Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 11]

De luxe van de traagheid
door Willem Otterspeer

Een tijdje terug, om precies te zijn in NRC Handelsblad van 25 juni 1997 - het was in de nadagen van het boekenweekdebat over God - bracht Kousbroek ons de Zeven Hoofdzonden in herinnering. Hij somde ze op in de oorspronkelijke terminologie: hoovaardij, nijd, gierigheid, onkuisheid, gulzigheid, gramschap en traagheid. Ook gaf hij zijn eigen variant: meedogenloosheid, geestelijke luiheid, ontrouw, zelfbedrog, schijnheiligheid, slaafsheid en ongemanierdheid. ‘Klopt er iets niet?’ vroeg hij zich af. ‘Heb ik iets tweemaal geteld? Heb ik iets vergeten?’

Omdat ik ook dacht dat er iets niet klopte, ging ik de rijtjes nog eens na en wat zich daarbij aan me opdrong was de eigenaardige aanwezigheid van de luiheid, van de traagheid aan de ene, de geestelijke luiheid aan de andere kant. Beide zijn nogal uitzonderlijke varianten van luiheid. De traagheid heeft meer de betekenis van acedia, tristitia. Het is de ‘demon of noontide’, de grote verveling, de voorbode, als we George Steiner mogen geloven, van een seizoen in de hel. Geestelijke luiheid, het onvermogen om na te denken, de onwil om consequenties te trekken, is daar de intellectuele variant van. Niets kan het schelen en de zondvloed komt later.

Wellicht doordat ik ze zo scherp naast elkaar zag staan, de oude en de nieuwe versie, drong zich de gedachte aan me op dat juist die luiheid de eigenlijke hoofdzonde was. Wie de zonden aan zich voorbij laat trekken ziet dat al die activiteiten te herleiden zijn tot die ene passiviteit, dat al die scharlaken eigenschappen te verklaren zijn uit dat bleke onvermogen.

Vervolgens vroeg ik mij af, op het gevaar af dat het een schildpad was, en verder alleen maar turtles all the way down, wat dan wel die passiviteit deed omslaan in activiteit. En zo kwam ik op dat intrigerende Tsjechische spreekwoord over luiheid, de kern waaromheen Milan Kundera zijn roman De traagheid trok.

Het omschrijft de ledigheid van luiaards als het kijken naar de vensters van de goede God. ‘Degene die de vensters van de goede God beschouwt,’ en ik citeer nu Kundera, ‘verveelt zich niet; hij is gelukkig. In onze wereld heeft ledigheid zich omgezet in nietsdoen, wat iets heel anders is: de nietsdoener is gefrustreerd, verveelt zich, is voortdurend op zoek naar de beweging waaraan het hem ontbreekt.’

Deze roman, als alle romans van Kundera een vorm van cultuurkritiek met andere middelen, geeft ook een antwoord op de vraag waarom ledigheid tot frustratie vervalt. Nietsdoeners zijn niet tevreden met het kijken naar vensters, ze willen het huis in. Hun zinloze activiteit is de poging een zin te ontdekken in het leven, in dit geval een deur te vinden die er niet is.

De vensters van God, tja. Even dacht je, een jaar na dat thema van de boekenweek, waar is God toch opeens gebleven, waar houdt het geloof zich ook maar weer op. Verkreukeld tot een vergeelde notie, zo leek het, vervluchtigd tot een vage angst. De waan van de dag had even van een hypothese waar we buiten konden de kern van het debat gemaakt. De hype van het moment had heel kort van een anthropologische categorie een geldende gedachte gemaakt. En een jaar later denk je: debat, waar is uw prikkel, gedachte, waar is uw overwinning?

Ik weet niet hoe het anderen vergaan is, een jaar geleden, toen Nederlandse intellectuelen de suggestie van een reclamebureau serieus namen, toen met hun hulp centraal kwam te staan wat al enkele eeuwen louter perifeer was. Mij was het als schaarde ik mij weer onder de gereformeerde bondsgemeente van mijn jeugd. Heel even zat ik weer tussen Keuls water ademende en pepermunt verstrekkende dames. Heel even hoorde ik weer het donderen van Kanaän en het fluisteren van de bevindelijkheid. Het was als hoorde ik de predikant wederom de hoop uitspreken, dat er één zieltje zijn kerk zou verlaten, huppelend van vreugde. En weer schoot ik, zoals toen, in de lach.

Dat lachen heeft niets superieurs, laat staan wanhopigs. Ik kan er gewoon niks aan doen. Tussen het houden van een biddag voor het gewas en het in rieten rokje afroepen van regen zit naar mijn gevoel slechts een eeuwenlange klucht, waarin mensen naar een verloren sleutel zoeken, niet op de onverlichte plek waar ze hem naar alle waarschijnlijkheid verloren hebben, maar bij het

[p. 12]

lantaarntje waar je hem zou kunnen zien. Een huppelend zieltje, zo heb ik mij sedert die kerkdienst gevoeld. Een heiden in de zandbak.

Maar zelfs zo'n heiden doet er in beginsel goed aan, onderscheid te maken tussen geloof en kerk. Die twee horen bij elkaar als vraag en antwoord, dat is waar, maar dan wel als wanhopige vraag en zelfingenomen antwoord. De zeven hoofdzonden horen bij die zelfingenomenheid. Ze werden bedacht - voor wie het interesseert, hij leze het mooie boek van Jean Delumeau over de zonde en de angst, Le péché et la peur - door de kerkvaders en waren bedoeld om ons bang te maken.

Zo tussen de derde en de twaalfde eeuw van onze tijdrekening - ze namen er de tijd voor - zien we systeem ontstaan in een leer die maar één doel had, de zelfbeschuldiging van de westerse mens. Dat hij daarbij het nodige over zichzelf aan de weet kwam, ja dat, vrolijk genoeg, het idee van individualiteit er in zekere zin een wedergeboorte en een aantrekkelijke complexiteit aan ontleende, was een gevolg maar niet de bedoeling. De bedoeling was dat we niet zozeer anderen maar vooral onszelf tot alle kwaad geneigd wisten.

Het inprenten van dat inzicht was het dat de kerk, of die zich nu van de biecht of van censura morum bediende, haar huiveringwekkende macht gaf. Want de incriminerende instantie was niet de clerus, dat waren we zelf. De beschuldigende vinger zat niet vast aan een ouderling, maar aan onze eigen hand. De gedachte van de zeven hoofdzonden had ons bang voor onszelf gemaakt.

Die angst behoort tot het verleden. En daarom lijkt praten over de zeven hoofdzonden zinloos geworden. Ook over de luiheid. Want ‘lui’, en ik citeer niemand minder dan Maaike Helder, ‘is alleen lui, als je er geen recht op hebt. [...] Zonde is alleen zonde als er zonde op staat, en als er straf op de zonde staat.’ (de Volkskrant, 8 aug. 1997) Er is geen straf meer, dus is er geen zonde meer. En een kerk kan niet zonder zonde.

Of zonder angst? Ooit werd wel het onderscheid gemaakt tussen het geloof van de angst, het christendom, en de religies van de rust, hindoeïsme, boeddhisme. Dat onderscheid lijkt zijn ordenende werking verloren te hebben. Want de rust werd onverschilligheid en de angst blijheid en je weet niet wat erger is. We mogen zelfs niet uitsluiten dat ze hetzelfde betekenen.

Ook al wilde ik dat het anders was, we zijn de angst niet kwijtgeraakt door het gebruik van onze hersens. We hebben het eenvoudig met de zonde op een akkoordje gegooid. De hoogmoed en de afgunst zijn afgeplat tot economische categorieën als ambitie en concurrentie, de gulzigheid en de gierigheid werden de burgerdeugden van consumptie en spaarzin, de toorn en de wellust, het zijn passieve belevingen geworden, gekanaliseerd door de vermaaksindustrie. Vrijwel elke zonde van enig allooi heeft het af moeten leggen tegen de erosie van onze emoties. De kerk heeft het niet van de zonde gewonnen en de rede niet van de kerk. De enige winnaar is het zogeheten beschavingsproces.

Ooit hadden die zonden hun betoverende betekenis, hun filosofische zin. Ook met de luiheid was dat het geval. Wie bij Gontsjarov leest over die eeuwigdurende zomermiddagen in het dorp van Oblomov, de loomheid van het eten, de verdoving van de hitte, de onbeweeglijkheid van de slaap, wie dat leest weet waarom de kerk de luiheid verdoemde. Oblomov had het paradijs gezien. Een paradijs op aarde, waar men soms half wakker wordt, een kom kvas pakt, de vliegen naar één kant blaast en weer terugzakt in het niets. Krachtiger concurrentie voor de kerk is niet denkbaar.

Of het moet het inzicht van Rafik zijn in dat wonderlijk handelingsarme boek van Albert Cossery, De Luiaards in de vruchtbare vallei. Dat boek bevat een flinterdunne intrige waarbij luiaards andere luiaards ervan proberen te weerhouden iets te doen. En dat ‘iets’ is met zorg zo gekozen dat het onuitvoerbaar is. In dit minimum aan zinloze actie is de slaap voor Rafik een bewuste keuze. Niet zozeer zijn aard alswel zijn rede hebben hem ertoe gebracht. De luiheid heeft voor hem de grandeur van een diep inzicht. Het niets doen is voor hem de belevenis van de volstrekte zinloosheid van het bestaan.

Toch kleven er twee ernstige bezwaren aan de luiheid van Oblomov en Rafik. De een heeft met het heden, de ander met de liefde te maken. Wat voor de een een overdaad aan verleden was, de complete zinvolheid achter ons, was voor de ander een overdaad aan toekomst, de complete zinloosheid voor ons. Wat de een wilde herhalen en wat de ander wilde vermijden reduceerde het heden tot een bestaan in bed.

En daar was voor de liefde geen plaats. Wat Oblomov gezien had, bracht hem ertoe zijn lieve Olga te laten schieten. Goed, hij verwekte nog wat kinderen bij een weduwe, aan de Viborg-zijde. Wat Rafik bedacht had leidde er niet alleen toe dat hij de brui gaf aan het prachtige studen-

[p. 13]

tenhoertje Imtissal, dat bereid was haar hele klandizie voor hem op te geven. Het leidde zelfs tot weerzin bij de gedachte alleen al aan voortplanting. En dat is een bezwaar.

De kerk en de zonde, ze horen bij elkaar als ziekte en genezing. Maar te oordelen naar de ervaringen van Oblomov en Rafik weet je niet wat erger is, de kwaal of de remedie. En dat brengt me op een derde luiheid.

Die derde luiheid is levensechter dan de twee voorgaande. Het is de luiheid die kerk en maatschappij zelf bedacht hebben, de luiheid in haar gevaarlijkste vorm, de luiheid waar Kundera het over had. Het is de enige van zeven zonden die nog overeind staat door de massaliteit van haar aanhang en door de adequaatheid van haar vermomming. Het is de luiheid als ijver, de luiheid als haast.

Die luiheid is het grondbeginsel van onze zonden. Op de vraag waarom we wreed zijn tegen dieren en ontrouw aan onze vrienden, waarom we onszelf belazeren of bang zijn voor autoriteit, waarom we zo'n dramatisch gebrek aan stijl ten toon spreiden - zo ongeveer het rijtje dat Kousbroek bij wijze van zeven nieuwe hoofdzonden aan ons voorlegde - kan maar één antwoord gegeven worden: omdat we geen tijd hebben.

Bij een politiek waar alles teruggerekend wordt in werk, een economie waar alleen de aandelenkoers geldt, een techniek waar alleen snelheid van belang is en een kunst waar alleen het nieuwe trekt, een cultuur kortom van de korte termijn en het gebrek aan reflectie, daar heerst de nieuwe luiheid, de ijver, geen overdaad aan verleden of toekomst, maar een overdaad aan heden, een heden zo plat als een dubbeltje. En onze enige redding ligt in de oude luiheid.

Die oude luiheid had meer in zich dan het ontvluchten of het ontmaskeren van de wereld. Het paradijs achter ons kon licht de inspiratie zijn voor de utopie in ons, de zinloosheid kon even goed aanleiding zijn tot de zingeving ervan. Maar dat bedoel ik nu niet. Ik bedoel de oude benaming van de luiheid, de zogenaamde traagheid, die traagheid van Kundera.

Kundera radicaliseert het probleem. Zijn roman gaat namelijk niet over kerk en zonde, maar over geloven en geluk. Hij speelt zich af in twee tijden, de achttiende eeuw en het heden. Het raamwerk is het heden, losse voorvallen onder politici, intellectuelen, geleerden, een caleidoscoop van zonden zonder straf, de politiek als podiumkunst, het engagement als een vorm van moreel judo, de liefde als een variant van vrij worstelen.

Dat perspectiefloze heden is het kader van

[p. 14]

een achttiende-eeuwse vertelling getiteld ‘Point de lendemain’, wat zoveel betekent als: geen volgende dag, wordt niet vervolgd. Het is de liefdesgeschiedenis van één nacht, waarin een zekere madame de T. met alles wat in haar is aan vormelijkheid, beheersing, intrige, ja zelfs leugenachtigheid erin slaagt iedereen, haar man, haar echte minnaar en haar valse minnaar, maar vooral zichzelf te plezieren.

De roman die beide verhalen verweeft en verbindt is de prachtige gestalte van de theorie die erin geformuleerd wordt.

In die theorie worden heden en verleden verbonden door tradities, door vormelijkheid, door scepsis, door de overtuiging dat het leven geen zin heeft en ook niet hoeft te hebben. Die theorie legt een verband tussen het zoeken van een diepere levenszin en de rusteloosheid die daar het gevolg van is.

En de oplossing van Kundera is eigenlijk een heel grappige. In plaats van de luiheid beveelt hij de traagheid aan. Hij constateert een geheim verband tussen snelheid en vergetelheid, tussen traagheid en geheugen. Het is het verband tussen vorm en schoonheid, tussen beheersing en geluk. Dat verband heet kunst. Het doet ons de pas in een museum vertragen, het maakt ons tot precieser lezers. In die zin is de roman van Kundera vorm en inhoud tegelijk.

In plaats van de vraag te stellen naar de zin van het bestaan schildert hij een bescheiden geluk, al spreekt hij van ‘het hopeloos utopisch karakter ervan’. Geen paradijs, geen eeuwig heil. Maar ook geen zonde en schuld. Een geluk, en ik citeer nogmaals die roman ‘met een melancholieke achtergrond: de mens, geworpen in de ellende van de wereld, constateert dat de enige vanzelfsprekende en zekere waarde het genot is dat, hoe nietig ook, hij zelf kan ondergaan: een slok vers water, een blik op de hemel (naar de vensters van de goede God), een liefkozing.’

Ik mag het de lezers van dit maandblad, dat in het leven geroepen werd door iemand die schreef: ‘Dwing uzelf tot de luxe van de traagheid’, van harte aanbevelen, de oplossing van Kundera. Die liefkozing vooral.