Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 30]

In de bus
door Kerim Göçmen

Mehmet werd ook de Dikke genoemd. Hij zat in de bus van de universiteit, samen met Riza uit Burdur, die sinds zijn komst nog nauwelijks was opgevallen. Dikke Mehmet studeerde scheikunde; hij was een twintiger met stevig vlees en een donkere, wat dikke huid. Hij zou allang uit verveling bij Riza zijn weggegaan en iemand anders in de bus hebben aangeklampt, als Riza niet zonder mokken naar zijn lange relaas had geluisterd. Op diens gezicht was zelfs een onderdanige glimlach verschenen. Riza was eerstejaars en pas zeventien jaar oud, maar leek, met zijn zorgelijke blik en zijn doorgezakte schouders, ouder dan zijn studiegenoot die een jonge, zelfverzekerde indruk maakte.

Riza zat aldoor met zijn ogen te knipperen, maar in werkelijkheid luisterde hij slechts met een half oor naar zijn metgezel, terwijl hij een brief in zijn vestzak keer op keer verfrommelde en weer gladstreek. Hij wachtte een gunstig moment af om over de brief te beginnen. Maar dikke Mehmet wist van geen ophouden.

‘Het leven van een student is geen pretje,’ rakelde hij voort. ‘In je vroegere bestaan zul je ongetwijfeld leukere perioden hebben gekend, want wat valt er te beleven aan die eentonige universiteit? 's Ochtends colleges, 's middags practica, 's avonds en 's zondags huiswerk. Alleen de zaterdag hou je over om iets leuks te doen, om naar de stad te gaan, om er een paar schoenen te kopen, of om een broodje kebap te eten, en wat trik-trak te spelen en een potje schoppenvrouw. Bovendien moet je steeds uitkijken dat je niet door je maandgeld heengaat en de rest van de tijd moet bedelen bij je studiegenoten die misschien nog krapper bij kas zitten dan jij. Heb ik gelijk of niet?’

Riza zei niets. Hij had meer belangstelling voor de brief in zijn zak dan voor de redevoering van dikke Mehmet. Hij wendde zijn blik af van het vuurrood geworden gezicht van zijn buurman en keek door het raam naar buiten. De bus had het stadscentrum verlaten en reed nu langs de vervallen stadsmuren, waar de krottenwijken begonnen. Hier waren de smalle, kronkelige straten met een dunne asfaltlaag die getekend was door diepe kuilen. Het begon te schemeren. Hier en daar waren etalages van kruideniers verlicht met neonlampen. De straten zagen er verlaten uit.

Het was een regenachtige dag ergens in maart, en het had klam en koud aangevoeld tijdens het halfuur dat de twee studenten van hun stamcafé naar het eindpunt van de universiteitsbus hadden gelopen. Ze wilden geen geld verspillen aan een taxi.

Riza verfrommelde de brief voor de zoveelste keer, en overwoog of hij er nu over moest beginnen, maar hij wist niet welke woorden hij moest kiezen. Zijn stemming werd bedrukter en bedrukter. Ten slotte ontsnapte aan zijn lippen: ‘Wat een saaie bedoening! Wat een saaie bedoening!’

‘Maak je niet dik,’ hernam dikke Mehmet zijn betoog alsof hij de uitwerking van zijn woorden wilde verzachten. ‘Zo saai is het leven van een student ook weer niet. Je geld wordt keurig elke maand op je rekening gestort. Je ouders bezuinigen op de andere kinderen, stellen de aanschaf van een koelkast nog een maand uit, of lopen een jaar langer in versleten jassen, maar nooit zullen ze beknibbelen op jouw geld. Ik ben hier al drieeënhalf jaar, en als ik eraan denk dat volgend jaar een einde komt aan mijn studentenbestaan, dat ik in militaire dienst moet en daarna werk moet zoeken - geen haar op mijn hoofd wil dat de studie afloopt. We hebben een luizenleventje, neem dat van mij aan.’

Dikke Mehmet zweeg. Riza betastte de brief nog een keer en besloot om van deze

[p. 31]

pauze gebruik te maken. ‘Maar wat moet je doen als je vader elk jaar een paar maanden ziek wordt en het bed moet houden, en zolang geen geld kan sturen, en je een stiefmoeder hebt die keer op keer schrijft dat je de studie moet opgeven?’

Riza had deze woorden nog niet gesproken, of er doemde in zijn gedachten een tafereel op dat hem vroeger een nachtmerrie had geleken. Een kamer van drie bij vier meter met een houten vloer, waarop een versleten kelim ligt. In de kamer staat, behalve een krakkemikkige tafel met drie stoelen en twee door de veren gezakte divans en een lompe, gebarsten commode - niets wat als meubel kan worden aangemerkt. Dwars door de kamer is een waslijn gespannen, waaraan ondergoed in alle maten bengelt, en op de hoek, naast de ene divan, staat een brandende kolenkachel die de kamer bloedheet maakt. Op de andere divan ligt een man van in de veertig, die wel zestig lijkt. Hij vloekt zachtjes en kreunt. Middenin de kamer doet een vrouw, die de wanhoop nabij is, de laatste partij wasgoed met luiers in een teil op haar hurken. In een wieg naast de teil ligt een baby die moet worden gevoed en niet wil ophouden met huilen en krijsen. Een kind van een jaar of twee, drie, met verward haar en stroopresten om haar mond loopt doelloos rond en komt af en toe gevaarlijk dicht bij de kachel. Met haar hand omklemt zij een beertje waarvan de ogen zijn uitgeprikt. In de gehele kamer hangt een broeierige, weeïge lucht van nat wasgoed.

Bij de gedachte aan dit tafereel rilde Riza van top tot teen en knipperde een aantal keren achter elkaar met zijn ogen. Dikke Mehmet merkte het niet.

‘Dat gaat voorbij,’ zei hij op luchtige toon. ‘Je vader wordt weer beter, je stiefmoeder stopt met brieven schrijven, omdat ze langzamerhand de hoop opgeeft - ze vindt het jammer, want aan jou had ze een goede steun gehad: op je broertjes en zusjes passen, de was ophangen, maar bovenal had ze de centen goed kunnen gebruiken die jij zou verdienen, in plaats van ze op te souperen als student. Je maakt je nu zorgen omdat je studiebeurs op is en je vader twee maanden lang geen geld op je rekening heeft gestort. Als je naar huis schrijft hoe hard je omhoog zit, reken maar dat je papaatje wel aan geld komt. Dan verkoopt hij familiebezit, of hij leent wat bij vrienden - en je krijgt een nog groter bedrag. Tegen die tijd zijn de examens voorbij, de lente is in aantocht en je ziet alles veel rooskleuriger in. Voorwaarde is dat je niet aan thuis moet denken, niet moet tobben, anders loopt het mis. Voordat jij in

[p. 32]

de eenheid kwam, lang geleden, had een student mijnbouwkunde bij ons een kamer, een best aardige knul om te zien, met gekruld, donkerblond haar, spraakzaam en met iedereen een goede kameraad. Hij was nog maar drie maanden bij ons, of hij begon er al over hoe erg hij zijn mamaatje miste. Hij vertelde hoe zij hem in bed stopte en de lekkerste maaltijden voorschotelde, kortom, hoe hij verwend werd als een pasja. Hij kon zich niet meer concentreren, sliep slecht, bleef maar in zijn bed woelen en steunen. “Het gaat niet goed met hem,” zei ik, “dat loopt niet goed af.” En ja hoor, de eerste examens dienden zich aan en hij haalde de slechtste cijfers. Hij jammeren, handen in de haren - hoe moet ik het thuis verantwoorden? Uit medelijden nam ik hem mee uit drinken. Na de eerste glazen kwam hij los, vertelde hoe het thuis ging, wat een mooi leventje hij daar leidde, enzovoort. “Zet die gedachte uit je hoofd,” zei ik tegen hem, “vergeet je moeder en vergeet hoe ze je thuis vertroetelde, anders kun je het schudden.” Maar hij ging tekeer als een gek, verspilde handenvol geld aan telegrammen en telefoneren, werd een vaste klant van de telefoon bij de balie beneden. Als je 's avonds op de trap ging staan, kon je hem horen schreeuwen dat hij het niet meer kon uithouden. Een maand later kwam mamatje, helemaal opgedoft als een echte mevrouw. Ze huurde een huis voor hem, richtte het in en bleef zowat twee maanden bij hem.’

‘Hij had tenminste een bloedeigen moeder die rijk was en voor hem zorgde,’ wierp Riza tegen. ‘De mijne wil alleen maar dat ik mijn studie opgeef.’

‘Denk je dat het hielp?’ lachte dikke Mehmet smalend. ‘Zolang ze bij hem bleef, was hij in zijn nopjes, werkte hij hard, verscheen hij op colleges, maar toen zij terug naar huis ging, zakte hij diep door, ging nooit meer naar colleges, kwam niet op de examens. Ten slotte is hij vanwege langdurig verzuim van de universiteit getrapt. Het zal voor hem geen ramp zijn geweest - zijn ouders hebben vast een baantje voor hem gevonden. Maar, wat ik zeggen wilde: hij hield het gewoon niet vol.’

[p. 33]

Op het gezicht van dikke Mehmet stond nu een triomfantelijke uitdrukking, alsof hij net had bewezen dat zijn voorspelling was uitgekomen. Je kon zien wat een schik hij had in de aanblik van de ongelukkige medestudent naast hem, die de hele tijd hulpeloos met zijn ogen had zitten knipperen.

‘Toch heeft hij twee maanden als een vorst geleefd,’ opperde Riza. ‘Hij heeft zich tenminste even gelukkig gevoeld.’

Hij staarde weer naar buiten. De bus reed over een brede laan met hoge kantoorgebouwen die zich verscholen in de avondschemering. Riza had er veel voor over gehad om nu voor een week naar huis te reizen - of tien dagen. Twee maanden geleden, tijdens het Suikerfeest, begon dit verlangen al te knagen, maar hij had niet kunnen gaan omdat er geen geld was voor de lange reis. Vijf volle maanden sinds september waren een lange tijd. Wat verlangde hij ernaar thuis de lucht van nat wasgoed te ruiken, het gemopper van zijn stiefmoeder aan te horen, de gekmakende drukte van zijn halfbroers en halfzusjes te trotseren. Dat alles was veel minder erg dan de dreiging van de naderende tentamens, de grappen van de medestudenten in zijn eenheid - (kijk, daar gaat meneer het spook!), en bovenal minder erg dan de blikken van de Dikke die hem als een vlieg vermorzelden.

‘Je bent nog in een gunstige tijd gekomen,’ hernam dikke Mehmet het woord met zijn triomfantelijke blik in de ogen. ‘Nu zijn er geen rellen, geen aanslagen, geen langdurige fouilleerpraktijken bij de ingang van de campus. Nu laat je alleen je collegekaart zien en je mag naar binnen. Ik weet nog heel goed hoe mijn eerste dag begon. Ik was samen met een paar studiegenoten op weg naar de collegezaal. We waren in een opperbeste stemming. We maakten grapjes. De een zei: “Ik verwed mijn eerste maandbeurs eronder dat ik straks naast een beeldschoon meisje ga zitten en na afloop wat met haar zal drinken.” Een ander floot maar aldoor. Ikzelf was heel trots en opgewonden. “Je bent een van de weinige uitverkorenen,” zei ik tegen mezelf. “Knoop dat goed in je oren, denk nergens aan, alleen aan je studie.” Opeens hoorden we een knal. Daarna volgden meer knallen. “Dat zijn schoten,” zei een van ons na een poosje, “ze zijn aan het schieten!” De schoten kwamen bij de bushalte vandaan, niet ver van de ingang van de campus. We zagen voor ons een groep studenten die zich met de handen op de slapen op de grond wierpen. “Shit,” zei ik, “we komen hier om te leren, maar we worden getracteerd op kogels.” Even later hield het schieten op. Op het college hoorden we van andere studenten dat er één dode en twee gewonden waren gevallen. Later op de dag viel er nog een dode, een eerste-jaarsstudent biologie. Hij werd in koelen bloede doodgeschoten door iemand die stond te wachten bij dezelfde halte waar we stoppen. Hij stierf ter plekke, op de laagste tree van de deur, terwijl hij net wilde instappen. Dat is nu gelukkig allemaal voorbij.’

Deze geschiedenis liet Riza volkomen koud. Zelfs de wetenschap dat over een paar seconden een bom in de bus zou ontploffen, zou hem geen angst of paniek bezorgen. Hij had slechts één gedachte: naar huis gaan.

De bus stopte. De deuren gingen open en meteen drong een groot aantal studenten tegelijk naar de deuren. Er ontstond enige commotie omdat de chauffeur de studenten in de bus maande op te schuiven. ‘Wat valt er nog op te schuiven?’ protesteerde een jongen die gekleed was in een van een oude legerjas gemaakte mantel. ‘We staan hier als sardientjes in een blik en je zegt dat we moeten opschuiven!’

‘Je zou wel anders piepen als jij hier stond!’ riep een student die uit alle macht een voet op de laagste tree probeerde te zetten.

Even later reed de bus verder. Buiten was het nu donker. Riza beloofde zichzelf dat hij naar huis zou gaan.

Misschien.

Ooit.