Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 11]

Risico's van de filosofie
door Maarten Doorman

De Hollander haat filosofie. Zolang het om geld gaat, is men hier niet te beroerd om wat te speculeren, maar speculeren met gedachten, dat is een doodzonde en nog gevaarlijk bovendien. Daarom laten we het denken over dingen waar de wetenschappen niet aan toe komen opknappen door theologen, dominees, en hun hedendaagse erflaters, de columnisten en beleidsmakers. In Nederland heeft men na vele decennia zijn angst overwonnen om een pizza te bestellen of een Spaans eethuisje te betreden. Maar filosofie is kennelijk nog altijd een beetje eng. Maatschappelijke debatten lijken in dit



land eerder op synodale kwesties of op gewetensconflicten. Intellectuele discussies zijn gespeend van elk filosofisch besef en ontstijgen zelden een door verzuiling en angst voor verkettering ontstane consensus die elke allure mist.

Het mengsel van angst en haat waarmee de filosofie in dit land te kampen heeft is niet van vandaag of gisteren. Reeds Diderot vertelt in zijn indrukken van Holland, hoe de grote Boerhaave als student theologie eens in de trekschuit zat en daar een aantal predikanten hoorde afgeven op Spinoza. Omdat Boerhaave zich hier niet bij aansloot, verweten de dominees hem onverschilligheid. ‘Daarop,’ aldus Diderot, ‘vroeg Boerhaave hun of zij Spinoza gelezen hadden. Ze moesten erkennen dat dat niet het geval was.’ Vervolgens, vertelt Diderot, werd Boerhaave van atheïsme beschuldigd en na een lastercampagne uit de kerk gezet. Toen hij een zweer aan zijn been kreeg en die zelf wist te genezen, werd hij dokter.

Dat laatste zal Maarten 't Hart plezier hebben gedaan, getuige zijn ontboezeming over de filosofie in het voorlaatste nummer van Hollands Maandblad. Hierin stelt hij de natuurwetenschap ver boven de wijsbegeerte, waarvoor hij de lezers met een aanstekelijke vooringenomenheid ernstig waarschuwt. Men mocht eens in de war raken, zo huivert hij, en bovendien, wat levert het op? 't Harts vooringenomenheid verschilt in die zin van de dominees in de trekschuit, dat hij wel Spinoza las, en ook nog een paar andere klassieke denkers, zodat hij enig recht van spreken heeft.

Daar komt bij, dat hij niet alleen staat in zijn bezorgdheid. Verschillende schrijvers, tot mijn teleurstelling uitgerekend medewerkers van het Maandblad, hebben zich het laatste jaar doen gelden. Dit naar aanleiding van de discussie over de vraag, of filosofie op school zou moeten worden ingevoerd (een voor buitenlanders tamelijk exotische discussie). Beatrijs Ritsema betoonde zich destijds in NRC Handelsblad erg ongerust, want wat moesten jonge, onbedorven leerlingen met al die vaagheid? Hans Ree trad onlangs in dezelfde krant in het voetspoor van Maarten 't Hart. Met enige spijt stelde hij vast, dat filosofie iets is, ‘waar we al te veel van hebben, niet te weinig’.

Bij al deze boutades valt op, dat de schrijvers ervan enige moeite met denken hebben. (Misschien is dat de reden voor hun hekel aan filosofie! Jarenlang verafschuwde ik schaatsen, omdat ik het niet kon. Die frustratie maakte het wel eens, in een zwak rancuneus moment, verleidelijk om het anderen af te raden en ervoor te pleiten alle ijsbanen te sluiten.) Zo meent Hans Ree, dat filosofie ons zelfs niet door het bestuderen van de logica kan leren nadenken. ‘Neem een ouderwets boekje over logica,’ zo schrijft hij, ‘nog niet aangeraakt door de mathematische logica die door niet-wiskundigen niet valt te begrijpen.’ (Hoe komt hij daarbij? Die is in beginsel zelfs op de basisschool al te onderwijzen!) We lezen erin over syllogismen, zo vervolgt hij, en dan blijkt dat zelfs het beroemdste syllogisme geen werkelijke conclusie oplevert en slechts zegt wat je al wist. Want als je weet dat alle mensen sterflijk zijn, en dat Piet een mens is, dan voegt de conclusie dat Piet sterflijk is, niets toe. Dat zat al in die premisse, want anders konden toch niet alle mensen sterflijk zijn?

Ik ben zelf te vaak door filosofen bedrogen om nog in de val te trappen die Hans Ree voor zichzelf heeft gezet. Logica ziet juist af van elke inhoud. Veel mensen vinden dat moeilijk en

[p. 12]

noemen dit dan maar vaag. Het eerste is begrijpelijk, het tweede dom. Want het gaat om de geldigheid van de redenering, niet om de concrete dingen. Je kunt ook optellen of aftrekken, rekenen, zonder daar steeds appels en peren bij te slepen. Het gaat hier dus niet om sterflijkheid, maar om een denkvorm, waar iedereen onophoudelijk gebruik van maakt. Alle stoplichten hebben als ze werken een bepaalde betekenis. Zo gauw we bij nadering van zo'n geval vaststellen dat er sprake van een stoplicht is, trekken we daar, met dank aan de oude Grieken, razendsnel een conclusie uit, namelijk dat dat stoplicht die bepaalde betekenis voorschrijft. Zo worden dagelijks vele verkeersdoden voorkomen en blijft onze gezondheidszorg nog net betaalbaar. Niet omdat het gebruikte syllogisme iets over stoplichten leert, maar vanwege ons vermogen tot gevolgtrekken.

De zich hier manifesterende blinde vlek, zo niet de onwil om filosofie, of onderdelen daarvan, te beoordelen op wat zij is (of zou moeten zijn, want uiteraard is er veel kaf onder het koren), speelt ook Maarten 't Hart lelijk parten. Al die filosofen weten niets van natuurwetenschap, zo klaagt hij keer op keer. Vanzelfsprekend niet! Evenmin als die natuurwetenschappers wat van filosofie afweten. Nietzsche, zo moppert hij, ‘brengt met een kolossaal aplomb tal van meningen naar voren die door geen enkel argument geschraagd worden.’ Dat is zo, en ik geef onmiddellijk toe dat dat jammer is, maar je kunt Nietzsche toch zo lezen, dat je er iets van opsteekt. In feite zijn de verwachtingen of verkeerd, of te hoog gespannen, en dan is teleurstelling nooit ver.

't Hart en zijn medesceptici lijken op mensen die in de bioscoop naar een natuurfilm kijken en daar het publiek lastigvallen met voortdurend hardop te klagen dat het maar film is. ‘Ze zijn niet echt, die tijgers! Ik durf mijn hand bij het doek te houden! Kijk, ze bijten niet! Laat u niks wijsmaken!’ Deze ontmaskeraars zijn simpelweg met hun kaartje door de verkeerde deur naar binnen gestapt, ze hadden aan de overkant moeten zijn, bij Artis. Wat kunnen die arme, gefilmde tijgers eraan doen dat de bezorgde scribenten niet hebben opgelet waar ze naar binnengingen?

Er zijn twee manieren om een polemiek te voeren. De ene bestaat uit het opzoeken van de sterke kanten van je tegenstander, en die vervolgens tot de grond toe af te breken. De andere is, de zwakke kanten en bijzaken op te zoeken en je daar heel druk over maken. De twee methodes verhouden zich als de jacht op Moby Dick tot het ranselen van een dode kwal. Maarten 't Hart is duidelijk een kwallenranselaar, met alle rotzooi vandien. Hij verwerpt de filosofie van Kant (overigens een eminent natuurwetenschapper die, evenals later Laplace, een waardevolle theorie over het ontstaan van het zonnestelsel opstelde). 't Harts probleem is, dat Kant zich op hoge leeftijd, in zijn Anthropologie in pragmatischer Hinsicht, een curieus, niet-filosofisch werk dat nooit erg serieus is genomen, in antisemitische zin heeft geuit. Niet goed te praten, al schreef hij het terwijl zijn geestelijke vermogens hem in de steek begonnen te laten.

Maarten 't Hart, empirisch natuurwetenschapper, stuit hier naar eigen zeggen op omdat hij ‘een willekeurig boek’ van Kant opslaat. Na de vondst van dit stukje drab is zijn onderzoek echter al weer voltooid en kan geconcludeerd worden dat de hele filosofie van Kant gevaarlijk is. En daarmee de hele filosofie. Bij natuurwetenschappers is het kennelijk niet anders dan in de filosofie: je hebt goede onderzoekers en minder goede. En op beide terreinen zijn het vaak de minder goede die het meest aan de weg timmeren, in het ergste geval met een stuk hout op een kwal.