Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 74]

Van narratieve inpoldering tot beoordelingsbeduchtheid
door Jaap van Heerden

Voor één ding heeft onze zorgzame samenleving ons niet kunnen behoeden en dat is het risico dat wij beoordeeld worden. Ik geloof niet dat wij in de huidige maatschappij door het schrappen van allerlei beschermende maatregelen de mensen aan grote fysieke en financiële risico 's blootstellen. Dat valt nogal mee, lijkt me. Maar door van de mensen meer eigen initiatief te vragen en door het bestrijden van de gemoedelijke lethargische sluimer door het obstinaat eisen van prestaties, is het risico om beoordeeld te worden groter dan een tijdje geleden. En dat vinden de meeste mensen niet leuk. Misschien ligt hier een metafysische weerzin aan ten grondslag, die niet zozeer betrekking heeft op de maatschappij als wel op het leven zelf. Je hebt om dit leven niet gevraagd, je kunt aanvaarden dat je aanwezigheid op deze minuscule planeet niets voorstelt en je beseft dat je binnen de maat van het universum zelfs niets betekent en toch word je beoordeeld op wat je van dit leven hebt gemaakt. Is het niet een teken van krankzinnigheid, dat wij ons in dit uitdijend heelal laten domineren door de vraag hoe wij de mensen van de straat kunnen houden en behoeden voor ledigheid? Wat resteert, is een vaag besef dat er eigenlijk geen toereikende reden is waarom wij het ons bij vlagen zo verschrikkelijk moeilijk maken.

Is het grootste risico dat men bij een beoordeling loopt niet de kans dat men verkeerd beoordeeld wordt? Je zou zeggen van wel. Toch zijn er mensen die volhouden dat in de foute beoordeling niet ons existentieel onbehagen besloten ligt. Het grootste risico dat wij lopen is, dat wij überhaupt beoordeeld worden, ongeacht hoe dat oordeel uitpakt. Zo'n oordeel moeten wij zien te vermijden, als dat menselijkerwijs al kan.

Elke beoordeling tast de uniciteit van de persoon aan. Dat geldt ook voor de zelfbeoordeling. Als u niet gelooft dat er mensen zijn die zo denken, moet u Het weerzinwekkende lot van de oude filosoof Socrates van Connie Palmen maar eens lezen. Socrates geeft toe aan de druk zichzelf te typeren en zich aan het publiek voor te stellen. Daarmee wordt hij een personage in een verhaal. Socrates, en eigenlijk ieder mens, maakt van zichzelf fictie, zodra hij zich attributen en karakteristieken toekent. Dat gaat ten koste van de authenticiteit van de persoon. Soms begrijp ik beter dan anders wat mensen à la Palmen nu zo dwars zit. Het is natuurlijk waar dat je toebedeeld wordt aan de klasse van roodharigen, zodra je jezelf roodharig noemt. Je bent daarmee gefixeerd, ingedeeld, opgeborgen, gevangen, in beton gevat, en je komt nooit meer los. Je persoonlijke uniciteit is verloren gegaan in zakelijke attributen. Door iets over jezelf of over een ander te zeggen begin je onvermijdelijk aan een verhaal, dat in zijn fatale afwikkeling de ongrijpbaarheid van de persoon tenietdoet door een vorm van narratieve inpoldering. Begin er dus nooit aan. Vermijd dat risico.

Je vindt deze wijze van redeneren ook bij Sartre. Het is bij hem niet het naamwoordelijk deel van het gezegde dat ons bedreigt, maar de blik van de ander. Zodra ik in diens perspectief opduik, word ik onder zijn blik tot ding onder de dingen. Ik verstijf en verhard tot object. Onder de oordelende blik van de ander kan ik worden ingedeeld bij de dikke, de lange, de corpulente of de kromlopende soortgenoot, waar de kijker ook weer schematische verwachtingen van heeft die passen bij de categorie waarin ik word geplaatst. Weliswaar kom ik door deze van ding onder de dingen ook tot zelfbewustzijn, maar het is beschamend dat ik daarvoor de blik van de ander behoef, die mijn argeloosheid vernietigt. Het oordeel, of het nu gunstig of ongunstig is, leidt altijd tot verlies aan vrijheid en uniciteit. Dat is het jammerlijke risico van het bestaan. Het vervelende aan dit soort filosofie is natuurlijk dat het onderscheid tussen een waarderend en vernietigend oordeel vervalt, want elk oordeel is rampzalig. En datzelfde geldt voor de blik. Elke blik is vernietigend. Dat is natuurlijk niet wat de meeste mensen bezighoudt. Gewone mensen, als ik

[p. 75]

het zo mag zeggen, vrezen het risico negatief beoordeeld te worden. Zij doen er alles aan die mogelijkheid te bestrijden en te vermijden. De mens is van nature beoordelingsbeducht. Uit vrees voor een negatief oordeel zou je je het liefst aan elk oordeel onttrekken of je van tevoren wapenen met een excuus. Sommige studenten worden stomdronken op de avond voor hun tentamen, waardoor ze kunnen zeggen dat ze door een ongelukkige samenloop van omstandigheden gezakt zijn. Ze hebben het risico dat ze te dom bevonden worden, handig vermeden of minstens opgeschort. Ze zijn weliswaar gezakt, maar het is nog onbeslist of dat komt omdat zij de vereiste capaciteiten misten.

Mensen willen ook niet graag belachelijk gevonden worden. Immanuel Kant vreesde van alle denkbare reacties op zijn werk de bespotting het meest. Hij zou het liefst iets schrijven dat elke spot logisch uitsloot. Ik kan mij daar wel iets bij voorstellen. Wie deert het niet voor gek te staan? Onlangs liep ik in de vroege avond langs de papierbak die de gemeente bij mij om de hoek heeft neergezet. Juist op het moment dat ik passeerde ging de klep omhoog. Er zat een jongen in de papierbak die mij vroeg er even bij te komen om die klep open te houden. Zoiets weiger je niet. Terwijl ik de klep openhield, kroop de jongen in het halfduister door de bak, de hele berg papier door elkaar gooiend. Hij bleek de vpro-gids te zoeken, die hij per ongeluk die middag met de oude kranten had weggegooid en nu was zijn moeder kwaad. Ineens geloofde ik dat niet meer. Ik sta voor gek, dacht ik. Dit is natuurlijk in scène gezet voor zo'n programma dat met een verborgen camera vastlegt hoe stompzinnig mensen zijn. Ik maak me belachelijk en waarom doet die jongen er ook zo lang over! Achteraf geloof ik niet dat ik slachtoffer van zo'n programma was, maar ik besef nu wel dat het risico van onverwachte bespotting in een klein hoekje zit. Immanuel Kant heeft groot gelijk. Verwant aan de vrees voor bespotting is de angst dat andere mensen je voor gestoord houden. Dat leidt tot het verschijnsel van de ongevraagde toelichting, waar ik al eens eerder uitvoeriger over geschreven heb. Wie in een bus plotseling gaat verzitten, zegt tegen de wildvreemde medepassagiers dat het op die andere plaats zo tochtte. Een ongevraagde toelichting op gedrag dat mogelijkerwijs als een beetje gek kan worden uitgelegd. Het risico zo beoordeeld te worden, wil je niet lopen. Dus ga je vertellen dat je verplaatsing een goede reden had.

Wie van het redeneren zijn beroep maakt, loopt het risico weerlegd te worden. Dat schaadt de reputatie. Je kunt het risico omzeilen door het betoog nooit af te ronden. Als denker ben je dan slecht te beoordelen. Je beperkt je tot losse opmerkingen, schetsjes, aanzetten, korte commentaren, observaties, fragmenten, notities en invallen. Misschien genummerd maar niet samenhangend. Aan geen notitie is een dwingende bewijsvoering verbonden. Men heeft deze ontwijkingsmanoeuvre wel als bezwaar aangevoerd tegen Nietzsche en Wittgenstein. Hun werk, of althans een groot deel ervan, bevat geen sluitende betogen en loopt daardoor ook geen weerleggingsrisico. Dat durfden de auteurs kennelijk niet aan.

Ten slotte heb je nog de perfectionist, die in geen uiteenzetting over het beoordelingsrisico mag ontbreken. In de psychopathologie wordt de perfectionist gezien als een ziekelijke dwingeland. Zijn optreden moet zo perfect zijn dat elk risico van weerlegging of verbetering is uitgesloten. De perfectionist begeert het volkomen kritiekloze bestaan. Als er al kritiek is, kan die alleen van hem komen. Zijn obsessie met de volmaaktheid wordt als agressie geïnterpreteerd, omdat de volmaakte prestatie dient om alle denkbare critici hun nederige plaats te wijzen. Inderdaad, het gaat de perfectionist vooral om de vraag hoe hij anderen op hun nederige plaats krijgt.