Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 18]

Gouden bergen
door Rik Smits

Het meest beloftenzwangere toverwoord van dit fin de siècle is zonder twijfel ‘Nieuwe Media’. Receptiekout op niveau zonder de termen cd-rom en Internet is uitgestorven. Maar vooralsnog blijven de grootse beloften vooral beloften. Wel steken allerlei ouderwets-praktische problemen de kop op. Want hoe onconventioneel ‘Nieuwe Media’ ook mogen zijn, ze moeten net als ouderwetse media gevuld met geesteskinderen van schrijvers en ontwerpers, tekenaars en fotografen, journalisten en kunstenaars. En die doen dat niet voor de kat zijn viool.

Een aantal Nederlandse kranten



heeft inmiddels het elektronisch publiceren ontdekt. Ze willen dolgraag Internet-edities brengen, of hele jaargangen op cd-rom. Eén zo'n krant is de Volkskrant. Zij bracht een commerciële cd-rom op de markt met de complete jaargang 1996 erop. Compleet, met alle artikelen, dus ook die van freelance medewerkers. Dat schoot een aantal van die medewerkers (Jan Mulder, Huib Stam en Hans Heg) in het verkeerde keelgat. Zo'n cd, redeneerden zij, is een nieuwe publicatie, zodat voor freelance bijdragen opnieuw toestemming - en dus betaling - voor publicatie vereist is. De Volkskrant had niet alleen verzuimd om toestemming te vragen, ze weigerde ook achteraf daarover te praten. Het freelance-trio bleef daarom niets anders over dan een kort geding aan te spannen.

Aldus geschiedde begin 1997. Maar wat heet kort? Pas in september deed de rechter uitspraak: de Volkskrant werd op alle fronten in het ongelijk gesteld, en moest het alsnog met de heren over passende betaling zien eens te worden.

Wie dacht dat de immer sociaal-voelende Volkskrant zich nu deemoedig met Mulder, Stam en Heg rond de tafel zou scharen, vergist zich. De krant en zijn eigenaar, uitgeversreus pcm, reageerden boos, verongelijkt en dwars. Toch durft de krant een volgende editie op dezelfde voet niet aan - ze probeerde in december 1997 haar medewerkers met kralen en spiegeltjes te lijmen: wie toestemming tot (gratis) herpublicatie van artikelen geeft krijgt een cd vol oude kranten. - Interessant hierbij is de vraag hoe het tot deze beschamende, haast tragi-komische stand van zaken heeft kunnen komen. Het antwoord op die vraag, dat hieronder volgt, werd door de Volkskrant geweigerd als ‘meer iets voor een vakblad’. Welnu: bij deze dus.

‘Journalisten die nu gouden bergen zien, vergissen zich,’ sprak bestuursvoorzitter Cees Smaling van uitgeefconcern pcm, eigenaar van de Volkskrant, eind september in NRC Handelsblad. Het was zijn voornaamste commentaar op de veroordeling in kort geding van de Volkskrant inzake aantasting van het auteursrecht van drie freelance medewerkers, wier bijdragen de Volkskrant ongevraagd en onbetaald had geherpubliceerd op cd-rom en op de Internet-versie van de krant.

Smalings reactie op de uitspraak is saillant, omdat zij licht werpt op de vraag of de halsstarrige, zelfs af en toe absurdistische opstelling die zowel de hoofdredactie van de Volkskrant als pcm in deze kwestie koos, voortkomt uit gebrek aan kennis, of uit onversneden brutaliteit. Het blijkt om het laatste te gaan.

De hele kwestie was immers van meet af aan zo klaar als een klontje, althans voor wie even de moeite wilde nemen om er de Auteurswet van 1912 op na te lezen. Mulder, Stam en Heg leverden op freelance basis bijdragen, wat wil zeggen dat zij aan de Volkskrant een eenmalig publicatierecht verkochten. Voor het opnieuw publiceren was dus opnieuw toestemming nodig, toestemming die tegen gepaste betaling ongetwijfeld gegeven zou worden. Over de vraag of plaatsing op het Internet of cd-rom herpublicatie inhoudt, is de Auteurswet glashelder. Artikel 14 bepaalt dat ‘vastlegging op enig voorwerp dat bestemd is om een werk ten gehore te brengen of te vertonen’ reeds als een openbaarmaking telt. Krant en Internet zijn ontegenzeggelijk verschillende ‘voorwerpen’, en het Internet (of, preciezer, een opslagmedium dat aan het Internet gekoppeld is), is bij uitstek bedoeld voor ‘vertoning’ van wer-

[p. 19]

ken. Hetzelfde geldt voor cd-roms, tenzij die meteen in een verzegelde kist in de onbereikbare diepten van de Marianentrog geworpen worden.

Ook het verweer van Volkskrant-hoofdredacteur Pieter Broertjes, dat het bij de cd-rom uitsluitend om ‘een archief’ zou gaan, raakt kant noch wal. Archieven zijn er om te raadplegen, en dus ter vertoning van zaken. Bovendien wordt die cd-rom tegen een niet misselijke prijs te koop aangeboden.

De rechter hoefde dan ook weinig meer te doen dan de Auteurswet voor te lezen aan de uitgever en hoofdredacteur. Daarmee was, in een redelijke wereld, de kous afgeweest. De Volkskrant zou de aangerichte schade ruimhartig hersteld hebben en zou voortaan de spullen van freelance medewerkers ook voor hergebruik gewoon inkopen, of het zonder die artikelen, foto's en tekeningen stellen. Alle andere kranten en tijdschriften, die in meerderheid nu nog op het vinkentouw zitten, zouden hetzelfde doen.

Jammer genoeg lijkt het daar allerminst op. Integendeel, Smalings reactie maakt duidelijk dat de uitgevers wel lucratieve nieuwe elektronische markten ruiken, maar niet van zins zijn om voor het materiaal waarmee zij die markten willen uitbaten te betalen. Aan dat gedrag liggen drie redenen ten grondslag.

De eerste is het knagende gevoel dat men bij herpublicatie dubbel zou betalen voor hetzelfde product. Dat is wat Smaling met die ‘gouden bergen’ bedoelt: freelancers willen opnieuw geld vangen zonder daar een poot voor uit te steken. - Wat een onzin. Wie vandaag een brood koopt bij de bakker, verwacht morgen niet exact hetzelfde brood gratis te mogen meenemen. Er moet opnieuw worden betaald, net als voor een tweede ritje in dezelfde draaimolen, voor het opnieuw huren van dezelfde video, voor het opnieuw draaien van dezelfde plaat in een café, en voor de aanschaf van een tweede, identiek exemplaar van dezelfde krant. Zo is het ook met eenmalige publicatierechten: op is op; wie nog eens wil, moet opnieuw toestemming verwerven, c.q. betalen.

Helemaal bont maken de uitgevers het, hun branche-organisatie de ndp voorop, door te roepen dat van betaling geen sprake kan zijn, omdat er aan elektronische uitgaven nog niets verdiend wordt. Ik wil het gezicht van de firma Heineken wel eens zien als daar een beginnend caféhouder bier bestelt en na levering weigert de rekening te voldoen, omdat hij de aanloopverliezen er nog niet uit heeft. ‘De kost gaat voor de baat uit,’ weten Nederlanders al eeuwen, al gebruiken we voor dat verschijnsel het woord investeren.

Ten tweede is er de verwarrende complicatie dat kranten en tijdschriften deels door freelancers, deels door vaste redacteuren gevuld worden. Het auteursrecht op bijdragen van vaste redacteuren ligt, anders dan bij freelancers, volgens de wet wèl bij de werkgever, die over die bijdragen dus in beginsel naar eigen goeddunken kan beschikken. Journalisten in vaste dienst hebben alleen per cao-afspraak een soort toestemmingsrecht bedongen, dat evenwel van een andere orde is dan het wettelijk auteursrecht. Dat geeft uitgevers het gevoel dat voor opnieuw te publiceren freelance bijdragen extra betaald moet worden, terwijl van extra geen sprake is. Het omgekeerde is het geval: de journalist-werknemer verkoopt in ruil voor zijn dienstverband zijn auteursrecht, maar heeft van de uitgevers per cao een extra toestemmingsrecht gekregen, iets dat vrijwel uniek is in de wereld. De freelancer is daarentegen gewoon een leverancier, die net als de bakker, de loodgieter en de uitgever per levering wil afrekenen.

Ook dat verschil heeft de rechter overigens duidelijk gemaakt in zijn vonnis, door de Nederlandse Vereniging van Journalisten (nvj), die als mede-eiser optrad, niet ontvankelijk te verklaren. De journalistenvakbond heeft geen rol in het marktspel tussen vrije ondernemers.

Maar de belangrijkste reden is de onderschatting van de elektronische media zelf door zowel uitgevers als redacties. Broertjes stelde na het kort geding dat nu de hoofdredacties met de uitgevers om de tafel moeten over de vraag of de kosten van opname van freelance bijdragen op elektronische media uit het bestaande redactiebudget betaald moeten worden of niet. En daar komt de aap uit de mouw. Toen de eerste experimenten met nieuwe media begonnen, hebben blijkbaar heel wat hoofdredacties daarvoor mensen en geld vrijgemaakt uit het bestaande redactiebudget. De uitgevers vonden dat uiteraard best, zij kregen kicks voor niks. Maar de hoofdredacteuren hadden beter op moeten letten. Ze realiseerden zich blijkbaar niet dat ze binnen de bestaande, altijd krappe budgetten een extra taak op zich namen, waarvan de consequenties onoverzienbaar waren. Ze hadden die onderhandelingen dan ook van te voren moeten voeren. Dan hadden de uitgevers niet in de veronderstelling verkeerd dat nieuwe media op een koopje konden, en dan hadden Broertjes en zijn collega's nu niet met de gebakken peren gezeten.