Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 29]

Ed. van Thijn en de multicultuur
door Jan Brugman

De laatste jaren - ik weet niet precies wanneer - is de term ‘multiculturele samenleving’ in zwang gekomen. Politici - maar ook anderen die in de openbaarheid treden - gebruiken hem vaak als het over het vreemdelingenbeleid gaat. Soms lijkt het of ze het over een natuurverschijnsel hebben: de multiculturele samenleving die Nederland ‘nu eenmaal’ geworden is - alsof het iets is wat we maar te accepteren hebben.

Zo'n politicus - in dit geval een gewezen politicus - is ook Ed. van Thijn, die jarenlang een belangrijke rol heeft gespeeld in de Partij van de Arbeid tot hij als minister van Binnenlandse Zaken moest aftreden. Kort geleden kwam hij weer in het nieuws door te verklaren dat hij zijn lidmaatschap van de PvdA zou opzeggen als deze in de Tweede Kamer geen partij zou kiezen voor de Turkse immigrant Gümüz, die illegaal in Nederland vertoefde. Deze verklaring heeft Gümüz overigens niet mogen baten: de Tweede Kamer ondersteunde terecht de uitwijzing, die geheel in overeenstemming met de bestaande regels was. Gümüz moest vertrekken. Of Van Thijn nog lid is van de PvdA weet ik niet. Ik denk het wel.

Van Thijn heeft inmiddels in zijn inaugurele rede van 26 oktober vorig jaar, waarbij hij het ambt van bijzonder hoogleraar op de Cleveringa-leerstoel aanvaardde, opnieuw zijn licht laten schijnen over het probleem van de multiculturele samenleving. De rede was getiteld ‘Ons kostelijk cultuurbezit, over tolerantie, non-discriminatie en diversiteit’. De nieuwe hoogleraar had het over ‘onze hedendaagse democratische, op multiculturaliteit gebaseerde samenleving’ en pleitte zelfs voor ‘het aanmoedigen van culturele diversiteit als een verrijking van de (in dit geval dus de Nederlandse: jb) samenleving’.

Van een hoogleraar, bijzonder of niet bijzonder, zou men, zeker in een inaugurele rede, verwachten dat hij zou omschrijven wat multiculturaliteit eigenlijk betekent. Het woord is al moeilijk genoeg uit te spreken - ik breek er telkens weer mijn tong over en heb steeds weer de neiging er multicuriteit van te maken - en een duidelijke definitie van cultuur is nauwelijks te geven, laat staan van een multicultuur. Wat omvat dit modewoord eigenlijk: hoort godsdienst ook tot cultuur? Zo ja, is dan het verschijnsel dat in Nederland verscheidene godsdiensten worden beleden - al sinds de Republiek - niet doodgewoon een aspect van onze cultuur, niet van een multicultuur?

Wat Van Thijn natuurlijk bedoelde was dat zich de laatste 25 jaar tal van niet-Nederlanders in Nederland hebben gevestigd. Er hebben hier altijd vreemdelingen gewoond maar nooit zoveel, ook verhoudingsgewijs niet. Bovendien was terugkeer naar eigen land in de meeste gevallen regel. In ons land leven nu meer dan 600.000 vreemdelingen, voor het grootste gedeelte Turken en Marokkanen, die, althans de grote meerderheid van hen, niet van plan zijn naar het land van oorsprong terug te keren. Een eigen plaats onder deze ‘vreemdelingen’ nemen de Surinamers in die zich hier, met name sinds de onafhankelijkheid van Suriname, hebben gevestigd. Zij kunnen nauwelijks als vreemdelingen gelden omdat zij vaak de Nederlandse nationaliteit hebben en bovendien nederlandstalig zijn.

Wanneer het over de multiculturaliteit gaat betreft het dan ook bijna altijd Turken en Marokkanen, die een andere godsdienst belijden (de islam) en, belangrijker nog voor hun positie in Nederland, meestal geen of gebrekkig Nederlands kennen. Ook hun sociale patronen, zoals de overheersende rol van de vader in het gezin en de zwakke positie van de vrouw, verschillen nogal wat van de onze. Doorgaans echter wordt de term niet zozeer gebruikt om deze verschillen toe te lichten, maar om te betogen dat niet getracht moet worden deze vreemdelingen onder dwang te assimileren. Deze uitspraak is echter zo evident dat een zo deftig woord als multiculturaliteit er veel te mooi voor is.

Het spreekt immers vanzelf dat Marokkaanse families zelf beslissen wat het gezag van de va-

[p. 30]

der in het gezin is en in hoe verre Marokkaanse meisjes vriendjes mogen hebben Maar het is ook mogelijk dat de Nederlandse autoriteiten in ernstige gevallen dit vaderlijk gezag niet erkennen. Een vroeg voorbeeld hiervan is het arrest van de Hoge Raad van 1 juli 1982, dat verhinderde dat een hier woonachtige Marokkaan zijn 16-jarige dochter tegen haar wil naar Marokko kon terugsturen (waar hij haar waarschijnlijk ook tegen haar zin zou uithuwelijken). Hier was het dus duidelijk de Nederlandse rechtsopvatting die domineerde: in Marokko heeft de vader een absoluut gezag over zijn kinderen en, al kan hij volgens het geldende Marokkaanse familierecht zijn dochter niet meer dwingen te trouwen, in de praktijk gebeurde dat wel (en zonder zijn toestemming kon het helemaal niet). In dit geval domineerde dus niet eens de Nederlandse rechtsopvatting, maar ook, in bredere zin, de Nederlandse cultuur: het gezag van de Marokkaanse vader over zijn 16-jarige dochter is in Nederland veel beperkter dan in Marokko.

Het is overigens in de Nederlandse rechtspraktijk in zaken van familierecht (en erfrecht) heel gewoon dat, wanneer het vreemdelingen betreft, niet het recht van die vreemdeling wordt toegepast, maar het Nederlandse recht. Het heet dan dat de Nederlandse ‘openbare orde’ niet toelaat een bepaalde buitenlandse rechtsregel toe te passen. Deze openbare orde heeft niets te maken met orde en rust op straat, zoals wel eens wordt gedacht, maar betreft de gevallen waarin toepassing van een niet-Nederlandse rechtsregel zou indruisen tegen een fundament van de Nederlandse rechtsorde, in dit geval de rechten van de vrouw. Zo zou het kunnen gebeuren dat de Nederlandse rechter weigert Marokkaans (islamitisch) erfrecht toe te passen hoewel het om allerlei redenen voor de hand zou liggen het recht van de erflater toe te passen. In dit recht wordt namelijk systematisch gediscrimineerd tegen de vrouw, die steeds de helft krijgt van wat aan mannen in vergelijkbare gevallen wordt toegekend (dus de dochter de helft van een zoonsdeel, een zuster de helft van een broersdeel, enz.). Moet een Nederlandse rechter in dit geval met een beroep op de multiculturele samenleving die discriminatie accepteren? Mij zijn geen gevallen bekend waarin hierover beslist moest worden, maar het lijkt me duidelijk dat deze islamitische rechtsregel in strijd is met de Nederlandse openbare orde (zoals ook in Frankrijk en Duitsland deze discriminatie in strijd wordt geacht met de Franse, resp. de Duitse openbare orde). Multiculturaliteit lijkt een mooi begrip leidende tot wat Van Thijn in zijn rede zo enthousiast beschreef als ‘culturele diversiteit als een verrijking van de samenleving’. De praktijk echter laat zien dat het niet alles goud is wat blinkt.

Zoals gezegd staat Professor Van Thijn niet alleen in zijn pleidooi voor de multiculturaliteit. Al sinds jaren wordt op Nederlandse scholen aan allochtone kinderen les gegeven in wat wordt genoemd de ‘eigen taal en cultuur’ (meestal aangeduid als oetc of kortweg etc). De aanvankelijke bedoeling van dit etc-onderwijs was te bevorderen dat kinderen van immigranten bij terugkeer naar het land van oorsprong niet een te grote achterstand zouden hebben omdat ze geen les hadden gehad in de eigen taal en cultuur. Toen bleek dat de immigranten voor de overgrote meerderheid helemaal niet terug wilden, werd het etc-onderwijs merkwaardigerwijs toch gehandhaafd, misschien wel voornamelijk wegens de normale ambtelijke tegenzin tegen opheffing van overheidstaken. Een argument dat nu wel wordt aangevoerd was dat het etc-onderwijs het leren van een andere taal (in dit geval het Nederlands) vergemakkelijkt - een redenering waarvan de ongerijmdheid in ambtelijke kringen kennelijk niet wordt ingezien. Volgens de Minderhedennota van 1983, die, zo lijkt het wel, met veel pathos uitgaat van de noodzaak van ‘intercultureel onderwijs’ (zonder overigens dit duidelijk te definiëren) dient het de ‘verbetering van het zelfconcept van de betrokken leerling’.

Nog ongerijmder is het feit dat dit onderwijs in de ‘eigen taal’ wordt gegeven aan kinderen die die taal thuis helemaal niet spreken. De Marokkaanse immigranten hier te lande zijn immers voor een groot gedeelte (ik heb schattingen gehoord van 40 of 50 procent) niet Arabisch-sprekend maar hebben het Berbers als eigen taal. Dit is voor de Marokkaanse autoriteiten een gevoelige kwestie, omdat de Marokkaanse taalpolitiek erop is gericht Marokko voor honderd procent ééntalig te maken. Publiceren in het Berbers is in Marokko een waagstuk: wij in Nederland mogen streven naar ‘intercultureel’ onderwijs, de Marokkaanse autoriteiten hebben er geen boodschap aan.

Voor Turkije geldt mutatis mutandis hetzelfde. De Turkse taalpolitiek met betrekking tot de Koerdische minderheid is zelfs nog feller dan de Marokkaanse met betrekking tot de Berbers. Wat Nederland betreft gaat het ook in dit geval niet

[p. 31]

om enkelen: de schattingen schommelen rond de 50 procent.

Het lijkt mij voor de hand liggen dat Nederland niet meewerkt aan een dergelijke taalpolitiek. Maar nee, we kunnen in de reeds genoemde Minderhedennota lezen dat ten behoeve van het etc-onderwijs door de Nederlandse ambassades in Marokko en Turkije bemiddeling wordt verleend voor de werving van onderwijzers. Met Marokko is ook nog een akkoord gesloten om een gemengde commissie in te stellen die ‘het aantrekken ten behoeve van de bevoegde gezagsorganen in Nederland vergemakkelijkt’ en dat ‘de Marokkaanse autoriteiten de garantie gegeven hebben dat deze leerkrachten bij terugkeer in het Marokkaanse onderwijs zullen worden ingepast’. Wie ooit zou denken dat deze door de Marokkaanse autoriteiten aangetrokken leerkrachten in hun etc-onderwijs zullen ingaan tegen de Marokkaanse taapolitiek inzake de Berberse onderdanen van Koning Hassan de Tweede moet wel bijzonder naïef zijn. Wij zouden er beter aan doen ons verre te houden van dergelijke netelige kwesties en aan de kinderen van migranten gewoon de Nederlandse taal en de Nederlandse cultuur te onderwijzen. En wat dat ‘zelfconcept’ van de leerlingen betreft: dat zal eerder gebaat dan geschaad zijn bij afschaffing van het etc-onderwijs. Ik herinner mij tenminste nog heel duidelijk de docent aan een van onze universiteiten, die na afloop van een discussie met studenten pedagogiek mij zei: ‘Ik ben zelf van niet-Nederlandse afkomst, maar ik denk dat ik het als kind vreselijk gevonden zou hebben om gescheiden van de Nederlandse kinderen onderwijs te moeten krijgen in een andere taal en cultuur.’

Dit alles wil overigens niet zeggen dat die Berberse en Koerdische kinderen aan het onderwijs in het Arabisch en Turks niets zouden hebben. Het zijn nu eenmaal de officiële talen in de landen van oorsprong en wie de heersende talen niet kent, komt er niet ver. Maar dat laatste geldt natuurlijk alleen bij terugkeer naar het eigen land en dat is wat professor Van Thijn en zijn geestverwanten nu zoveel mogelijk willen vermijden.

Gedwongen terugkeer van immigranten die hier legaal verblijven is een optie die alleen door neo-nazistische splintergroeperingen wordt voorgestaan. Maar dat belet niet dat als men iets wil doen voor kinderen van immigranten die aan de leerplicht zijn onderworpen, men in de eerste plaats niet de kennis van de eigen, maar van de Nederlandse taal moet bevorderen - desnoods door diezelfde uren etc-onderwijs te bestemmen voor extra onderwijs in het Nederlands, al of niet verplicht. De werkloosheid onder Turken en Marokkanen is veel groter dan die onder de autochtone Nederlanders, soms wel oplopende tot 40% van de beroepsbevolking. En het is bekend dat een van de grote handicaps van immigranten op de arbeidsmarkt hun onvoldoende kennis van het Nederlands is.

Van Thijn en zijn medestanders nemen het de Nederlandse regering zelfs kwalijk dat deze, zoals Van Thijn het in zijn rede formuleerde, de voorkeur geeft aan integratie boven ‘cultuurbeleid’. Dat laatste is voor hen kennelijk het bevorderen van de eigen cultuur van de immigranten. Nu vind ik het altijd wat onaangenaam wanneer ik hoor of lees dat niet-Europeanen in hun ‘eigen’ cultuur gelaten moeten worden, want dat was nu juist de belangrijkste rechtvaardiging van de Zuid-Afrikaanse apartheid. Het is natuurlijk heel mooi bedoeld, maar die kant zit er zeker aan. Het was niet zomaar een gril dat de zoëven aangehaalde universitaire docent pedagogiek achteraf kon zeggen dat hij als immigrantenjongetje het etc-onderwijs onaangenaam gevonden zou hebben.

Waarom zou de Nederlandse regering eigenlijk niet de voorkeur mogen geven aan integratie boven bevordering van de eigen cultuur van de immigranten? Wat is er tegen integratie zolang het maar geen gedwongen assimilatie is? Een werkloze Marokkaan of Turk die goed Nederlands kent is beter af dan zijn landgenoten die etc-onderwijs hebben gehad.

Van Thijn legt bovendien niet uit wat die onder de verzamelnaam ‘multiculturaliteit’ vallende culturen eigenlijk inhouden. Soms lijkt het wel dat het bij hem en zijn medestanders nauwelijks meer is dan de islamitische feesten, met name het zogenaamde ‘suikerfeest’ aan het einde van de vastenmaand, uitvoeringen van ‘Arabische’ muziek en, wie weet, de Arabische en Turkse keuken. Betekent bevordering van de multiculturaliteit soms ook dat het islamitische recht op moslimse immigranten zoveel mogelijk moet worden toegepast? Een moslim moet volgens dat recht (waaronder ook het ritueel valt) vijf keer per etmaal het gebed verrichten, waarvan drie tijdens normale werkuren. Moeten bedrijven hun moslimse werknemers in staat stellen daarvoor hun werk te onderbreken?

En stel dat de Nederlandse autoriteiten een eind willen maken aan het ritueel slachten, dat

[p. 32]

vooral omdat de dieren niet verdoofd mogen worden onnodig wreed is? Hebben moslimse vaders het recht om hun leerplichtige dochters te verbieden aan het gemengde gymnastiekonderwijs deel te nemen, omdat daardoor de kledingvoorschriften van de islamitische wet worden overtreden? Of om hun dochters te verbieden de biologielessen bij te wonen omdat daar ‘vieze plaatjes’ worden vertoond? Het lijken misschien trivialiteiten en voor verreweg de meeste moslims in dit land zijn het - behalve misschien dat rituele slachten - geen belangrijke punten of kan er wel een mouw aan gepast worden.

Maar er zit ook een ernstige kant aan omdat het een signaal is aan de moslimse immigranten (de overgrote meerderheid van de 600.000) dat zij het recht hebben in hun eigen cultuur gelaten te worden, ook waar die eigen cultuur voor Nederlanders onacceptabel is of, om de zoëven gebruikte juridische term te gebruiken, ‘in strijd met de openbare orde’. Een frappant voorbeeld van de kloof tussen de beginselen van onze rechtsorde en het rechtsgevoel van de moslims was een aantal jaren geleden de moslimse reactie op de affaire-Rushdie, wiens roman The Satanic Verses onder moslims in de hele wereld grote beroering veroorzaakte omdat daarin de Profeet Mohammed zou zijn beledigd. Ook in Nederland zijn toen demonstraties gehouden door moslims waarbij opgeroepen werd tot moord. Een aantal moslims eiste dat Rushdies boek zou worden verboden. En helaas moet worden toegegeven dat volgens de islamitische wet belediging van de Profeet zelfs als afvalligheid moet worden beschouwd en dat Rushdie dus volgens die wet des dodes schuldig was. Welnu, afvalligheid is in verreweg de meeste moslimse landen onvergefelijk. Moeten wij wanneer dit punt ter sprake komt besluiten dat de moslims alhier in hun eigen cultuur gelaten moeten worden? Afgezien nog van de doodstraf wegens afvalligheid (die trouwens in verreweg de meeste moslimse landen niet wordt toegepast) verbindt de wet er een groot aantal rechtsgevolgen aan (ontbinding van huwelijk, ontzegging uit de ouderlijke macht, verval van erfrechtaanspraken) die voor Nederlanders onaanvaardbaar zijn. Moet de Nederlandse rechter daarmee rekening houden? En moeten wij de positie van de moslimse vrouw zowel binnen als buiten het huwelijk accepteren, hoewel die, zoals gezegd, voor Nederlanders in vele opzichten in strijd is met onze (juridische) openbare orde?

Natuurlijk zijn lang niet alle moslimse immigranten scherpslijpers die de islamitische wet in al zijn details willen toepassen. Het is moeilijk een enigermate nauwkeurige schatting te maken van het percentage fundamentalisten onder hen, maar cijfers die in Frankrijk zijn gepubliceerd doen vermoeden dat het niet veel meer is dan tien procent. Maar dit betekent niet dat de andere moslims niet gevoelig zijn voor pressie van fundamentalistische scherpslijpers, die immers volgens koran en wet het gelijk aan hun kant hebben. Het is daarom verstandig om niet de indruk te wekken dat in Nederland de cultuur van de islam een vergelijkbare status heeft met de Nederlandse cultuur in het algemeen. De ervaring leert dat gematigde moslims wanneer het eenmaal niet anders kan zich heel goed schikken. Het vage begrip multiculturaliteit duwt ze helaas in de andere richting.

[p. 33]

Zoals gezegd legt professor Van Thijn niet uit wat multiculturaliteit is en laat hij in het duister wat de Turkse of de Marokkaanse culturen eigenlijk inhouden. Waarschijnlijk is zijn kennis van deze beide culturen maar mager, al was het alleen maar omdat hij de talen van Turkije en Marokko niet kan lezen. Deze onkunde kan hem natuurlijk niet worden verweten, maar zou hem en de talrijke welzijnswerkers die zo pleiten voor multicultuur en culturele diversiteit tot meer bescheidenheid moeten brengen. Een kort verblijf in de betrokken landen - mits natuurlijk ver van het toeristische gedoe - zou hun namelijk leren dat die landen nu al in hoge mate zijn verwesterst, vooral in de steden. In een stad als Rabat valt het de bezoekers meteen op dat er gewoon Westerse kleren worden gedragen, zij het dat de gemiddelde ambtenaar vaak thuis zijn dure Europese pak uittrekt en de avond verder doorbrengt in pyjama. Wie ooit enige tijd aan de universiteit van Rabat heeft vertoefd heeft zich in een Europese universiteit kunnen wanen. En wat de eigen cultuur in engere zin betreft: de moderne Arabische literatuur heeft de Westerse literaire vormen - bijvoorbeeld de vrije poëzie, de roman en het korte verhaal - eenvoudig overgenomen. De ‘eigen’ klassieke literatuur - nota bene een van de belangrijkste expressievormen van de Arabisch-talige cultuur in het algemeen - is op de achtergrond geraakt. In Turkije is de verwestersing nog verder gegaan: daar heeft Atatürk de fez als hoofddeksel verboden, het Latijnse alfabet ingevoerd, de islamitische wet opzij gezet behalve wat het ritueel betreft, kortom, getracht van Turkije in bestuur en wetgeving een Europees land te maken.

De Arabische landen zijn niet zo radicaal te werk gegaan als Atatürk, maar iemand die er wat langer verblijft merkt al vlug dat hoe hoger een Arabier stijgt op de maatschappelijke ladder, hoe meer hij verwesterst. In de thuislanden van onze Turkse en Marokkaanse immigranten is verwestersing een teken van welvaart. Dat is meteen al zichtbaar aan de talrijke flatgebouwen in de steden, die zich nauwelijks onderscheiden van die in Den Haag, Rotterdam of Parijs. Natuurlijk zijn de laatste jaren in de islamitische landen fundamentalistische bewegingen opgekomen die deze verwestersing afwijzen en ageren voor een terugkeer tot een zuivere, althans zuiverder islamitische samenleving. Maar ik heb nog nergens gezien dat die fundamentalisten die flatgebouwen ook willen afbreken of, wat dat betreft, het willen stellen zonder electriciteit, radio of televisie. De verwestersing, vooral op het hogere sociale niveau en in de steden, kan niet meer worden teruggedraaid. En de verstedelijking in die landen neemt nog steeds toe.

Het islamitisch fundamentalisme is uiteraard niet de cultuur die Van Thijn en zijn medestanders voor ogen staan bij hun ijveren voor multiculturaliteit en we moeten hopen dat het ook niet de inhoud is van het etc-onderwijs op de Nederlandse scholen. Maar wat staat Van Thijn c.s. dan wel voor ogen?

In de praktijk blijkt die eigen cultuur van de immigranten vaak een sprookje te zijn. Ik herinner mij tenminste nog goed hoe mij dat in 1948, toen ik in Egypte arriveerde (om er elf jaar te blijven), duidelijk werd. Ik voelde me, zoals zoveel bezoekers van Cairo en omstreken, vooral aangetrokken door wat ik er eigen en vooral typisch oriëntaals vond: de oude moskeeën, de graven der heiligen, de volksfeesten, de bazars, de romantische liefelijkheid van de vredige dorpen in de Egyptische delta. Tot een Arabische vriend mij verweet dat ik alleen maar het schilderachtige, het oude, het vervallene leek te bewonderen. Waarom keek ik niet meer naar de moderne architectuur in Cairo (vaak sterk Italiaans beïnvloed) of naar het nieuwe Egyptische Burgerlijk Wetboek (dat in 1948 werd ingevoerd), naar de moderne methodes van de katoenteelt?

Het was op zijn aanraden dat ik de moderne Egyptische literatuur begon te lezen: de literatuur die de Arabische wereld tot nu toe de enige Nobelprijs heeft gegeven, te danken aan het oeuvre van Naguib Nahfouz. De kinderen van onze immigranten zijn nu ook al begonnen bij te dragen aan onze Nederlandse literatuur - zoals immigranten in Frankrijk en Duitsland publiceren in het Frans en Duits. Dat lijkt me niet te danken aan de bevordering van de multiculturaliteit - wat dit moeilijke woord ook precies moge betekenen.