Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 25]

Twee landen door dezelfde taal gescheiden
door Jos Joosten

Natuurlijk heet het Hollands Maandblad niet voor niks Hollands. Desondanks is het toch wel spijtig dat in ‘Toets der Kritiek’ doorgaans zo weinig rekenschap gegeven wordt van het feit dat ook ten zuiden van Nederland - meer precies in Vlaanderen - door meerdere miljoenen mensen bepaald niet onverdienstelijk Nederlands wordt gesproken, en dat men ook daar het in die taal geschreven woord zowel passief als actief meer dan behoorlijk onder de knie heeft



(denk maar aan het Groot Dictee der Nederlandse Taal, waarin de Vlamingen, zoals bekend, altijd beter scoren dan de Nederlanders). Bijkomend effect van dit taalkundig feit is dat Vlaanderen ook beschikt over schrijvers die zich van de Nederlandse taal bedienen, alsmede over wat de eruit voortvloeiende boekproductie onvermijdelijk meebrengt: eigen critici.

Wanneer je gevraagd wordt de kritische ontvangst van de nieuwe roman van een Vlaamse auteur te bekijken - van Onvoltooid verleden van Hugo Claus, namelijk - is het dan ook een kleine deceptie te moeten vaststellen dat in de, ontegenzeglijk prompt van redactiewege geleverde, dikke enveloppe met kritieken zo'n beetje alles zit tot en met de recensie uit het Dagblad voor Almere (oplage: 2.910 ex. zo weet de knipseldienst), maar dat zelfs de besprekingen uit de twee Vlaamse kwaliteitskranten, De Morgen en De Standaard, ontbreken. Terwijl juist de vergelijking tussen de ontvangst in Noord en Zuid van dit boek, dat ook nog eens een erg Vlaamse thematiek heeft, boeiend is.

Onvoltooid verleden, zo halen alle recensenten aan, kan niet los gezien worden van zijn voorganger De Geruchten. Hoofdfiguur van Claus' nieuwe boek is de broer van het belangrijkste personage uit de voorgaande roman, en enkele verhaallijnen eruit worden door de auteur verder uitgewerkt. In De Gids van december 1997 ging Bert Vanheste in op het verschil in kritische ontvangst van De Geruchten in Nederland en Vlaanderen. En passant veel onbenul en onbekendheid met Vlaanderen bij Nederlandse recensenten corrigerend, was zijn conclusie: De Geruchten werd in Nederland nogal matig ontvangen. In Vlaanderen was zowel de verkoop als de kritische ontvangst beter. Standaard-criticus Jeroen Overstijns plaatste Claus toen zelfs in het ‘voorgeborchte van Nobelse onsterfelijkheid’.

Het merkwaardige geval doet zich voor dat de situatie rond Onvoltooid verleden precies omgekeerd is. In De Standaard (ik ben voor de twee belangrijkste Vlaamse kranten zelf even langs de kiosk gelopen) is dezelfde Overstijns aanmerkelijk gereserveerder. Hij noemt het ‘een keurig opgebouwd verhaal dat wel de suggestiviteit van De Geruchten mist. Het boek is dramatisch minder uitgewerkt, structureel veel rechtlijniger en in de tekening van de personages boeiend maar nooit spectaculair. Onvoltooid verleden lijkt soms op de automatische piloot geschreven. De opzet rammelt hier en daar.’ En zijn conclusie is weliswaar welwillend, maar zeker niet juichend. Claus is een auteur ‘van wie ook de tussendoortjes het lezen waard zijn’, zo besluit hij.

Onvoltooid verleden werd aanvankelijk in De Morgen gepubliceerd als wekelijks feuilleton. Het zou dus merkwaardig zijn geweest als die krant het boek slecht besprak. Toch houdt Jos Borré zich, naar mijn gevoel, nogal op de vlakte. Hij parafraseert het boek netjes, verzint er zelf wat slimme dingen bij, maar de enige echt oordelende opmerking lijkt een beetje op een omtrekkende beweging, zo niet een vluchtroute: ‘Onvermijdelijk ga je deze nieuwe roman vergelijken met De Geruchten. Maar dat kan alleen in het nadeel van Onvoltooid verleden uitvallen. De Geruchten geldt als Claus' beste roman sinds Het verdriet van België (...) Daarnaast lijkt Onvoltooid

[p. 26]

verleden veel smaller uitgewerkt en alleszins bescheidener van opzet (...)’.

Hoe anders reageren dit keer de Nederlanders. Hans Goedkoop laat zijn voorkeur uiteindelijk nog wel uitgaan naar Claus' eerdere boek, maar is desondanks zeker positief: ‘Onvoltooid verleden is een volvet en wellustig en wellicht profetisch boek dat je in één keer uitleest, maar als ik moet kiezen dan toch De Geruchten’. In De Groene Amsterdammer stelt Xandra Schutte: ‘Het is allemaal heel spannend en Onvoltooid verleden leest als een heuse misdaadroman waarin alle belastende informatie heel zorgvuldig is gedoseerd. De roman is helaas ook wat eendimensionaler dan het onheilspellend veeltonige De Geruchten’. Niet hemelhoog juichend, ook dit, maar een wonder van welwillendheid in vergelijking met de zichzelf overschreeuwende strafexercitie die Joost Niemöller in hetzelfde weekblad tegen Claus ondernam bij verschijning van De Geruchten. In waarschijnlijk de grondigste bespreking van het boek typeert Jeroen Vullings in Vrij Nederland de roman als bepaald geen boek dat ‘in de plooien van [Claus'] rijke oeuvre zou verdwijnen’. En eigenlijk waren alle Nederlandse recensies die ik onder ogen kreeg positief tot heel positief, Met daarbij enkele opmerkelijke slaloms. Zo typeerde Vanheste in zijn Gids-artikel bijvoorbeeld Tom van Deels recensie op De Geruchten (die ik niet zag) nog als ‘niet juichend’. Onvoltooid verleden noemt Van Deel in Trouw nu kortweg ‘een verbluffende en imponerende roman’. Het meest opzienbarend is de kritische pirouette die Arjan Peters in de Volkskrant maakt. Een van de negatiefste recensies op De Geruchten was in 1996 van zijn hand geweest: hij vond dat het boek melig standwerkersproza bevatte en dat Claus een schrijver was die bleef steken in boertigheid. Hij erkent eerlijk opnieuw zijn bedenkingen bij dat boek, maar is nu wel zeer lovend over Onvoltooid verleden. Zijn slotalinea: ‘De excessen in het België van de afgelopen jaren zijn geen incidenten. De rottenis is van alle tijden. Soms is er een wreed schoon boek over te maken, als de auteur de kracht heeft zijn bitterheid niet door boertigheden te laten overvleugelen, maar haar rauwe en tedere zijde in balans weet te houden. Et voilà.’

We concluderen dus op basis van dit hele kleine steekproefje naar de kritische ontvangst in Noord en Zuid, een merkwaardige tegengestelde tendens. In Nederland zijn de besprekingen op Onvoltooid verleden positiever, in Vlaanderen wat negatiever getoonzet dan bij De Geruchten. Zouden daar concrete redenen voor aanwijsbaar zijn? Objectief kennelijk niet. Immers, dezelfde criticus die het eerste beter vond was enigszins teleurgesteld in het tweede (Overstijns), maar precies het omgekeerde zien we ook (Peters). Daar komen we niks verder mee. Wellicht speelden andere factoren een rol. Zoals het gegeven dat in Vlaanderen de hele roman al in De Morgen had gestaan en zich aldus in lezende en kritische kringen mondeling een communis opinio omtrent het boek had kunnen vormen. Geen enkele serieuze criticus zal overdag natuurlijk hardop zeggen dat zoiets meespeelt - maar het lijkt me niet uitgesloten dat hij er 's avonds na zeven glazen bier wellicht iets anders over zou zeggen. Een andere reden zou kunnen zijn dat de bekroning met de - Nederlandse - Librisprijs 1997 voor de Hollandse critici aanleiding was om zich af te vragen of het harde oordeel over De Geruchten helemaal terecht was geweest, en in elk geval het nieuwe boek met enige mildheid tegemoet te treden.