worden. Het is een weten zonder kennisverwerving. Dat geldt voor het geloof en voor de theologie. Professor H. Bavinck, die ik in de kelder nog even over deze kwestie raadpleegde, zegt: ‘Alle theologie, welke dien naam waarlijk verdient, heeft een onbedriegelijk kenmerk hierin, dat zij in alles onvoorwaardelijk en zonder redeneren de zijde Gods kiest’. Dat zou geen fysicus over Einstein zeggen en geen medicus over dr. Spock.